Bonso badi ne bua kuandamuna kudi Nzambi
“Yonso wa kutudi neadiandamuine kudi Nzambi anu buende yeye nkayende.”—LOMO 14:12, NW.
1. Mmikalu kayi ivua mielela budikadidi bua Adama ne Eva?
YEHOWA NZAMBI wakafuka baledi betu ba kumpala, Adama ne Eva, bikale bantu badi ne budisunguidi. Nansha muvuabu bapuekele kudi banjelu, bavua bifukibua bia lungenyi bivua ne bukokeshi bua kuangata mapangadika a meji. (Musambu wa 8:4, 5) Kadi, budikadidi abu bubapesha kudi Nzambi kabuvua njila ku didienzela tshidi muoyo musue nansha. Bavua ne bua kudiandamuina kudi Mubafuki, ne didiandamuina edi ndialabale too ne kudi ndelanganyi yabu yonso.
2. Yehowa ukadi pa kulomba diandamuna kayi, ne bua tshinyi?
2 Mpindieu bu mutukadi pabuipi ne nkomenu wa ndongoluelu eu mubi wa malu, Yehowa nealombe dimubadila bintu pa buloba. (Fuanyikija ne Lomo 9:28.) Mu katupa kîpi emu, bantu bakena bena Nzambi nebikale ne bua kudiandamuina kudi Yehowa Nzambi bua dinyangakaja dia mabanji a pa buloba, dibutula dia mioyo ya bantu, ne nangananga bua dikengesha dia basadidi bende.—Buakabuluibua 6:10; 11:18.
3. Nnkonko kayi ituakonkonona?
3 Bu mutudi kumpala kua malu aa matekemena adi elesha meji, bidi bia mushinga bua tuetu kuela meji pa malanda a buakane a Yehowa ne bifukibua biende mu bikondo bishale. Mmunyi mudi Mifundu mua kutuambuluisha, tuetu bine petu, bua kufila diandamuna dianyishibue kudi Mutufuki? Mbilejilu kayi bidi mua kuikala ne dikuatshisha, ne mbiepi bitudi ne bua kuepuka bua kuidikija?
Banjelu badi ne bua kudiandamuina
4. Mmunyi mutudi bamanye se: banjelu badi ne bua kudiandamuina kudi Nzambi bua bienzedi biabu?
4 Banjelu ba Yehowa mu muulu badi pabu ne bua kudiandamuina kudiye anu bu mutudi petu ne bua kuenza. Kumpala kua Mvula wa kabutu wa mu tshikondo tshia Nowa, bamue banjelu bakavuala mibidi ya bumuntu ne bupidia buonso bua kumona mua kuangatangana ne bakaji. Bu muvuabi ne budisunguidi, bifukibua ebi bia mu nyuma biakangata dipangadika edi, kadi bivua ne bua kudiandamuina kudi Nzambi. Pakapingana banjelu ba bupidia aba mu tshisombedi tshia mu spiritu, Yehowa kakabanyishila bua kupetululabu muaba wabu wa ku tshibangidilu. Muyidi Yuda udi utuambila ne: ‘mbalama mu nkanu ya tshiendelele mu mîdima too ne palua dituku dinene dia dilumbuluisha.’—Yuda 6.
5. Ndikuluka kayi didi difikile Satana ne ba-demon bende, ne mmunyi muajikijibua diandamuna bua buntomboji buabu?
5 Banjelu aba ba bupidia, peshi ba-demon, badi ne Satana Diabolo muikale mfumuabu. (Matayo 12:24-26) Muanjelu eu mubi wakatombokela Mumufuki ne kutontolola ku buakane bua bumfumu butambe bunene bua Yehowa. Satana wakafikisha baledi betu ba kumpala ku mpekatu, ne ebi biakafikisha ku lufu luabu. (Genese 3:1-7, 17-19) Nansha muvua Yehowa mulekele Satana ubuela ne upatuka mu mbalanda ya mu muulu bua lupolo kampanda lua tshikondo pashishe, mukanda wa mu Bible wa Buakabuluibua wakadianjila kumanyisha ne: mu tshikondo tshijadika kudi Nzambi, muanjelu eu mubi uvua ne bua kuimanshibua panshi pabuipi ne buloba. Bijadiki bidi bileja ne: bualu ebu buakenzeka katupa kîpi panyima pa Yezu Kristo mumane kupeta bukokeshi bua Bukalenge mu 1914. Ndekelu wa bionso, Diabolo ne ba-demon bende nebaye mu kabutu ka kashidi. Ndekelu, muanda wa bumfumu butambe bunene mumana kujikija, diandamuna bua ditomboka nedikale tshikondo atshi dijikija mu buakane.—Yobo 1:6-12; 2:1-7; Buakabuluibua 12:7-9; 20:10.
Muana wa Nzambi udi ne bua kudiandamuina
6. Mmunyi mudi Yezu wangata didiandamuina diende yeye muine kudi Tatuende?
6 Ntshilejilu kayipu tshimpe tshidi tshifila kudi Muana wa Nzambi, Yezu Kristo! Muikale muntu mupuangane wa mumue ne Adama, Yezu uvua usanka bikole bua kuenza disua dia Nzambi. Uvua kabidi ne disanka pa kuikala ne bujitu bua kudiandamuina bua malu menza mu diumvuangana ne mikenji ya Yehowa. Mufundi wa misambu wakadianjila kumanyisha mu mushindu muakanyine bualu buende se: “Ndi ne disanka bua kuenza disua diebe, Nzambi wanyi, bulelela, mukenji webe udi mu mutshima wanyi.”—Musambu wa 40:8; Ebelu 10:6-9.
7. Pakasambilaye ku dilolo dia lufu luende, bua tshinyi Yezu wakamba mêyi adi mafunda mu Yone 17:4, 5?
7 Nansha muakatuilangana Yezu ne buluishi bua tshikisu, wakenza disua dia Nzambi ne kulama muoyo-mutoke too ne ku lufu pa mutshi wa tshinyongopelu. Wakafuta mushindu’eu mushinga wa tshia-bupikudi bua kupikula bantu ku bipeta bia lufu bia mpekatu wa Adama. (Matayo 20:28) Nunku, ku dilolo dia lufu luende, Yezu uvua mua kusambila ne ditekemena dionso ne: “Ndi mukutumbishe pa buloba, ngajikiji mudimu uuvua mumpeshe bua kuenza. Nunku mpindieu wewe, Tatu, untumbishe ku luseke luebe ne butumbi bumvua nabu ku luseke luebe bangabanga ne bukua-bantu kabuyi buanji kuikalaku.” (Yone 17:4, 5, NW) Yezu uvua mua kuambila Tatuende wa mu diulu mêyi au bualu uvua wenda ulubuluka mu ditshimuna diteta dia diandamuna bua malu ende ne uvua muanyishibue kudi Nzambi.
8. (a) Mmunyi muakaleja Paulo se: tudi ne bua kudiandamuina kudi Yehowa Nzambi? (b) Ntshinyi tshiatuambuluisha bua kuanyishibua kudi Nzambi?
8 Bashilangane ne Yezu Kristo muntu mupuangane, tuetu tudi bapange bupuangane. Kadi, tudi ne bua kudiandamuina kudi Nzambi. Mupostolo Paulo wakamba ne: “Bua tshinyi udi ulumbuluisha muanenu? Peshi, bua tshinyi udi upepeja muanenu? Bualu tuetu bonso netuimane kumpala kua nkuasa wa tshilumbuluidi wa Nzambi; bualu mbafunde ne: ‘“Bu mundi ne muoyo,” ke mudi Yehowa wamba, “kundi meme tshinu tshionso netshituibue panshi, ne ludimi luonso neluanyishe Nzambi patoke.”’ Nunku, yonso wa kutudi neadiandamuine kudi Nzambi anu buende yeye nkayende.” (Lomo 14:10-12, NW) Bua tuetu kumona mua kudiandamuina bimpe ne kuanyishibua kudi Yehowa, mmutupeshe ne dinanga dionso kuondo ka muoyo ne Dîyi diende difundisha ku spiritu, Bible, bua kutuludika mu bitudi tuamba ne tuenza. (Lomo 2:14, 15; 2 Timote 3:16, 17) Dibabidila tshishiki biakudia bia mu nyuma bitupetesha kudi Yehowa ne dilonda kuondo ketu ka muoyo kalongesha kudi Bible nebituambuluishe bua kupeta dianyishibua kudi Nzambi. (Matayo 24:45-47) Spiritu munsantu wa Yehowa, anyi bukole buenzeji, udi mpokolo musakidila wa bukole ne buludiki. Bituatumika mu diumvuangana ne bulombodi bua spiritu ne buludiki bua kuondo ketu ka muoyo kalongesha kudi Bible, netuleje ne: katuena ‘tupetula Nzambi,’ utudi ne bua kudiandamuina kudiye bua bienzedi bietu bionso.—1 Tesalonike 4:3-8; 1 Petelo 3:16, 21.
Didiandamuina dia bisamba
9. Bena Edome bavua banganyi, ne ntshinyi tshiakabafikila bua malu akenzelabu Izalele?
9 Yehowa udi ubikila bisamba bua bidiandamuine kudiye. (Yelemiya 25:12-14; Sefanya 3:6, 7) Tangila bukalenge bua kale bua Edome, buvua ku Sud kua Mbuu Mufue ne ku Nord kua Diapa dia mâyi dia Akaba. Bena Edome bavua ba ku bena Sem, bavua ne malanda ne bena Izalele. Nansha muvua nkambua wa bena Edome muikale Esau, muikulu wa Abrahama, bakabengela bena Izalele bua kupitshila mu Edome “mu musesu wa mukelenge” pavuabu mu njila batangile ku Buloba Bulaya. (Nomba 20:14-21) Munkatshi mua nkama ya bidimu, buluishi bua Edome buakadiunda ne kuluabu tshikisu tshikena luse kudi Izalele. Ndekelu wa bionso, bena Edome bavua ne bua kuandamuna bua muvuabu basake bena Babilone bua kubutula Yeruzaleme mu 607 K.B.B. (Musambu wa 137:7) Mu siekele muisambombo K.B.B., biluilu bia bena Babilone ku bulombodi bua Mukalenge Nabonide biakakuata Edome, ne wakabutudibua, anu bu muvua Yehowa mupatule dîyi.—Yelemiya 49:20; Obadaya 9-11.
10. Mmunyi muvua bena Moaba benzele bena Izalele, ne mmunyi muakabikila Nzambi Moaba bua kudiandamuina?
10 Malu a muomumue akafikila Moaba. Bukalenge bua bena Moaba buvua ku Nord kua Edome ne ku Est kua Mbuu Mufue. Kumpala kua bena Izalele kubuelabu mu Buloba Bulaya, bena Moaba kabakabakidila bimpe, bimueneka se: bakabapetesha biakudia ne mâyi anu bua kutapa makasa. (Dutelonome 23:3, 4) Mukalenge wa Moaba Balaka wakafuta muprofete Balama bua kuelaye Izalele mulawu, ne bakaji bena Moaba bakangatshibua bua kulobesha balume bena Izalele ku buendenda ne ku ditendelela dia mpingu. (Nomba 22:2-8; 25:1-9) Kadi, Yehowa kakalekelela tshikisu tshia Moaba kudi Izalele tshianana. Anu muvuabi bimanyisha mu mulayi, Moaba wakabutudibua ku bianza bia bena Babilone. (Yelemiya 9:25, 26; Sefanya 2:8-11) Eyowa, Nzambi wakabikila Moaba bua kudiandamuina kudiye.
11. Moaba ne Amone biakalua bu bimenga kayi, ne ntshinyi tshidi milayi ya mu Bible ileja bua ndongoluelu eu mubi wa malu?
11 Kabivua anu Moaba kadi Amone pende uvua ne bua kudiandamuina kudi Nzambi. Yehowa wakadianjila kumanyisha ne: ‘Moaba neikale bu Sodome, bena Amone nebikale bu Gomore, bu buloba bûle tente ne mpesa ne menà a luepu, bu tshipela tshia tshianana tshiendelele.’ (Sefanya 2:9) Matunga a Moaba ne Amone akabutudibua, amu bu mukavua Nzambi mubutule bimenga bia Sodome ne Gomore. Bilondeshile Société wa malu a buloba wa ku Londres, bakebuludi bakamba muvuabu bajadike miaba ivua bishadile bia Sodome ne Gomore ku muelelu wa ku Est kua Mbuu Mufue. Tshijadiki kayi tshionso tshikuabu tshìdì mua kusokolodibua mu muanda eu tshidi amu ne bua kushindika milayi ya mu Bible ìdì ileja ne: ndongoluelu eu mubi wa malu neabikidibue pende bua kudiandamuina kudi Yehowa Nzambi.—2 Petelo 3:6-12.
12. Nansha muvua Izalele ne bua kudiandamuina kudi Nzambi bua mpekatu yende, ntshinyi tshikavua tshidianjila kumanyisha bua bashadile ba bena Yuda?
12 Nansha muvua Izalele muanyishibue bikole kudi Yehowa, uvua ne bua kudiandamuina kudi Nzambi bua mpekatu yende. Pakalua Yezu Kristo kudi tshisamba tshia bena Izalele, tshitupa tshinene tshiakamubenga. Amu bantu bakese ke bakenza midimu ya ditabuja ne kuluabu balondi bende. Paulo wakalamika imue milayi ku bashadile ba ku bena Yuda aba pakafundaye ne: ‘Yeshaya wakela dîyi dikole [bua Izalele] ne: Bikala bungi bua bena Izalele bu nsenga ya kukala kua mâyi manene, difuka didi dishala nedisungidibue. Bualu bua Mukalenge [“Yehowa,” NW] neenze dîyi diende pa buloba; neadishikije, neadikose. Mbu muakamba Yeshaya diambedi ne: Bu Mukalenge [“Yehowa,” NW] wa misumba yonso kayi mutushile dimiinu dia bantu, tuvua kulua bu Sodome, tuvua kuvuijibua bu Gomore.’ (Lomo 9:27-29; Yeshaya 1:9; 10:22, 23) Mupostolo wakatela tshilejilu tshia bantu 7 000 ba mu tshikondo tshia Eliya bavua kabayi batue binu panshi kudi Baala, ne kuambaye pashishe ne: “Nunku, mu mushindu eu, mu matuku adi panshi aa kabidi nkumueneke bashadile ba ku bantu bilondeshile disungula kampanda disuikakaja ku buimpe bukena butuakanyine.” (Lomo 11:5, NW) Bashadile abu bavua bantu bàvuà ne bua kudiandamuina kudi Nzambi muntu pa nkayende.
Bilejilu bia didiandamuina dia muntu pa nkayende
13. Ntshinyi tshiakenzekela Kaina pakamulomba Nzambi bua kuandamuna bua muvuaye mushipe muanabu Abele?
13 Bible udi utela bilejilu bia bungi bia didiandamuina kudi Yehowa Nzambi dia muntu pa nkayende. Angata bu tshilejilu, Kaina, muanabute wa Adama. Bubidi buabu ne muanabu Abele bakalambula Yehowa milambu. Mulambu wa Abele wakanyishibua kudi Nzambi, kadi eu wa Kaina kawakanyishibua. Pakabikidibuaye bua kuandamuna bua muvuaye mushipe muanabu ne luonji, Kaina wakambila Nzambi kakuyi dileja dia disuangana se: “Ndi mulami wa muakuny’anyi, anyi?” Bua mpekatu wende, Kaina wakipatshibua bua kuya mu ‘buloba bua [“Dinyemena,” NW], ku Est wa Edene.’ Kakaleja dinyingalala dilelela bua tshibawu tshiende, pa kudidila amu bua dinyokibua diende dimuakanyine.—Genese 4:3-16.
14. Mmunyi muvua didiandamuina kudi Nzambi dia muntu pa nkayende dileja mu muanda udi utangila muakuidi munene Eli ne bana bende ba balume?
14 Didiandamuina kudi Nzambi dia muntu pa nkayende ndileja kabidi mu muanda udi utangila Eli, muakuidi munene wa Izalele. Bana bende ba balume, Hofeni ne Pinehasa, bavua batumika mu mudimu wa buakuidi kadi “bavua bapie tshibawu tshia dipanga buakane kudi bantu, ne dipanga bulamate kudi Nzambi, ne kabavua badikanda ku dienza bubi bua mushindu wonso,” ke mudi muena malu a kale Josèphe wamba. “Bantu ba tshianana” aba kabavua banemeka Yehowa, bavua baditue mu bienzedi bipepeji bia bintu binsantu, ne bavua bapie tshibawu tshia buendenda bubiabubi. (1 Samuele 1:3; 2:12-17, 22-25, MMM) Bu muvuaye tatuabu ne muakuidi munene wa Izalele, Eli uvua ne bujitu bua kubabela ne kubanyoka, kadi uvua ubatandisha amu mu bupole. Eli ‘uvua utumbisha bana bende ba balume ku mutu kua Yehowa.’ (1 Samuele 2:29) Difutu diakaluila nzubu wa Eli. Bana ba balume bonso babidi bakafua dituku dimue ne tatuabu, ne ndekelu wa bionso mulongo wabu wa buakuidi wakabutudibua butubutu. Ke mushindu wakafidibua diandamuna.—1 Samuele 3:13, 14; 4:11, 17, 18.
15. Bua tshinyi Yonatana muana wa Mukalenge Shaula wakafutshibua?
15 Tshilejilu tshishilangane menemene tshivua tshileja kudi Yonatana, muana wa Mukalenge Shaula. Katupa kîpi pakamana Davidi kushipa Goliate, “mutshima wa Yonatana wakakuatakana ne mutshima wa Davidi,” ne bakadia tshiovo tshia bulunda. (1 Samuele 18:1, 3) Pamu’apa, Yonatana wakasunguluja ne: spiritu wa Nzambi ukavua mulekele Shaula, kadi lukunukunu luende yeye muine bua ntendelelu mulelela lutshivua amu lutême. (1 Samuele 16:14) Dianyisha dia Yonatana bua bukokeshi bua Davidi bumupesha kudi Nzambi kadiakatenkakana nansha kakese. Yonatana wakakumbaja didiandamuina diende kudi Nzambi, ne Yehowa wakamufuta bua nsombelu wende wa kanemu pa kumujadikila se: mulongo wa mêku ende uvua ne bua kutungunuka bua bipungu ne bipungu.—1 Kulondolola 8:33-40.
Didiandamuina mu tshisumbu tshia bena nkristo
16. Tito uvua nganyi, ne bua tshinyi tudi mua kuamba se: wakadiandamuina bimpe kudi Nzambi?
16 Mifundu ya Buena-nkristo ya tshiena-Greke idi yakula ne dianyisha bua balume ne bakaji bavule bakadiandamuina bimpe. Tshilejilu, kuvua muena nkristo muena dîna dia Tito. Batu bela meji ne: wakalua muena nkristo mu tshikondo tshia luendu lua kumpala lua Paulo lua bu-misionere ku Shipre. Bu muvua bena Yuda ne bena kuitabuja benyi ba ku Shipre mua kuikala mu Yeruzaleme mu Pentekoste wa 33 B.B., Buena-nkristo buvua mua kuikala bufike too ne ku tshidiila atshi katupa kîpi pashishe. (Bienzedi 11:19) Nansha nanku, Tito uvua umue wa ku benji ba mudimu ba lulamatu pamue ne Paulo. Wakafila Paulo ne Bânaba mu luendu ku Yeruzaleme bu mu 49 B.B., pakajikijabu muanda mukole uvua utangila ditengula. Bu muvuabi se: Tito kavua mutengudibue, bualu ebu buakanemesha mêyi a Paulo a ne: bitabuji ba Buena-nkristo ba matunga makuabu kabavua ne bua kuikala muinshi mua Mikenji ya Mozese to. (Galatia 2:1-3) Mudimu muimpe wa Tito mmujadika mu Mifundu, ne nansha Paulo mene wakamutumina mukanda mufundisha ku spiritu wa Nzambi. (2 Kolinto 7:6; Tito 1:1-4) Mbimueneke patoke se: ku ndekelu mene kua muoyo wende panu pa buloba, Tito wakatungunuka ne kudiandamuina bimpe kudi Nzambi.
17. Ndidiandamuina kayi diakafila Timote buende yeye muine, ne mmunyi mudi tshilejilu etshi mua kuikala ne buenzeji kutudi?
17 Timote uvua muntu mukuabu wa lukunukunu wakafila didiandamuina dianyishibue kudi Yehowa Nzambi. Nansha muvua Timote ne masama, wakaleja ‘ditabuja kadiyi ne lubombo’ ne ‘wakakuata mudimu ne Paulo wa mu lumu luimpe.’ Pa nanku mupostolo uvua mua kuambila bena nkristo nende ba ku Filipoi ne: ‘Tshiena ne mukuabu udi ne mutshima bu [wa Timote] wadielesha meji bulelela bua malu enu.’ (2 Timote 1:5; Filipoi 2:20, 22; 1 Timote 5:23) Mu dituilangana mpala ne matekete a bantu ne ntatu mikuabu, tudi petu mua kuikala ne ditabuja dikena lubombo ne kudiandamuina bimpe kudi Nzambi.
18. Lidiya uvua nganyi, ne uvua uleja lungenyi kayi?
18 Lidiya uvua mukaji muena Nzambi udi umueneka se: wakadiandamuina bimpe kudi Nzambi. Yeye pamue ne bena mu nzubu muende bavua ku bantu ba kumpala ba ku Mputu bakakidila Buena-nkristo bua mudimu wakenza Paulo ku Filipoi bu mu 50 B.B. Muledibue ku Tiyatire, Lidiya uvua pamu’apa muena kuitabuja muenyi wa Buena-Yuda, kadi ku Filipoi kuvua mua kuikala bena Yuda anu bakese ne kakuvua nsunagoga. Yeye pamue ne bakaji bakuabu badilambule bavua badisangisha ku muelelu wa musulu kampanda pakalua Paulo kuyukila nabu. Bu tshipeta, Lidiya wakavua muena nkristo ne wakenzeja Paulo ne binende bua kushalabu kuende. (Bienzedi 16:12-15) Diakidilangana edi diakaleja Lidiya ditshidi tshimanyinu tshisunguluji tshia bena nkristo balelela.
19. Nku bienzedi kayi bimpe kuakafidila Dôka didiandamuina dimpe kudi Nzambi?
19 Dôka uvua mukaji mukuabu wakadiandamuina bimpe kudi Yehowa Nzambi. Pakafuaye, Petelo wakaya ku Yopa ku dilomba dia bayidi bavua kuine aku. Balume babidi bakapetangana ne Petelo ‘bakaya nende mu nzubu wa pa mutu. Bakaji bonso ba mu lufuila bavua biimane pabuipi nende, badila, balejangana mitelu ne bivualu biakatela Dôka pavuaye nabu.’ Dôka wakapingajibua ku muoyo. Kadi tudi ne bua kumuvuluka anu bua kalolo kende ka dinanga anyi? Tòo. Uvua “muyidi” ne bushuwa uvua mudifile yeye muine mu mudimu wa dienza bayidi. Lelu’eu, bakaji bena nkristo badi bia muomumue ‘ne midimu mimpe ya bungi ne ya luse.’ Badi kabidi basanka bikole pa kukumbaja tshiabu tshitupa mu dimanyisha dia lumu luimpe lua Bukalenge ne dienza bayidi.—Bienzedi 9:36-42; Matayo 24:14; 28:19, 20.
20. Nkonko kayi itudi mua kudiela tuetu bine?
20 Bible udi uleja patoke se: bisamba pamue ne bantu badi ne bua kudiandamuina kudi Mfumu Mutambe bunene Yehowa. (Sefanya 1:7) Bituikala badilambule kudi Nzambi, nunku tudi mua kudiebeja tuetu bine se: ‘Mmunyi mundi ngangata masanka anyi a mudimu pamue ne majitu anyi a kudi Nzambi? Ndidiandamuina dia mushindu kayi dindi mfila kudi Yehowa Nzambi ne Yezu Kristo?’
Mandamuna ebe adi munyi?
◻ Mmunyi muwajadika se: banjelu ne Muana wa Nzambi badi ne bua kudiandamuina kudi Yehowa?
◻ Mbilejilu kayi bia mu Bible bidiku bua kuleja ne: Nzambi udi ubikila bisamba bionso bua kudiandamuinabi kudiye?
◻ Ntshinyi tshidi Bible wamba bua didiandamuina kudi Nzambi dia muntu pa nkayende?
◻ Mbamue bantu kayi ba mu muyuki wa mu Bible bakadiandamuina bimpe kudi Yehowa Nzambi?
[Tshimfuanyi mu dibeji 10]
Yezu Kristo wakadiandamuina bimpe kudi Tatuende wa mu diulu
[Tshimfuanyi mu dibeji 15]
Anu bu Dôka, bakaji bena nkristo lelu’eu badi badiandamuina bimpe kudi Yehowa Nzambi
[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 13]
Lufu lua Abele/The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.