TSHIBUTSHILU TSHIA MIKANDA TSHIA KU ENTERNETE tshia Watchtower
TSHIBUTSHILU TSHIA MIKANDA TSHIA KU ENTERNETE
tshia Watchtower
Tshiluba
  • BIBLE
  • MIKANDA
  • BISANGILU
  • w94 15/3 dib. 28-31
  • Mikanda ya Josèphe ya dikema

Kakuena filme nansha umue mu tshitupa etshi to.

Tshilema ntshienzeke mu diambula dia filme.

  • Mikanda ya Josèphe ya dikema
  • Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—1994
  • Tumitu tua bualu
  • Bintu bia muomumue
  • Nsombelu wende ku buana
  • Diya ku Roma ne dipingana
  • Mikanda ya Flavius Josèphe
  • Ngumvuilu mujalame wa Dîyi dia Nzambi
  • Ditombokela bena Roma dinene
  • Kunyima kua mvita
  • Josèphe ke uvua bushuwa muafunde anyi?
    Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—2013
  • Utu mumanye anyi?
    Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—2010
  • Ditabuja milayi ya mu Bible didi disungila bantu
    Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—2007
  • Neupandishibue patumika Nzambi anyi?
    Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—1996
Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—1994
w94 15/3 dib. 28-31

Mikanda ya Josèphe ya dikema

KATSHIA ku kale, balongi ba mianda ya kale badi bakonkonona ne ntema yonso malu adi atangila mikanda ya Josèphe ya dikema. Wakaledibua bidimu binayi kunyima kua lufu lua Kristo, wakadimuena dikumbana dia mulayi wa Yezu udi utangila ditunga dia bena Yuda mu siekele wa kumpala. Josèphe uvua mulombodi wa basalayi, muena mianda ya tshididi, mufarizeyi, ne mumanyi wa kalanda musenga.

Mikanda ya Josèphe mmiwule tente ne mianda idi itua ku muoyo mikonkonona mu bule ne mu butshiama. Idi itokesha bulelela bua mu Bible, mikale ipetesha ku diambuluisha dia malu adimu bulombodi mu dilonga dia malu adi atangila, tshilejilu topografi ne jeografi bia Palestine. Kabiena bikemesha padi bavule bangata mikanda yende ne mushinga mukole ne kabidi miakanyine kuyisakidila ku mikuabu idi mu tshilaminu tshiabu tshia mikanda!

Nsombelu wende ku buana

Joseph ben Matthias, anyi Josèphe, wakaledibua mu 37 B.B., mu tshidimu tshia kumpala tshia bukokeshi bua Caligula amperere wa bena Roma. Tatuende wa Josèphe uvua muena mu dîku dia bakuidi. Uvua wamba bua mamuende ne: udi umue wa ku ndelanganyi ya muakuidi munene Yonatane, wa mu dîku dia Hasmona.

Patshivuaye ne bidimu dikumi ne bia mu njila, Josèphe uvua mulongi wa tshitembu wa Mikenji ya Mozese. Wakakonkonona bimpe bitambe tusumbu tusatu tua ntendelelu wa bena Yuda​—Bafarizeyi, ba-Sadoke, ne ba-Esene. Wakananga bikole ka ba-Esene, kupangadija bua kusomba bidimu bisatu bijima pamue ne Banus, tshiasa-nkaya wa mu tshipela, muikale pende pamu’apa muena-Esene. Josèphe wakalekela nsombelu eu pakakumbajaye bidimu 19, kupinganaye ku Yeruzaleme, pashishe, e kulamatangana ne Bafarizeyi.

Diya ku Roma ne dipingana

Josèphe wakaya ku Roma mu 64 B.B. bua kuakuila bakuidi ba bena Yuda bavua prokirere wa bena Yuda, Felix, mutume kudi amperere Néron bua kulumbulula. Buatu buabu buakadiina mu mbuu, kadi Josèphe wakapanduka ku lufu. Amu bena luendu 80 ba ku bantu 600 ke bakapanduka.

Mu matuku akakumbulaye Roma, munayi kampanda wa manaya muena Yuda wakafikisha Josèphe kudi mukaji wa Néron, mukalenge mukaji Poppée. Mukaji eu wakamuambuluisha bikole mu dikumbaja kendela kende. Munkatshi mua tshikondo tshile, bulenga bua tshimenga buakakemesha Josèphe bikole.

Pakapingana Josèphe mu Yudeya, ditombokela Roma ke muanda uvua mu bieledi bia ngenyi bia bena Yuda. Wakateta kumvuija bena ditunga nende ne: kuluisha Roma kakuvua ne dikuatshisha nansha dikese. Pakapangilaye dibakandika, eku utshina bua kabamuangatshi bu mpongoloki, wakitaba muanzu wa muludiki wa basalayi mu Ngalileya. Josèphe wakasangisha bantu bende, kubibidija mubidi, ne kubapetelaye bintu bivua bikengela kabidi ne biakudia bua kudilongolola ku mvita ivuabu ne bua kuluangana ne makole a tshiluilu tshia Roma​—kadi bionso ebi bivua anu dijimija dîba. Ngalileya wakatshimunyibua kudi tshiluilu tshia Vespasien. Kunyima kua dimujingila munkatshi mua matuku 47 bulubulu, muaba mukolesha wa Josèphe uvua ku Jotapata wakanyengibua.

Pakadifilaye, Josèphe wakadianjila kumanyisha ne budimu buonso se: Vespasien uvua kunyima kua katupa kîpi ne bua kulua amperere. Wakedibua mu lukanu, kadi kavua unyokibua bua dimanyisha edi. Josèphe wakalekedibua mu lukanu pakakumbana tshivuaye mumanyishe. Etshi tshivua ntuadijilu wa dishintuluka mu nsombelu wende. Too ne pakajika mvita, wakasadila bena Roma bu mukudimunyi ne mutuangaji. Bua kuleja dianyisha diende bua dimukuba dimpe dia Vespasien pamue ne bana bende Titus ne Domitien, Josèphe wakangata dîna dia “Flavius” dia dîku, e kudisakidila ku diende dîna.

Mikanda ya Flavius Josèphe

Mukanda mukulu ku yonso ya Josèphe ng’eu udi ne tshiena-bualu tshia The Jewish War (Mvita ya bena Yuda). Mbimueneke se: wakalongolola mukanda eu mu bibungu muanda-mutekete bua kuleja bena Yuda mu mushindu mujalame se: bukole bua Roma buvua bupitshidile ne bua kumbusha ngenyi ya dimutombokela mu bikondo bivua ne bua kulua. Mikanda eyi idi ne malu a kale a bena Yuda biangatshile ku dikuatshibua dia Yeruzaleme kudi Antioche Epiphane (mu siekele muibidi K.B.B.) too ne ku ditomboka dinene diakenzeka mu 67 B.B. Bu muakadimuenaye ne ende abidi, Josèphe udi wakula pashishe bua mvita yakabudika biangatshile mu bidimu dikumi bivua bishale too ne ku nkomenu wayi mu 73 B.B.

Mukanda mukuabu wa Josèphe ng’eu udi ne tshiena-bualu tshia The Jewish Antiquities (Malu a kale a bena Yuda), mmukanda udi muenza ne bibungu 20 udi ulonda mianda ya bena Yuda ya kale. Utuadija ne Genese ne malu a bufuki, utungunuka too ne pakatuadija mvita ne Roma. Josèphe wakanemeka anu muvua miyuki ya mu Bible ilondangana, muikale usakidila ngumvuilu ya kale ya malu ne mumvuija makuabu a pa mutu.

Josèphe wakafunda malu ende nkayende, mu mukanda wa Life (Muoyo). Mu mukanda eu, udi uteta kubingisha ngenzelu wende mu tshikondo tshia mvita ne musue kuandamuna ku mabandu a Justus wa mu Tibériade. Mu Mukanda wende muinayi wa disungila nawu wa Against Apion​—mulongolola mu bibungu bibidi—​udi ulumbuluila bena Yuda ku bualu buvuabo babashiminyine.

Ngumvuilu mujalame wa Dîyi dia Nzambi

Kakuyi mpata, mianda mivule ya kale mifunda kudi Josèphe mmijalame. Mu mukanda wende wa Against Apion, udi uleja se: bena Yuda kabavua basangisha mikanda ikena mifunda ku spiritu wa Nzambi pamue ne Mifundu minsantu nansha. Udi ufila tshijadiki tshia dijalama ne diumvuangana dipuangane bia Mifundu ya Nzambi. Josèphe udi wamba ne: “Tuetu bena Yuda katuena ne mulongolongo wa mikanda ukena kubala munkatshi muetu, mikale iluishangana ne ibengangana nansha, . . . kadi anu mikanda makumi abidi ne ibidi, [mikale ikumbanangana ne dikosolola dia lelu dia Mifundu mu mikanda 39,] idi ne miyuki yonso ya mianda ya kale; idi itabujibua mudiyi ya kudi Nzambi.”

Mu mukanda wa Antiquities of Jews, Josèphe udi usakidila diumvuija dimpe ditambe ku muyuki wa mu Bible. Udi wamba ne: “Izake uvua ne bidimu 25” pakamusuika Abrahame bianza ne makasa bua kumulambula. Bilondeshile Josèphe, yeye mumane kuambuluisha tatuende mu diibaka tshioshelu, Izake wakamba ne: “‘kavua muakayine kuledibua kumpala, bu yeye mua kubenga dipangadika dia Nzambi pamue ne dia tatuende’ . . . Nenku, wakaya diakamue ku tshioshelu bua kulambudibuaye.”

Mu muyuki wa mu Bible udi wakula bua luendu lua bena Izalele, kumbukila ku Ejipitu wa kale, Josèphe wakasakidila malu aa: “Bungi bua bantu bavua babalonda panyima buvua bua matempu a mvita 600, bendeshi ba tubalu 50 000, bendi ba ku makasa 200 000, buonso bavua ne bia mvita.” Josèphe udi wamba kabidi ne: “Pavua Samuele ne bidimu 12, wakatuadija kufila milayi: dîba kampanda, pavuaye mulale tulu, Nzambi wakamubikila mu dîna diende.”​—Fuanyikija ne 1 Samuele 3:2-21.

Mikanda mikuabu ya Josèphe ivua itokesha malu pa bidi bitangila bitadi, mikenji pamue ne malu manene. Udi utela Salomé bu mukaji wakaja maja mu difesto dia Herode ne mukaji eu ke wakalomba mutu wa Yone mubatiji. (Mako 6:17-26) Malu mavule adi atangila Herode atudi bamanye mmafundibue kudi Josèphe. Udi wamba kabidi se: “bua kusokoka bununu buende, [Herode] uvua ufikisha nsuki yende.”

Ditombokela bena Roma dinene

Bidimu 33 kunyima kua Yezu mumane kufila mulayi wende udi utangila Yeruzaleme ne ntempelu wende, dikumbana diawu diakatuadija kuenzeka. Bena Yuda batontolodi bavua ku Yeruzaleme bakatuadija kubenga kukokela Roma. Mu 66 B.B., bua lumu lua bualu ebu, bakakungija misumba ya basalayi ba ku Roma ku bulombodi bua nguvernere wa bena Syrie Cestius Gallus. Tshipatshila tshiabu tshivua tshia kujikija buntomboji ne kunyoka bantomboji. Kunyima kua dibutula bimenga bia ku mutumba kua Yeruzaleme, basalayi ba Cestius bakasa ntenta ku nyunguluilu wa lumbu lua tshimenga. Basalayi ba bena Roma bakatumika ne ngenzelu udi mubikibue ne: testudo anyi nkuvu, bakalungakaja ngabu yabu anu mutu nyima wa nkuvu bua kudikuba ku baluishi. Bua kuleja bipeta bimpe biakapatula ngenzelu eu, Josèphe udi wamba ne: “Miketa ivuabu babela ivua ipona, iselemuka kayiyi ibatapa nansha; nenku, basalayi bakatekesha bishimikidi bia lumbu, kabayi batapika nansha, ne kulongolola bintu bionso bivua bikengela bua kutua mudilu ku tshiibi tshia ntempelu.”

Josèphe udi wamba ne: “Pashishe, biakenzeka nunku, Cestius wakabikidisha basalayi bende buonso bavua muaba awu . . . Kumbukaye mu tshimenga, kakuyi kabingila nansha kamue.” Bushuwa, mbimueneke se: nansha muvuaye kayi ne dijinga dia kutumbisha Muana wa Nzambi, Josèphe wakafunda muanda uvua bena nkristo bavua mu Yeruzaleme bindile. Tshivua dikumbana dia mulayi wa Yezu Kristo! Bidimu bishale, Muana wa Nzambi wakadimuija se: “Panuamona Yeruzaleme munyungulula kudi basalayi, nanku numanye se: kabutu kende kakadi pabuipi. Nenku, aba bikala mu Yeruzaleme batuadije kunyemena ku mikuna, aba badimu bapatukemu ne aba badi mu misoko kabamubuedi; bualu matuku aa ng’a disombuela mu diumvuangana ne buakane, bua bionso biakafundibua bikumbane.” (Luka 21:20-22) Anu bu muakatuma Yezu dîyi, bamulondi ba lulamatu bakanyema ne lukasa luonso mu tshimenga, kushalabu kule, buobo e kupanduka ku kabutu kakadituta ku shòò.

Pakapingana masalayi a bena Roma mu 70 B.B., Josèphe wakafunda mu bule ne mu butshiama mianda yonso yakenzeka. Muana wa Vespasien, mfumu munene wa basalayi Titus, wakavua bua kutshimuna Yeruzaleme, pamue ne ntempelu wende wa kutemba ku bantu. Basalayi ba mu tshimenga bavua mu mvita ya difuila buludiki. Bakangata mapangadika makole, ne mashi a bungi akapongoloka. “Bamue bavua mu dikenga dikole dia ku biyole bia mu tshimenga, bakajinga dibuela dia bena Roma,” ne ditekemena dia “kupikudibua ku makenga a munkatshi muabu,” ke mudi Josèphe wamba. Udi ubikila bantomboji aba ne: “mbivi” bavua baditua mu dinyanga bintu bia babanji ne bashipa bantu ba mushinga mukole​—aba bavuabu bamona bu bavua bajinga kumvuangana ne bena Roma.

Mu mvita ivua pankatshi pa bena tshimenga nkayabo, nsombelu ya bantu mu Yeruzaleme yakanyanguka bikole bitambe, ne bitalu kabivua bijiikibua. Bantomboji kutuadija “kuluishangana umue ne mukuabo, bikale badiata bitalu bu muvuabi bitentamangane.” Bavua banyenga bantu bintu ku bukole, bashipangana bua biakudia ne bua biuma. Mbila ya bena makenga ivu’anu itungunuka.

Titus wakalomba bena Yuda bua bafile ku budisuile tshimenga bua kudipandishabu. “Wakatuma Josèphe bua kubambila mu muakulu wabu; bualu uvua wela meji ne: bavua mua kuanyisha disengelela dia muanabu muena ditunga.” Kadi, bavu’anu basua kupiisha Josèphe. Titus wakiibaka tshimanu tshia misongolo mitue tshivua tshinyungulula tshimenga tshijima. (Luka 19:43) Bu muvuaku kakuyi ditekemena dia kunyema ne bu muvuabu bakandike diendakana kayi dionso, tshiyole tshia nzala “e kubutula nzubu mijima ne mêku majima.” Ditungunuka dia mvita divu’anu divudija bungi bua bitalu. Kayi nansha mujingulule ne: uvua ukumbaja mulayi wa mu Bible, Titus wakatshimuna Yeruzaleme. Yeye mumane kukenketa mupimbu wa bimana ne bibumba bikolesha, wakakema wamba ne: “Nzambi ng’udi mukulule bena Yuda mu miaba​—mikolesha eyi.” Bena Yuda bapite pa 1 000 000 bakafua.​—Luka 21:5, 6, 23, 24.

Kunyima kua mvita

Kunyima kua mvita, Josèphe wakaya ku Roma. Bu muvuaye mukubibue kudi dîku dia bena Flavius, wakangatshibua bu muena muabo wa bena Roma mu nzubu munene wa kale wa Vespasien ne muikale upeta difutu kudi amperere pamue ne mapa a kudi Titus. Pashishe, Josèphe wakatungunuka ne mudimu wende wa difunda mikanda.

Bushuwa, mbimueneke ne: Josèphe ke wakenza muaku “teokrasi.” Bua bidi bitangila ditunga dia bena Yuda, wakafunda ne: “Bukalenge buetu . . . budi mua kubikidibua ne: teokrasi, pa kulamika nzambi bukokeshi ne bukole.”

Josèphe kakadiamba musangu nansha umue ne: mmuena nkristo. Kakafunda ku buenzeji bua spiritu wa Nzambi nansha. Pabi, mikanda ya Josèphe ya dikema idi itokesha malu a mushinga mukole a mu mianda ya kale.

[Tshimfuanyi mu dibeji 31]

Josèphe ku lumbu lua Yeruzaleme

    Mikanda ya mu Tshiluba (1982-2024)
    Patuka
    Buela
    • Tshiluba
    • Tumina bakuabu
    • Biudi musue
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Malu a kulonda
    • Mikenji ya mua kulama malu masokoka
    • Biudi witaba bua kuenzekabi mu tshiamu
    • JW.ORG
    • Buela
    Tumina bakuabu