Tuakakeba diambedi Bukalenge
BUALU BULONDA KUDI OLIVE SPRINGATE
Kunyima kua yeye mumane kuteleja masambila etu, mamu wakajima buji ne kupatuka mu tshibambalu. Diakamue, muakuny’anyi wa balume wakangebeja ne: “Olive, mmunyi mudi Nzambi mua kutumona ne kututeleja patudi bajikibue kudi bimanu bia madioto?”
NGAKAMUANDAMUNA ne: “Mamu utu wamba ne: [Nzambi] udi mua kumona tshintu kayi tshionso, utu umona nansha munda mua mitshima yetu.” Mamu uvua mutshinyi wa Nzambi ne mubadi wa Bible munene, wakatulongesha bituadijile ku buana buetu kanemu kuondoke bua Nzambi ne mêyi-maludiki ende.
Baledi betu bavua bena ekleziya anglikane, mu tshimenga tshikese tshia Chathan, musoko wa Kent, mu ditunga dia Angleterre. Nansha muvua mamu ubuela pa tshibidilu mu nzubu wa Nzambi, uvua witabuja ne: kuikala muena nkristo ki ng’anu kusomba patupu ne kuteleja malongesha mu nzubu wa Nzambi musangu umue ku lumingu nansha. Uvua kabidi mujadike se: Nzambi udi amu ne ekleziya umue mulelela.
Dianyisha bua bulelela bua mu Bible
Mu 1918, pankavua ne bidimu bitue ku bitanu, mamu wakasumba mukanda wa Malonga a mu Mifundu, mufunda kudi Charles T. Russell, mulombodi wa kumpala wa Société Watch Tower. Kunyima kua bidimu bikese, patuvua basombele mu musoko mukese wa Wigmore, mamu wakakumbudibua kudi umue wa ku Balongi ba Bible, bakavua kumanyika pashishe bu Bantemu ba Yehowa. Wakitaba dilonga dia Bible ku diambuluisha dia mukanda wa Lunzenze lua Nzambi, ne bituadijile apu, wakatuadija kupeta mandamuna ku nkonko yende mivule pa malu a mu Bible. Ku lumingu luonso, uvua upetela ku poste dibeji dia nkonko pa nshapita wonso. Dibeji divua kabidi dileja muaba uvua mandamuna mua kusanganyibua mu mukanda.
Mu 1926, baledi banyi, meme pamue ne muakuny’anyi wa bakaji Beryl, tuakalekela dibuela mu ekleziya anglikane, bualu katuvua basue dibuelakana dia ekleziya mu mianda ya politike, kabidi ne bua malongesha mabi. Dilongesha dinene divua dia se: Nzambi neakengeshe bantu tshiendelele mu inferno wa kapia. Mamu wanyi, uvua mu dikeba dia bulelela bua mu Bible, wakatuishibua ne: ekleziya anglikane kavua mulelela to.
Kunyima kua matuku makese, bu diandamuna ku masambila a mamu menza ne muoyo umue, mukaji wa Jackson, Mulongi wa Bible kampanda wakatukumbula. Pabuipi ne mêba abidi bulubulu, mamu ne meme tuakayukila nende, wakandamuna ku nkonko yetu biangatshile mu Bible. Tuakasanka bikole pa kumanya munkatshi mua malu makuabo se: masambila etu adi ne bua kutumibua kudi Yehowa Nzambi, Tatuende wa Yezu Kristo, kadi ki nkudi Busatu-Bunsantu bukena kumvuija nansha. (Musambu wa 83:18; Yone 20:17) Kadi, buanyi meme, lukonko lundi tshiyi mua kupua muoyo ng’elu luvua mamu mujule lua se: “Kukeba diambedi Bukalenge ntshinyi?”—Matayi 6:33.
Diandamuna diashila pa Bible diakashintulula mushindu muondoke nsombelu yetu. Kutuadija lumingu alu, tuakatuadija kubuela mu bisangilu bia Balongi ba Bible ne kuabanyangana ne bantu bakuabo malu atuvua tulonga. Tuvua batuishibue se: tuvua bapete bulelela. Kunyima kua ngondo mikese, mu 1927, mamu wakatambushibua bu tshimanyinu tshia didifila diende bua kusadila Yehowa, ne mu 1930 ngakatambushibua panyi.
Dibuela mu mudimu wa bumpanda-njila
Dîku dietu divua mu tshisumbu tshia Gillingham, tshivua ne bantu batue ku 25. Bavule ba kudibo, bavua ba-ministre ba ku dîba ne ku dîba, badi babikidibue ne: bampanda-njila, ne buonso buabo bavua ne ditekemena dia kuya mu diulu. (Filipoi 3:14, 20) Mitalu yabo mu mudimu wa bena-nkristo ivua ya tshiambu. Pantshivua anu mushika-nkunde, ngakasadila bu mpanda-njila bua tshikondo tshîpi mu Belgique ku ntuadijilu wa bidimu bia 1930. Ebi biakajula munda muanyi dijinga dikole bua mudimu wa Bukalenge. Mu tshikondo atshi, tuakadifila mu diabanyina bamfumu ba ekleziya broshire wa Bukalenge, nditekemena bua bukua-bantu.
Tshikondo atshi, tatu wakatuadija kubenga mudimu wetu wa bena nkristo, ne bua bualu ebu, ngakaya ku Londres mu 1932 bua kulonga kalasa. Ngakashala mulongeshi munkatshi mua bidimu binayi ne mu tshikondo atshi mvua ndisangisha ne bena mu tshisumbu tshia Blackhealth, tshimue tshia ku bisumbu binayi bivua mu Londres mu tshikondo atshi. Pashishe, tuakatuadija kupeta ngumu ya diedibua mu maloko ne dikengeshibua bia bana betu bena nkristo mu Allemagne wa Hitler, bualu bavua babenga kuambuluisha Hitler mu mvita.
Mu 1938, mu ngondo ungakajikija mabanza a mikanda imvua muangate, ngakalekela mudimu wanyi bua kukumbaja dijinga dianyi dia kudifila mu bumpanda-njila. Muakuny’anyi Beryl wakatuadija mu tshikondo tshimue tshimue atshi bumpanda-njila mu Londres, kadi uvua yeye musombele mu nzubu mukuabo uvua bampanda-njila. Tuakabanga bumpanda-njila pamue ne Mildred Willet, wakavua kusedibua pashishe kudi John Barr, udi mpindieu umue wa mu Kasumbu kaludiki ka Bantemu ba Yehowa. Pamue ne bakuabo bena mu kasumbu ketu, tuvua tuya mu teritware wetu babande pa makalu ne tushalamu dituku dijima nansha muvuaku misangu mivule mvula.
Ngumu ya mvita ivua itambakana mu matunga a ku Mputu, bavua balongesha ba muena-muabo mushindu wa kutumika ne maske a kudisungila nawu ku gaz mibi ne bakatuadija kudilongolola bua kumbusha bana mu bimenga binene ne kubafila mu misoko anyi mu bimenga bikese. Mvua ne mfranga mikumbana anu bua kusumba mukolo wa bisabata, ne kakuvua mushindu wa kutekemena diambuluisha dia kudi baledi banyi. Kadi, Yezu kavuaku muamba ne: ‘Nebanusakidile bintu bikuabo bionso binuakeba diambedi Bukalenge anyi’? (Matayi 6:33) Mvua ne ditabuja dijima dia se: Yehowa neakumbaje bionso bianyi bimvua nkengela, ne wakenza nanku ne kalolo kuonso mu bidimu abi bionso. Mu tshikondo tshia mvita, mvua nkumbaja biakudia bianyi pa kuangula bisekiseki mu njila bivua bimotoka ku tuminyo [tua basalayi]. Ne misangu mivule, mvua mpeta biakudia pa kushintakaja mikanda ivua yumvuija Bible ne bimuma ne bisekiseki.
Muakuny’anyi wa bakaji Sonia wakaledibua mu 1928. Uvua anu ne bidimu muanda-mutekete tshikondo tshiakafilaye muoyo wende kudi Yehowa. Sonia udi wamba se: nansha bu mutshivuaye muana, tshipatshila tshiende tshivua tshia kulua mpanda-njila. Mu 1941, katupa kîpi kunyima kua batismo wende, wakakumbaja tshipatshila tshiende pakamutekabo yeye pamue ne mamuende pa mudimu wa bumpanda-njila mu Caerphilly, ku Sud wa ditunga dia Galles.
Mudimu wetu wa buambi mu bidimu bia mvita
Mu Kabitende 1939, Mvita mibidi ya pa Buloba bujima yakatuadija, bana betu bena nkristo ba balume ne ba bakaji bakedibua mu maloko mu Angleterre bua kabingila ka muomumue ne ka bena kuitabuja nabo mu Allemagne wa bena Nazi—ngikadilu wabo wa ndubidila wa dibenga kubuelakana mu mvita. Bakatuadija kuela bombe mu Angleterre munkatshi mua 1940. Butuku buonso, miadi ya bombe ivua itupatshisha matshi, kadi, ku diambuluisha dia Yehowa, tuvuaku tubakula tulu, tupeta bukole bua kupatuka mu mudimu wa buambi dituku divua dilonda.
Tshikondo atshi, tuvua tupatuka mu buambi anu bua kusangana nzubu miupula. Mu Kasuabanga, bombe wakakuluka pepi ne nzubu muvua bavule ba kutudi basombele, kutayisha madidishi tupesa tupesa. Tshiibi tshia bujitu tshia ku mpala kua nzubu tshiakakuluka panshi, tshibumba tshia tshiota tshia kapia tshiakapanduluka. Kunyima kua bamane kupitshisha butuku muaba kampanda musokome muinshi mua buloba, tuakabulukangana ne kuya kusombela mu mzubu mishilangane ya Bantemu.
Kunyima kua katupa kîpi, bakantuma mu Croydon, ku Londres. Mpanda-njila nanyi uvua Ann Parkin, muena muakuny’ende Ron Parkin wakalua pashishe muludiki wa filiale wa Porto Rico. Pashishe, ngakatumibua mu Bridgen, ku Sud kua ditunga dia Galles, kungakatungunuka ne bumpanda-njila, nsombela mu ditempu divua dikokibua kudi kabalu munkatshi mua ngondo isambombo. Misangu yonso, tuvua tuya ne makalu mu tshisumbu tshinene tshivua ku mutumba mutantshi wa kilometre isambombo, ku Port Talbot.
Tshikondo atshi, bantu bakatuadija kutukina, batubikila se: batontolodi ba kuondo ka muoyo. Ke bualu kayi kabivua bipepele bua kupeta nzubu wa kufutshila, kadi, anu bu muakalayaye, Yehowa wakatutabalela.
Pashishe, ba kutudi muanda-mukulu bakatumibua bu bampanda-njila ba pa buabu mu Swansea, tshimenga tshia tshisabu tshia mazuwa tshidi ku Sud wa ditunga dia Galles. Ditampakana dia mvita diakatuvudijila dituelela meji mabi divua nadi bantu kutudi. Miaku “mpuku,” ne “bena buôwa” ivua mifunda ne mukubu ku tshimanu tshia nzubu wetu wa bampanda-njila. Ditukina edi divua difumina nangananga ku ngumu ivua bikandakanda bifunda ivua itupiisha bua ngikadilu wa ndubidila. Ndekelu wa bionso, ku umue ku umue, muanda-mutekete ba kutudi tuakedibua mu buloko. Ngakenza ngondo mujima mu buloko bua ku Cardiff mu 1942 ne pashishe, muakuny’anyi wa bakaji Beryl wakapitshishamu pende tshikondo kampanda. Nansha mutuvua bapele mu bintu bia ku mubidi ne nansha mutuakapendibua ne ditufukununa, tuvua baneme mu nyuma.
Pine apo, mamu ne Sonia bavua bampanda-njila mu Caerphilly bakamona pabo makenga a muomumue. Muntu wa kumpala menemene uvua Sonia mulongesha Bible, ng’inabanza kampanda uvuaye ukumbula mu ditanu dilolo. Sonia uvua ne dishindika dia se: mamuende uvua ne bua kuya kumufila, kadi mamu wakumvuija se: “Ndi nya kakumbula muntu mukuabo, nenku, bu muwudi mumane kudia tshipungidi, mbimpe uye nkayebe.” Nansha muvua Sonia ne bidimu 13, wakaya nkayende, ne inabanza awu wakalubuluka bimpe mu myuma, e kuluaye Ntemu mudifile.
Midimu ya kunyima kua mvita—Pashishe Galaad
Pakajika Mvita mibidi ya pa Buloba bujima mu 1945, mvua ntumika ku Whaley Bridge teritware wa ku mpenga, ku Derbyshire. Mu dinda muakedibua dîyi dia dijika dia mvita, tuakakumbula ne kukolesha ku muoyo bantu bavua bapungija kudi mvita—bua bana ba nshiya, bakamba ne bantu bavua bakoshibue mikolo anyi maboko.
Kunyima kua ngondo mikese, Société wakakeba badisuile bua kuya kuamba lumu luimpe mu Irlande. Tshikondo atshi, kuvua amu Bantemu ba Yehowa batue ku 140 mu tshidiila etshi, tshivua tshiangatshibua bu teritware wa ba-misionere. Kunyima kua ngondo mikese, meme panyi mvua munkatshi mua bampanda-njila ba pa buabu 40 bakatumibua muaba eu.
Kunyima kua meme mumane kuenza mudimu mu Coleraine ne mu Cookstown ku nord, ngakatumibua pamue ne bakuabo basatu mu Drogheda, ku est kua muelelu wa mbuu. Nansha mudi bena Irlande bantu bena musangelu ne bena ngikadilu wa diakidila benyi wa ku tshilelelu, dituelela meji mabi pa bidi bitangila malu a ntendelelu divua anu dinene. Nenku, munkatshi mua tshidimu tshijima, tuakapeta mushindu wa kuabanyina bantu anu mikanda idi yumvuija Bible bungi bukese, (mbuena-kuamba ne: mukanda umue ne imue broshire).
Dimue dituku, pamvua nkumbula ferme umue ku umue mu rejon wa Drogheda, nsonga kampanda uvua utumika ku ferme kansanga, wakadiopoka mu tshimpitshimpi mu lupangu lua ku kala ka njila. Ukenzakana eku ne eku mu njila, pashishe wakangebeja ne dîyi dia panshi panshi ne: “Udi umue wa ku Bantemu ba Yehowa anyi?” Pangakamuandamuna ne: eyowa, wakatungunuka ne: “Butuku bushale, mvua muelangana mpata ne mubangila wanyi bua bualu buenu, ne tuakashipa dibangilangana dietu. Yeye uvua ujadika se: nudi ba koministe, anu bu mudi badiambike bena katolike ne bikandakanda babijadika, kadi, ngakamuleja se: kabiena ne bua kuikala bilelela to, bualu nutu nuya patoke ku nzubu ne ku nzubu.”
Ngakamupesha broshire bua kubala, yeye e kumufinyaye mu mpaya, ne tuakumvuangana bua kuvua kuyukila bipitshidile pafiika panshi, bualu wakamba ne: “Buobu bammone nyukila nebe, nenjimije mudimu wanyi.” Butuku abo, babidi ba kutudi bakapetangana nende ne kumuandamuna ku nkonko yende mivule. Uvua mumueneke bu uvua mutuishibue se: uvua mupete bulelela, ne wakalaya bua kuluayi ku nzubu wetu butuku bukuabo bua kulonga bivule. Kadi, kakavua kabidi nansha, nenku, tuvua batuishibue se: bakamumona butuku abo kudi bendedi ba pa makalu bakapita ne mikuabo misangu wakajimija mudimu wende. Tuvua tudiebeja misangu mivule né uvua mua kulua Ntemu.
Kunyima kua bamane kubuela mu mpuilu wa distrike mu Brighton ku sud kua Angleterre mu 1949, bavule ba kutudi bakabikidibua mu Kalasa ka Bible ka Galaad ka Watchtower mu ditunga dia New York. Bantu 26 bafumina ku Angleterre bakabuela mu kalasa ka musangu wa 15, kakajika mu dia 30 Kashipu 1950, munkatshi mua mpuilu wa bukua-matunga mu tshipalu tshia Yankee Stadium.
Mudimu wetu wa buambi mu Brésil
Tshidimu tshiakalonda, ngakatumibua mu São Paulo, ku Brésil, tshimue tshia ku bimenga bia pa buloba bujima bidi bidiunda ne lukasa luonso! Tshikondo atshi, muvua anu bisumbu bitanu bia Bantemu ba Yehowa, kadi mpindieu bidi pabuipi ne 600. Ndishilangana kayipu ne tshidiila tshia Irlande! Nzubu ya bungi mu São Paulo mminyungulula kudi mpangu ya milonda mikale ne biibi bimpe. Bua kubikila muena nzubu, tuvua tututa bikashi.
Kunyima kua bidimu, tuakatumibua mu miaba mipiamipia. Ngakapeta disanka dia mudimu wa kuambuluisha bua kuenza bisumbu bipiabipia mu miaba mishilangane munkatshi mua São Paulo, ne kabidi mu Jundiai mu 1955 ne mu Piracicaba mu 1958. Pashishe, mu 1960, muakuny’anyi wa bakaji Sonia wakandonda mu mudimu wa bu-misionere mu Pôrto Alegre, tshimamuende wa bukalenge tshia ditunga dia Rio Grande do Sul. Pamu’apa nudi mua kudiebeja mushindu kayi wakafikaye mu Brésil?
Sonia ne mamu batungunukile ne bumpanda-njila mu Angleterre kunyima kua Mvita Mibidi ya buloba bujima. Kadi ku mbangilu wa 1951, bakapanda mamu disama dia kansere, e kumushiyadi ne butekete bua kuya ku nzubu ne ku nzubu, nansha muvuaye ne bukole bua kulombola malonga a Bible ne kufunda mikanda. Sonia wakatungunuka ne bumpanda-njila, muikale ukuba mamu. Mu 1959, Sonia wakabuela mu kalasa ka 33 ka Galaad ne kutumibuaye ku Brésil. Beryl kushalaye ukuba mamu too ne ku lufu luende mu 1962. Pashishe, Beryl wakasedibua, yeye pamue ne dîku diende badi basadila Yehowa ne lulamatu.
Mu Brésil, meme ne Sonia tuakambuluisha bantu bavule bua kudifila [kudi Yehowa] ne kutambushibua. Kadi, bumue bua ku malu manene adi atatshisha bena Brésil ndielesha mabaka abu ku mikanda ya mbulamatadi. Bualu mbikole bua kushipa dibaka mu Brésil, ke bua tshinyi mulume ne mukaji, batu nangananga basomba kaba kamue kakuyi tshipungidi tshia dibaka. Ke tshiakenzeka menemene pavua umue wa ku bantu bavua basombe mu tshindumba mubenga muena dibaka nende wa kale divua dimanyike ku mikanda ya mbulamatadi.
Inabanza kampanda, dîna diende Eva, uvua mu nsombelu wa mushindu’eu dîba dingakapetangana nende. Bayende mumanyibue kudi mbulamatadi wakamunyema, nenku, bua kumanya muaba uvuaye, tuakenza dimanyisha ku kadiomba. Dîba diakamueneka bayende, ngakafila mukaji eu mu tshimenga tshikuabo bua kupeta mukanda wa dishipa dibaka diabo, bua yeye kusedibua kudi mulume mukuabo uvuaye usomba nende. Pakatuteleja nzuji kumpala kua kabadi, wakebeja Eva ne meme bua tumumvuija bua tshinyi uvua ujinga kushintulula nsombelu mu dibaka. Nzuji wakakema bikole, e kusankaye kabidi bua diumvuija dietu.
Musangu mukuabo, ngakaya ne umue wa ku balongi banyi ba Bible bua kumanya mushindu uvua tshilumbu tshiende tshilumbuluishibue. Tshiakabidi bumanyishi bua lumu luimpe buakafidibua pa bidi bitangila dibaka ne mêyi-makulu a Nzambi pa nsombelu wa bikadilu bilenga. Mu tshilejilu etshi, tshibawu tshia dishipa dibaka tshivua tshia mfranga mivule, nenku mulume ne mukaji bavua benza mudimu bikole bua kuyifuta. Kadi, bua balongi aba bapiabapia ba Bible, tshivua bualu bua mushinga mukole. Meme ne Sonia tuakatuta diakalenga dia kuikala bantemu ba dibaka diabo, pamue ne bana babo basatu ba bitende, tuakateleja muyuki muashila pa Bible muenza mu mêyi makese mu nzubu muabo.
Difutu dinene dia muoyo
Dîba dituakadifila kudi Yehowa ne kulua bampanda-njila, meme ne Sonia tuakajinga ne: mudimu wa ku dîba ne ku dîba ushale wetu too ne ku lufu. Katuvua tuela meji ku tshivua mua kutuvuila mu bidimu bietu bivua bilonda anyi masama peshi ntatu ya mfranga. Kadi, amu bu muakalaya Yehowa, katuvua balekedibue to.—Ebelu 13:6.
Bushuwa, dipanga mfranga divua imue misangu lutatu. Tshikondo kampanda, tuvua tuladila amu mampa ne minyinyi munkatshi mua tshidimu tshijima, kadi katuvua tulala ne nzala anyi tupanga bituvua tukengela.
Mu kupita kua bidimu, bukole buetu bukadi bukepela. Munkatshi mua bidimu bia 1980, bubidi buetu tuakapandibua, muanda wakamueneka diteta dikole kutudi, nenku, midimu yetu ya buambi yakanyanguka. Mu Tshiongo 1987, tuakabikidibua bua kulua bamue ba ku bena filiale wa Brésil.
Dîku dietu dinene dia bantu bapite tshinunu tshijima didi ku mutantshi wa kilometre 140 ne São Paulo, mu nzubu mimpe, mutudi tufunda mikanda idi yumvuija Bible bua ditunga dia Brésil ne bua matunga makuabo a Amérique du Sud. Tuakakubibua mu dinanga kudi basadidi ba Nzambi. Dîba dingakafika diambedi mu Brésil mu 1951, bambi ba lumu lua Bukalenge bavua batue ku 4 000, kadi lelu’eu mbapite 366 000! Tatu’etu wa luse udi mu diulu wakatukumbajila ‘bintu bionso bikuabo’ bualu tuakakeba diambedi Bukalenge buende.—Matayi 6:33.
[Tshimfuanyi mu dibeji 22]
Olive ne Mildred Willett ku luseke lua ditempu mu dimanyisha diyuki dia patoke, mu 1939
[Tshimfuanyi mu dibeji 25]
Olive ne Sonia Springate