“Izalele wa Nzambi” ne “musumba munene”
“Meme kutangila, e kumona musumba munene uvua muntu nansha umue kayi mua kubala.”—BUAKABULUIBUA 7:9, NW.
1-3. (a) Mmatekemena kayi a mpatshi a mu diulu adi nawu bena nkristo bela manyi? (b) Mmunyi muakateta Satana bua kubutula tshisumbu tshia mu siekele wa kumpala? (c) Ntshinyi tshiakenzeka mu 1919 tshiakaleja se: madikolela a Satana menza bua kunyanga tshisumbu tshia bena nkristo akapangila?
DIENJIBUA dia ‘Izalele wa Nzambi’ mu 33 B.B. divua muanda munene mu dilondangana dia malongolola a Yehowa. (Galatia 6:16) Bela manyi benamu badi ne ditekemena dia kuikala bifukibua bia mu nyuma bikena bifua ne kukokesha pamue ne Kristo mu Bukalenge bua Nzambi bua mu diulu. (1 Kolinto 15:50, 53, 54) Mu muanzu wa nunku badi bakumbaja tshitupa tshia kumpala mu disantuisha dîna dia Yehowa ne kuboza mutu wa Muluishi munene, Satana Diabolo. (Genese 3:15; Lomo 16:20) Kabiena bikemesha bua se: Satana wakenza muende muonso bua kubutula tshisumbu tshipiatshipia etshi, pa kutshikengesha ne kuteta bua kutshinyanga!—2 Timote 2:18; Yuda 4; Buakabuluibua 2:10.
2 Bu mutshivua bapostolo ne muoyo, Satana kavua mua kutshimuna. Kadi, kunyima kua lufu luabu, butontolodi buakamuangalaka kakuyi mushindu wa kubupumbisha. Ndekelu wa bionso, ku mêsu a bantu, tshisumbu tshikezuke tshiakasa Yezu tshiakamueneka bu tshinyangibue pakakatamuja Satana dielekeja dibi dia malu a Nzambi a butontolodi didi dimanyike lelu’eu bu Bukua-buena-nkristo. (2 Tesalonike 2:3-8) Nansha nanku, Buena-nkristo bulelela buakatungunuka.—Matayo 28:20.
3 Yezu, mu tshimfuanyi tshiende tshia blé ne lupele, wakadianjila kumanyisha se: bena nkristo balelela bavua ne bua kukola munkatshi mua tshikondo kampanda pamue ne “lupele,” anyi bena nkristo ba mashimi; ne ke muakenzekabi. Kadi wakamba kabidi se: mu matuku a ku nshikidilu, “bana ba bukalenge” bavua ne bua kuikala baditapulule patoke ne “lupele.” (Matayo 13:36-43) Muanda eu pawu wakajadikibua. Mu 1919, bena nkristo ba muoyo muimpe bela manyi bakapatuka mu bupika bua bena Babilone. Bakamanyika kudi Nzambi bu “mupika wa lulamatu ne wa budimu,” ne bakaditua ne dikima dionso mu dimanyisha lumu luimpe lua Bukalenge. (Matayo 24:14, 45-47, NW; Buakabuluibua 18:4) Bavule ba kudibu bavua Bampangano; kadi bu muvuabu ne ditabuja dia Abrahama, bua kuamba bulelela bavua ‘ndelanganyi ya Abrahama.’ Bavua bena mu “Izalele wa Nzambi.”—Galatia 3:7, 26-29, NW.
“Musumba munene”
4. Ntshisumbu kayi tshia bena nkristo tshiakasungulujibua, nangananga mu bidimu bia 1930?
4 Ku ntuadijilu, bantu bavua bandamuna bimpe ku bumanyishi bua bena nkristo aba bela manyi bavua balua pabu bena Izalele ba mu nyuma, bashadile ba ku bantu 144 000 badi ne ditekemena dia mu diulu. (Buakabuluibua 12:17) Kadi, nangananga mu bidimu bia 1930, tshikuabu tshisumbu tshiakamueneka. Buobu aba bavua bafuanyikija ne “mikoko mikuabo” ya mu tshimfuanyi tshia bikumbi. (Yone 10:16) Bavua balongi ba Kristo bena ditekemena dia kuikala ne muoyo wa kashidi mu mparadizu pa buloba. Bavua ndelanganyi ya mu nyuma, mu ngakuilu wa mu tshimfuanyi, ya bena nkristo bela manyi. (Yeshaya 59:21; 66:22; fuanyikija ne 1 Kolinto 4:15, 16.) Bavua banyisha tshisumbu tshia bena nkristo bela manyi bu mupika wa lulamatu ne wa budimu, ne anu bu bana babu bela manyi, bavua ne dinanga diondoke bua Yehowa, ditabuja mu mulambu wa Yezu, disuminyina bua kusamuna Nzambi, ne badiakaje bua kukenga bua buakane.
5. Mmunyi mudi muaba wa mikoko mikuabo mulue kumvuika bimpe bitambe ku kakese ku kakese?
5 Ku ntuadijilu, muaba wa mikoko mikuabo eyi kawakumvuika bimpe, kadi mu kupita kua bikondo, malu akatokeshibua. Mu 1932, bena nkristo bela manyi bakakankamijibua bua kulomba mikoko mikuabo bua kudifila mu mudimu wa buambi—muanda ukavua mikoko mikuabo mivule yenza. Mu 1934, mikoko mikuabo yakakankamijibua bua kutambushibua mu mâyi. Mu 1935, bakayifuanyikija ne “musumba munene” wa Buakabuluibua nshapita wa 7. Mu 1938, yakalombibua bua kubuela mu Tshivulukilu tshia lufu lua Yezu Kristo bu babandidi. Mu 1951, balume bapiluke munkatshi muabu bakasungulujibua bu bavua munkatshi mua “bana ba mukalenge” badi basadila bu “muaba wa kupengama diba dia tshipepele; bu muaba wa kusokomena diba dia mvula wa tshipupu.” (Musambu wa 45:16, NW; Yeshaya 32:1, 2, Mukanda wa Mvidi Mukulu) Mu 1953, bulongolodi bua Nzambi bua pa buloba—tshitupa tshitamba bunene tshikondo atshi, tshivua tshienza ne mikoko mikuabo—tshiakamueneka bu nshindamenu wa nsangilu wa bantu pa buloba bikalaku mu bulongolodi bupiabupia. Mu 1985, biakumvuika se: ku diambuluisha dia mulambu wa tshia-bupikudi wa Yezu, mikoko mikuabo ivua yangatshibua miakane bu balunda ba Nzambi ne ditekemena dia kupanduka ku Armagedon.
6. Mmidimu kayi idi nayi bela manyi ne mikoko mikuabo lelu’eu, ne idi ijudija nkonko kayi?
6 Mpindieu, mu tshitupa etshi tshia ndekelu tshia “matuku a ku nshikidilu,” bavule ba ku bantu 144 000 bakadi bafue ne mbamane kupeta difutu diabu mu diulu. (2 Timote 3:1; Buakabuluibua 6:9-11; 14:13) Bena nkristo badi ne ditekemena dia pa buloba badi mpindieu benza tshitupa tshinene mu dimanyisha lumu luimpe, ne badi bangata mudimu eu bu muabi wa kuelesha bana babu ne Yezu bela manyi diboko. (Matayo 25:40) Kadi, bela manyi aba mmupika wa lulamatu ne wa budimu udi ku butuangaji buende biakudia bia mu nyuma bifidibua mu matuku aa a ku nshikidilu. Nnsombelu kayi wikala nende mikoko mikuabo papeta bela manyi buonso difutu diabu mu diulu? Mmapangadika kayi angatshibua bua mikoko mikuabo? Ditapa dîsu mu lupitapita ku Izalele wa kale nedituambuluishe bua kuandamuna ku nkonko eyi.
“Bukalenge bua bakuidi” bua tshilejilu
7, 8. Mmu bualabale kayi muvua Izalele wa kale bukalenge bua bakuidi ne tshisamba tshinsantu muinshi mua tshiovo tshia Mikenji?
7 Yehowa pakasungulaye Izalele bu tshisamba tshiende tshia pa buatshi, wakadia nabu tshiovo, wamba ne: ‘Binuatumikila dîyi dianyi, ne binuanemeka tshipungidi tshianyi, nuenu nenuikale bantu banyi ba munkatshi mua bantu bonso; bualu bua buloba bonso mbuanyi. Nuenu nenuikale kundi bu bukalenge bua bakuidi, bu tshisamba tshia tshijila.’ (Ekesode 19:5, 6) Izalele uvua tshisamba tshia Yehowa tshia pa buatshi tshiashila pa tshiovo tshia Mikenji. Kadi, mmunyi muvua dilaya didi ditangila bukalenge bua bakuidi ne tshisamba tshinsantu mua kukumbana?
8 Izalele, patshivuaye ne lulamatu, uvua wanyisha bumfumu bua Yehowa ku mutu kua bionso ne umuitaba bu Mukalenge wende. (Yeshaya 33:22) Nenku, bavua bukalenge. Kadi, anu bu muakasokolodibuabi pashishe, dilaya pa bidi bitangila “bukalenge” divua ne bua kumvuija bivule kupita ne pa abi. Kusakidil’apu, pavuabu batumikila Mikenji ya Yehowa, bavua bakezuke, batapulukangane ne matunga avua mabanyungulule. Bavua tshisamba tshinsantu. (Dutelonome 7:5, 6) Bavua bukalenge bua bakuidi anyi? Eyowa, mu Izalele, tshisa tshia Lewi tshiakatekibua ku luseke bua mudimu wa mu ntempelu, ne munkatshi mua tshisa etshi ke muvua buakuidi bua bena Lewi. Pakabanjijibua Mikenji ya Mozese, bena Lewi balume bavua bangatshibua bu tshia-nshinta bua muanabute yonso wa mu dîku dia bavua kabayi bena Lewi.a (Ekesode 22:29; Nomba 3:11-16, 40-51) Nunku, dîku dionso mu Izalele divua, pa kuamba bushuwa, dilejibua mpala mu mudimu wa mu ntempelu. Ke mushindu uvua tshisamba tshifike menemene ku dikala buakuidi. Kadi, bavua baleja Yehowa kumpala kua bisamba. Muenyi kayi yonso uvua ujinga kutendelela Nzambi mulelela uvua ne bua kuenza nunku mu didisangisha ne Izalele.—2 Kulondolola 6:32, 33; Yeshaya 60:10.
9. Ntshinyi tshiakafikisha Yehowa ku dimansha bukalenge bua ku Nord bua Izalele bua ‘kabumusadidi bu muakuidi’?
9 Kunyima kua lufu lua Solomo, tshisamba tshia Nzambi tshiakakosoloka mu ditunga dia ku Nord dia Izalele dilombola kudi Mukalenge Yeroboame ne ditunga dia ku Sud dia Yuda dilombola kudi Mukalenge Rehoboame. Bu muvua ntempelu, nshindamenu wa ntendelelu munonoke mu teritware wa Yuda, Yeroboame wakajadika ntendelelu uvua kayi mu diumvuangana ne mikenji pa kuibaka bimfuanyi bia tuana tua ngombe mu teritware mujima wa ditunga diende. Kabidi, ‘wakasa bitendelelu pa mutu pa mikuna, wakasungula bakuidi munkatshi mua bantu bonso, bavua kabayi bana ba bena Lewi.’ (1 Bakelenge 12:31) Ditunga dia ku Nord diakadiina ne kasuki mu ntendelelu wa dishima pakapesha Mukalenge Akabe mukajende muenyi njila wa kuteka ntendelelu wa Baala mu ditunga. Ndekelu wa bionso, Yehowa wakamanyisha dilumbuluisha pa bukalenge bua bantomboji. Ku butuangaji bua Hoshea, wakamba ne: “Tshisamba tshianyi netshipuujibue bushuwa, bualu kakuena dimanya. Bualu dimanya ke diudi wewe muine muimanshe, nenkuimanshe panyi bua kunsadidi bu muakuidi.” (Hoshea 4:6, NW) Katupa kîpi kunyima, bena Assyrie bakabutula bukalenge bua ku Nord bua Izalele.
10. Patshivuabu ne lulamatu, mmunyi muvua bukalenge bua ku Sud bua Yuda buleja Yehowa kumpala kua matunga?
10 Tuambe tshinyi bua Yuda, ditunga dia ku Sud? Mu matuku a Ezekiya, Yehowa wakabambila ku butuangaji bua Yeshaya ne: “Nudi bantemu banyi, . . . musadidi wanyi undi musungule, . . . tshisamba tshindi muenze buanyi nkayanyi, bua bamanyishe butumbi buanyi.” (Yeshaya 43:10, 21; 44:21, NW) Patshivuabu ne lulamatu, bukalenge bua ku Sud buvua busadila bua kumanyisha butumbi bua Yehowa kudi matunga ne kukoka bena mutshima mululame bua kumutendelela mu ntempelu wende ne kulombodibua kudi buakuidi bua bena Lewi buvua mu diumvuangana ne mikenji.
Benyi mu Izalele
11, 12. Tela mêna a bamue benyi bakalua kusadila Yehowa pa kudisangisha pamue ne Izalele.
11 Bua benyi bàvuà bandamuna ku bumanyishi ebu bua ditunga dijima, dilongolola divua dienjibue bualu buabu mu Mikenji mifila ku butuangaji bua Mozese—uvua mukajende Zipora muikale muena Madiana. “Tshisumbu tshinene” tshia bantu bakena bena Izalele bakumbuka mu Ejipitu pamue ne Izalele ne bavuaku pakafidibua Mikenji. (Ekesode 2:16-22; 12:38; Nomba 11:4) Rahaba ne bena dîku diende bakapandishibua mu Yeriko ne pashishe kuanyishibua mu tshisumbu tshia bena Yuda. (Yoshua 6:23-25) Mu katupa kîpi, bena Gabaon bakadia ndondo bua ditalala ne Izalele ne kupeshibua midimu ivua itangila tabernakle.—Yoshua 9:3-27; tangila kabidi 1 Bakelenge 8:41-43; Esetê 8:17.
12 Kunyima, benyi bakapeta midimu mibandile. Uriya muena Hiti, bayende wa Bath-sheba, uvua munkatshi mua “bena bukitu” ba Davidi, anu bu muvua Seleke muena Amone pende. (1 Kulondolola 11:26, 39, 41; 2 Samuele 11:3, 4) Ebede-meleke, muena Ethiopie, uvua usadila mu mbalanda ne uvua ubuela muaba uvua mukalenge. (Yelemiya 38:7-9) Kunyima kua Izalele mumane kumbuka ku tshimuangi mu Babilone, ba-Netinime bakena bena Izalele bakapeshibua midimu mibandile bua kuambuluisha bakuidi. (Ezela 7:24) Bu mudi bamue ba ku benyi aba bena lulamatu, anyi bantu ba kua bende, bangatshibue bu badi bafunkuna musumba munene lelu’eu, nsombelu wabu udi ukoka ntema yetu.
13, 14. (a) Mmidimu ne majitu kayi bivua nabi bena kuitabuja benyi mu Izalele? (b) Mmunyi muvua bena Izalele ne bua kuangata bena kuitabuja benyi?
13 Bantu ba mushindu’eu bavua bena kuitabuja, batendeledi badilambule ba Yehowa muinshi mua Mikenji ya Mozese bavua baditapulule ku matunga pamue ne bena Izalele. (Lewitiki 24:22) Bavua bafila milambu, badikuba ku ntendelelu wa dishima, ne badikandika mashi anu muvua bena Izalele benza. (Lewitiki 17:10-14; 20:2) Bakambuluisha mu luibaku lua ntempelu wa Solomo ne kudisanga mu diasulula dia ntendelelu mulelela mu bukokeshi bua Mukalenge Asa ne Mukalenge Ezekiya. (1 Kulondolola 22:2; 2 Kulondolola 15:8-14; 30:25) Pakatumika Petelo ne nsapi wa kumpala wa Bukalenge mu dia Pantekoste wa 33 B.B., mêyi ende avua matelejibue kudi “bena Yuda ne [bakena bena Yuda] bena kuitabuja benyi.” Bidi mua kuikala se: bamue ba ku bantu binunu bisatu bakatambushibua dituku adi bavua bena kuitabuja benyi. (Bienzedi 2:10, 41) Katupa kîpi kunyima, muena Ethiopie muena kuitabuja wakatambushibua kudi Filipe—bangabanga ne Petelo kutumika ne nsapi wa ndekelu wa Bukalenge bua Korneliyo ne bena dîku diende. (Matayo 16:19; Bienzedi 8:26-40; 10:30-48) Mu butoke buonso, bena kuitabuja benyi aba kabavua bangatshibua bu Bampangano to.
14 Kadi, mudimu wa bena kuitabuja benyi mu ditunga kauvua bu wa bena Izalele ba ku tshilelelu to. Bena kuitabuja benyi kabavua basadila bu bakuidi, ne banabute babu kabavua balejibue mpala mu buakuidi bua bena Lewi.b Kabidi, bena kuitabuja benyi kabavua ne bumpianyi bua buloba mu Izalele. Kadi, bakatumina bena Izalele dîyi bua kunemeka bena kuitabuja benyi ba lulamatu ne bua kubangata bu bana babu.—Lewitiki 19:33, 34.
Tshisamba tshia mu nyuma
15. Ntshinyi tshiakapeteka pakabenga Izalele wa ku mubidi bua kuanyisha Masiya?
15 Mikenji ivua mifidibue bua kulama Izalele mukezuke, muditole pa bule ne bisamba bivua bimunyungulule. Kadi, ivua mifidibue bua tshipatshila tshikuabu. Mupostolo Paulo wakafunda ne: “Mikenji mmilue ndeji wetu udi utufikisha kudi Kristo, bua tuetu kubadibua bakane ku diambuluisha dia ditabuja.” (Galatia 3:24, NW) Diakabi, bena Izalele bavule bakapangila bua kufikishibua kudi Kristo ku bulombodi bua Mikenji. (Matayo 23:15; Yone 1:11) Nenku, Yehowa Nzambi wakimansha tshisamba atshi ne kuenza bua “Izalele wa Nzambi” aledibue. Kupit’apu, wakalabaja dibikila kudi bakena bena Yuda bua kuluabu bena-muabu buuja tengatenga mu Izalele mupiamupia eu. (Galatia 3:28; 6:16) Pa tshisamba tshipiatshipia etshi ke padi dilaya dia Yehowa mu Ekesode 19:5, 6 didi ditangila bukalenge bua bakuidi dipeta dikumbana diadi dia dikema ne dia ndekelu. Mmunyi?
16, 17. Mmu ngumvuilu kayi mudi bena nkristo bela manyi batshidi pa buloba mu “bukalenge”? ne “buakuidi”?
16 Petelo wakatela Ekesode 19:6 pakafundilaye bena nkristo bela manyi ba mu matuku ende ne: “Nuenu, nudi ‘tshisa tshisungula, buakuidi bua bukalenge, ditunga dinsantu, tshisamba tshidianjila kufunkuna bua kuikalatshi bumpianyi bua pa buabu.’” (1 Petelo 2:9, NW) Ebi bidi biumvuija tshinyi? Bela manyi badi pa buloba mbakalenge anyi? Tòo, bukalenge buabu butshidi bua matuku atshilualua. (1 Kolinto 4:8) Kadi, badi mu “bukalenge” mu ngumvuilu wa se: mbasungudibue bua midimu ya bukalenge bua matuku atshilualua. Nansha mpindieu badi tshisamba ku bukokeshi bua mukalenge, Yezu, musungula kudi Mfumu Munene ku mutu kua bionso, Yehowa Nzambi. Paulo wakafunda ne: “[Yehowa] mmutupikule ku bukokeshi bua mîdima e kutusambuluja mu bukalenge bua Muana wa dinanga diende.”—Kolosai 1:13, NW.
17 Bena nkristo bela manyi badi pa buloba mbakuidi anyi? Mu ngumvuilu kampanda, bidi nanku. Bu tshisumbu, badi kakuyi mpata bakumbaja midimu ya buakuidi. Petelo wakumvuija muanda eu pakambaye ne: “Nuenu bine . . . nudi nuibakibua nzubu wa mu nyuma bua buakuidi bunsantu.” (1 Petelo 2:5, NW; 1 Kolinto 3:16) Lelu’eu, bashadile ba ku bena nkristo bela manyi, bu kasumbu badi “mupika wa lulamatu ne wa budimu,” njila bua diabanya biakudia bia mu nyuma. (Matayo 24:45-47, NW) Anu bu muvuabi mu Izalele wa kale, muntu kayi yonso udi ujinga kutendelela Yehowa udi ne bua kuenza nunku pa kudisangisha ne bena nkristo bela manyi aba.
18. Bu buakuidi, mbujitu kayi bunene budi nabu tshisumbu tshia bena nkristo bela manyi badi pa buloba?
18 Kupit’apu, bena nkristo bela manyi mbapingane Izalele pa kuikala ne disanka dia mudimu dia kumanyisha bunême bua Yehowa munkatshi mua matunga. Mvese idi kuulu ne kuinshi idi ileja se: pavua Petelo mubikile bena nkristo bela manyi ne: buakuidi bua bukalenge, uvua ne mudimu wa buambi mu tshieledi tshiende tshia lungenyi. Bushuwa, wakasangisha mu mvese umue dilaya dia Yehowa mu Ekesode 19:6 ne mêyi Ende kudi Izalele mu Yeshaya 43:21 pakambaye ne: “Nuenu, nudi . . .‘buakuidi bua bukalenge, . . . [nunku] bua nuenu kumanyisha ngikadilu milenga’ ya eu wakanubikila ku mîdima bua kunubueja mu butoke buende bua dikema.” (1 Petelo 2:9, NW) Mu diumvuangana ne ebi, Paulo wakakula bua dimanyisha ngikadilu milenga ya Yehowa bu mulambu wa mu ntempelu. Wakafunda ne: “Ku butuangaji [bua Yezu], tufilefile kudi Nzambi mulambu wa kumutumbisha nawu, mbuena kuamba ne: mamuma a mishiku idi yenza dimanyisha dia patoke bua dîna diende.”—Ebelu 13:15, NW.
Dikumbana dia mu diulu
19. Ndikumbana dinene ne dia ndekelu kayi didiku dia dilaya dia se: Izalele uvua ne bua kuikala bukalenge bua bakuidi?
19 Kadi, mu Ekesode 19:5, 6 mudi dikumbana dinenanenayi. Mu mukanda wa Buakabuluibua, mupostolo Yone wakateleja bifukibua bia mu diulu bitumikila mvese eu pavuabio bitumbisha Yezu mubiishibue ku lufu biamba ne: “Wakakoshibua muminu ne wakasumbila Nzambi bantu ba tshisa tshionso, muakulu wonso, tshisamba tshionso ne ditunga dionso, ne wakabavuija bukalenge ne bakuidi bua Nzambi wetu, ne nebakokeshe bu bakalenge pa buloba.” (Buakabuluibua 5:9, 10, NW) Nenku, mu ngumvuilu wende wa ndekelu, buakuidi bua bukalenge budi Bukalenge bua Nzambi bua mu diulu, dikokesha dia bumfumu divua Yezu mutulongeshe bua kusambidila. (Luka 11:2) Bena nkristo 144 000 buonso bela manyi badi bananukila ne lulamatu too ne ku nshikidilu nebikale ne tshiabu tshitupa mu ndongoluelu au wa Bukalenge. (Buakabuluibua 20:4, 6) Ndikumbana kayipu dia mpatshi dia dilaya dienza ku butuangaji bua Mozese kukadi mutantshi mule!
20. Ndukonko kayi ludi kabidi ne bua kuandamunyibua?
20 Ndiumvuangana kayi didi pankatshi pa bionso ebi ne nsombelu wa musumba munene ne matuku abu atshilualua pikala bela manyi buonso bapete bumpianyi buabu bua mpatshi? Ebi nebitokeshibue mu tshiena-bualu tshia ndekelu tshia ku mulongolongo eu.
[Mêyi adi kuinshi]
a Pakabanjijibua buakuidi bua Izalele, banabute ba balume ba bisa bia Izalele bavua kabayi bena Lewi ne balume ba tshisa tshia Lewi bakabadikibua. Kuvua banabute 273 kupita bena Lewi balume. Nunku, Yehowa wakatuma dîyi se: shekele itanu pa yonso wa ku bantu 273 ivua ne bua kufutshibua bu tshia-bupikudi bua bia pa mutu.
b Musumba musambakaja munene wa bantu bakena bena Izalele bavuaku pakabanjijabu Mikenji mu 1513 K.B.B., kadi banabute babu kabakabadibua pakangatabu bena Lewi bu tshia-nshinta bua banabute ba Izalele. (Tangila tshikoso tshia 8.) Nunku, bena Lewi kabakangatshibua bu tshia-nshinta bua banabute ba bakena bena Izalele aba.
Udi mua kumvuija anyi?
◻ Mmunyi mudi muaba wa mikoko mikuabo mumvuike bimpe bitambe ku kakese ku kakese?
◻ Bua tshinyi Yehowa wakimansha bukalenge bua ku Nord bua Izalele bua kabumusadidi bu muakuidi?
◻ Patshivuabu ne lulamatu, mmuaba kayi uvua nawu Yuda kumpala kua matunga?
◻ Mmuaba kayi uvua nawu bena kuitabuja benyi mu Izalele?
◻ Mmunyi mudi tshisumbu tshia bela manyi tshisadila bu bukalenge bua bakuidi?
[Tshimfuanyi mu dibeji 16]
Bu buakuidi bua bukalenge, bena nkristo bela manyi badi bamanyisha butumbi bua Yehowa pa buloba
[Tshimfuanyi mu dibeji 18]
Dikumbana dia ndekelu dia Ekesode 19:6 didi Bukalenge