Ntshinyi tshidi Nzambi utulomba?
“Etshi ke tshidi dinanga dia Nzambi diumvuija, bua ne: tulame mêyi-matuma ende; ne pabi mêyi-matuma ende kaena bujitu.”—1 YONE 5:3, NW.
1, 2. Bua tshinyi kabiena bikemesha bua se: Nzambi udi ne malu malomba bua aba badi basue kumutendelela mu mushindu udi muanyishibue?
“TSHITENDELELU tshianyi ntshinkumbane bimpe!” Ki ntshitu bantu bamba pa tshibidilu anyi? Nansha nanku, bushuwa lukonko ludi ne bua kuikala ne: “Tshitendelelu tshianyi tshidi tshisankisha Nzambi anyi?” Eyowa, Nzambi udi ne malu malomba bua aba badi basue kumutendelela mu mushindu muanyishibue. Abi bidi ne bua kutukemesha anyi? Kabiena bitukemesha bushuwa. Fuanyikija ne: udi ne nzubu muimpe be, uudi mufume ku dilengeja ne mfranga ya bungi. Udi mua kuanyisha bua muntu kayi yonso kusombamu anyi? Nansha kakese! Mufutshidi yonso udi mua kupeteka udi ne bua kukumbaja malu malomba ebe.
2 Bia muomumue, Yehowa Nzambi wakafila buloba bu tshisombedi bua dîku dia bantu. Mu tshitupa tshîpi emu, buloba “nebuvuijibue bupiabupia” muinshi mua bukokeshi bua Bukalenge—nebukudimunyibue mparadizu wa malengele. Yehowa neakumbaje bualu ebu. Nansha muvuabi bimulombe bivule, wakafila Muanende umuepele-mulela bua bualu ebu kukumbanabu. Bushuwa, Nzambi udi ne bua kuikala ne malu malomba bua aba bikala ne muoyo muine amu!—Musambu 115:16; Matayo 6:9, 10; Yone 3:16.
3. Mmunyi muvua Solomo muleje mu tshikoso tshidi Nzambi mutekemene kutudi?
3 Mmunyi mutudi mua kujingulula malu malomba a Nzambi? Yehowa wakenzeja ku spiritu Mukalenge muena meji Solomo bua kuleja mu tshikoso tshidiye utekemena kutudi. Panyima pa dieleela meji pa bionso bivuaye muipatshile—bu mudi bubanji, diibaka dia nzubu, dinanga dia mijiki, ne dinanga dia mulume ne mukaji—Solomo wakafika ku dijingulula edi: ‘Nshikidilu wa malu onso, malu onso mumvuike udi ne: Utshine Nzambi mulelela, utumikile [“mêyi-matuma ende,” NW]; ebu mbualu buonso budi muntu ne bua kuenza.’ (Disendamija miaku ndietu.)—Muambi 12:13.
“Mêyi-matuma ende kaena bujitu”
4-6. (a) Muaku wa tshiena-Greke mukudimuna ne: “bujitu” udi umvuija tshinyi ku muaku ku muaku? (b) Bua tshinyi tudi mua kuamba ne: mêyi-matuma a Nzambi kaena atunemena bujitu?
4 “Kulama mêyi-matuma ende.” Atshi ke bualu bua nshindamenu budi Nzambi mutekemene kutudi. Mmulombe bipitshidile anyi? Nansha kakese. Mupostolo Yone udi utuambila bualu kampanda bukankamiji pa bidi bitangila mêyi-matuma a Nzambi, peshi malu malomba ende. Wakafunda ne: “Etshi ke tshidi dinanga dia Nzambi diumvuija, ne: tulame mêyi-matuma ende; ne pabi mêyi-matuma ende kaena bujitu.”—1 Yone 5:3, NW.
5 Muaku wa tshiena-Greke mukudimuna ne: “bujitu” udi umvuija ku muaku ku muaku “tshintu tshinême.” Udi ufila lungenyi lua tshintu tshikena tshitekete bua kutshikumbaja peshi tshikole bua kuenza. Mu Matayo 23:4, udi mutumika nawu bua kumvuija “majitu maneme,” mikandu ne bilele bienza kudi bantu, bivua Bafarizeyi ne Baskribe batekele bantu. Udi mupete bujinguludi bua tshidi mupostolo mukulakaje Yone ukomesha anyi? Mêyi-matuma a Nzambi ki mbujitu bunême, kaena matamba kukola bua tuetu kuatumikila. (Fuanyikija ne Dutelonome 30:11.) Kadi, patudi banange Nzambi, dikumbaja malu malomba ende didi dituvuija bena disanka. Didi ditupetesha mushindu mulenga wa mushinga wa kuleja dinanga dietu bua Yehowa.
6 Bua kuleja dinanga dietu bua Nzambi, bidi bitukengela kumanya tshidi Nzambi mutekemene kutudi mu mushindu musunguluke. Tukonkononayi mpindieu malu malomba kudi Nzambi atanu. Patudi tuenza nunku, tushalayi balame mu lungenyi tshiakafunda Yone: ‘Mêyi-matuma a Nzambi kaena bujitu.’
Kupeta dimanya dia Nzambi
7. Lupandu luetu ndueyemene ku tshinyi?
7 Bualu bulomba bua kumpala nkupeta dimanya dia Nzambi. Tutangile miaku ya Yezu mifunda mu Yone nshapita wa 17. Tshivua muanda wakenzeka butuku bua ndekelu bua muoyo wa Yezu pa buloba. Yezu wakapitshisha mêba mavule a dilolo adi mu dilongolola bapostolo bende bua diumbuka diende. Uvua uditatshisha bua matuku abu atshivua alua, matuku abu atshilualua a tshiendelele avua kumpala. Ubandisha mêsu ende muulu e kubasambidilaye. Tudi tubala mu mvese 3 (NW) ne: “Etshi tshidi tshiumvuija muoyo wa kashidi, dipeta diabu dia dimanya diebe; Nzambi umuepele mulelela, ne dia eu uwakatuma, Yezu Kristo.” Eyowa, lupandu luabu luvua lusuikakaja ku ‘dipeta diabu dia dimanya’ dia Nzambi ne dia Kristo. Abi bidi bitutangila petu. Bua kupeta lupandu, tudi ne bua kupeta dimanya dia mushindu’eu.
8. ‘Kupeta dimanya’ dia Nzambi kudi kumvuija tshinyi?
8 ‘Kupeta dimanya’ dia Nzambi kudi kumvuija tshinyi? Muaku wa tshiena-Greke mukudimuna apa ne: “dipeta dimanya” udi umvuija: “kufika ku dimanya, dijingulula” peshi “kumvua tshishiki.” Bambisha kabidi se: nkudimuinu “dipeta dimanya” udi ufila lungenyi lua se: mbualu butungunuke. Nunku kupeta dimanya dia Nzambi kudi kumvuija kufika ku dimumanya ki mpamutupamutu kadi mu buondoke buonso, kukolesha nende bulunda budi ne diumvuilangana. Malanda matungunuke ne Nzambi adi atuala dimumanya didi anu didiunda. Muanda eu udi mua kutungunuka kashidi, bualu katuadiakumanya bionso bidi bitangila Yehowa nansha.—Lomo 11:33.
9. Ntshinyi tshitudi mua kulonga pa bidi bitangila Yehowa mu mukanda wa bufuki?
9 Mmunyi mutudi tupeta dimanya dia Nzambi? Kudi mikanda ibidi idi mua kutuambuluisha. Umue udi mukanda wa bufuki. Bintu bivua Yehowa mufuke—bìdì ne muoyo ne bikena ne muoyo—bidi bitupetesha bujinguludi kampanda bua bumuntu buende. (Lomo 1:20) Tuangate bimue bilejilu. Tshiona tshia tshibila tshinene, mukungulu wa mavuala dîba dia tshipepele tshikole, ditangila mitoto kuulu kutoke butuku—bintu bia mushindu’eu kabienaku bitulongesha ne: Yehowa udi Nzambi “muena mukitshi mu bukole” anyi? (Yeshaya 40:26, NW) Muana useka padiye umona kana ka mbua kipatshila bua kukuata mukila waku nkayaku peshi kana ka mpusu kanaya ne ndundu wa manda—abi kabienaku bileja ne: Yehowa, “Nzambi wa disanka,” utu ne meji a kusekeshangana anyi? (1 Timote 1:11, NW) Muenya wa biakudia bishême, dipembu dimpe dia bilongo mu mpàta, mekala matuile a tshibeyibeyi tshia mubidi mutekete, miadi ya nyunyu idi imba mu tshikondo tshia mvula, diupukilangana dia musangelu ne munangibue kampanda—katuenaku tujingulula ku bintu ebi ne: Mufuki wetu udi Nzambi wa dinanga, udi musue bua tuikale ne muoyo wa disanka anyi?—1 Yone 4:8.
10, 11. (a) Mmalu kayi adi atangila Yehowa ne malongolola ende atudi katuyi mua kulongela ku mukanda wa bufuki? (b) Mandamuna ku nkonko kayi adi asanganyibua anu mu Bible?
10 Nansha nanku, kudi mikalu ku bitudi mua kulonga bua Yehowa mu mukanda wa bufuki. Tshilejilu: Dîna dia Nzambi nnganyi? Bua tshinyi wakafuka buloba ne kutekapu muntu? Bua tshinyi Nzambi mmulekele malu mabi? Ntshinyi tshidi matuku atshilualua matulamine? Bua mandamuna ku nkonko bu eyi, tudi ne bua kunyemena ku mukanda mukuabu udi ufila dimanya dia Nzambi—Bible. Mu mabeji ende, Yehowa udi usokolola malu adi amutangila, pamue ne dîna diende, bumuntu buende, ne malongolola ende—mamanyisha atudi katuyi mua kupetela ku mpokolo kayi mukuabu.—Ekesode 34:6, 7; Musambu 83:18; Amosa 3:7.
11 Mu Mifundu, Yehowa udi kabidi ufila dimanya dia mushinga mukole didi ditangila bantu bakuabu batudi tukengela kumanya. Tshilejilu: Yezu Kristo nnganyi, ne mmudimu kayi udiye ukuata mu dikumbana dia malongolola a Yehowa? (Bienzedi 4:12) Satana Diabolo nnganyi? Mmu mishindu kayi mudiye upambuisha bantu? Mmunyi mutudi mua kuepuka kupambuishibua kudiye? (1 Petelo 5:8) Mandamuna mapandishi a muoyo ku nkonko eyi adi asanganyibua anu mu Bible.
12. Mmunyi muudi mua kumvuija bua tshinyi kupeta dimanya dia Nzambi ne dia malongolola ende kakuena bujitu?
12 Kupeta dimanya dia mushindu’eu dia Nzambi ne dia malongolola ende mbujitu anyi? Nansha kakese! Udiku mua kuvuluka muuvua mumvue pawakalonga bua musangu wa kumpala ne: dîna dia Nzambi n’Yehowa, ne Bukalenge buende nebupingajilule Mparadizu pa buloba ebu, ne se: wakafila Muanende munangibue bu tshia-bupikudi bua mpekatu yetu, pamue ne malelela makuabu a mushinga anyi? Kabivuaku bu diumbusha tshilamba tshidi tshibuta dipanga ne dimona bintu ne butoke buonso bua musangu wa kumpala anyi? Dipeta dimanya dia Nzambi ki mbujitu nansha. Ndisanka!—Musambu 1:1-3; 119:97.
Dikumbaja mêyi-makulu a Nzambi
13, 14. (a) Patudi tupeta dimanya dia Nzambi, mmashintuluka kayi atudi tukengela kuenza mu nsombelu yetu? (b) Nzambi udi ulomba ne: tudilame ku bikadilu kayi bikena bikezuke?
13 Patudi tupeta dimanya dia Nzambi, tudi tufika ku dijingulula ne: tudi tukengela kuenza mashintuluka mu nsombelu yetu. Ebi bidi bitufikisha ku bualu bulomba buibidi. Tudi ne bua kukumbaja mêyi-makulu a Nzambi pa ngikadilu mululame ne kuitaba bulelela buende. Bulelela ntshinyi? Malu atudi tuenza ne atudi tuitabuja adi bushuwa atangila Nzambi anyi? Kabiyi mpata, bantu bavule lelu’eu kabatu bela meji nanku. Luapolo lupatula kudi Ekleziya wa mu Angleterre mu 1995 luakaleja ne: kusombela pamue kakuyi diselangana kakuena ne bua kuangatshibua bu mpekatu. Muepiskopo kampanda wa mu ekleziya wakamba ne: “Tshiambilu tshia ‘kusomba mu tshindumba’ tshidi tshifila tshimanyinu tshia dibenga kuanyishibua ne katshiena ne dikuatshisha.”
14 Nenku, “kusomba mu tshindumba” kakutshiena mpekatu anyi? Mu mêyi matokesha, Yehowa udi utuambila mudiye umvua bua ngikadilu bu eu. Bible, Dîyi diende, udi wamba ne: “Dibaka dikale dinemekibua munkatshi mua bantu bonso, bulalu kabunyanguki; Nzambi nealumbuluishe bena masandi bajike ne bena masandi babake.” (Ebelu 13:4) Diangatangana kumpala kua dibaka kadiena mua kuikala mpekatu ku mêsu kua bamfumu ba bitendelelu bakebi ba budikadidi ne kua basesedi ba ekleziya, kadi mmpekatu munene ku mêsu kua Nzambi! Ne ke mudibi bua masandi a babake, diangatangana dia tshibindi, ne diangatangana dia balume ne balume. (Lewitiki 18:6; 1 Kolinto 6:9, 10) Nzambi udi utulomba bua kudilama ku bikadilu bu ebi, bidiye umona bu bipange bukezuke.
15. Mmunyi mudi malu malomba kudi Nzambi atangila mushindu utudi tuangata bakuabu ne bitudi tuitabuja?
15 Nansha nanku, ki mbikumbane anu kudilama patupu ku bikadilu bidi Nzambi umona bu bia mpekatu. Malu malomba kudi Nzambi adi atangila kabidi mushindu utudi tuangata bakuabu. Mu dîku, mbatekemene se: mulume ne mukaji bikale ne dinanga ne banemekangane. Nzambi udi ulomba baledi bua kutabalela makengela a bana babu a ku mubidi, a mu nyuma, ne a mu mpampakenu. Udi wambila bana bua kutumikilabu baledi babu. (Nsumuinu 22:6; Kolosai 3:18-21) Netuambe tshinyi bua mitabuja etu? Yehowa Nzambi mmusue bua tuetu kuepuka ku mitabuja ne bilele bidi bifumina ku ntendelelu wa dishima peshi bidi bibengangane ne bulelela bukezuke bulongesha mu Bible.—Dutelonome 18:9-13; 2 Kolinto 6:14-17.
16. Umvuija bua tshinyi kabiena bujitu bua kukumbaja mêyi-makulu a Nzambi pa bienzedi bilulame ne kuitaba bulelela buende.
16 Bidi bujitu bua tuetu kukumbaja mêyi-makulu a Nzambi pa ngikadilu mulenga ne kuitaba bulelela buende anyi? Kabiena nanku patudi tutangila bipeta bimpe—mabaka mudi mulume ne mukaji banangangane ne beyemenangana pamutu pa mabaka adi makosolokangane bua dipanga lulamatu; mêku mudi bana badiumvua banangibue ne banyishibue kudi baledi babu pamutu pa mêku mudi bana badiumvua kabayi banangibue, balengulula, ne kabayi banyishibue; kuondo ka muoyo katoke ne makanda a mubidi pamutu pa nyanji ya didipisha ne mubidi muyobesha kudi SIDA peshi kudi disama dikuabu kampanda dia ku tshiendenda. Bushuwa malu malomba kudi Yehowa kaena atupangisha tshintu nansha tshimue tshitudi tukengela bua tuetu kuikala ne nsombelu wa disanka!—Dutelonome 10:12, 13.
Kuleja kanemu bua muoyo ne mashi
17. Mmunyi mudi Yehowa wangata muoyo ne mashi?
17 Bu muudi wakaja nsombelu webe mu diumvuangana ne mêyi-makulu a Nzambi, udi ufika ku dijingulula mudi muoyo muikale bushuwa ne mushinga mukole. Tuakulayi mpindieu pa bualu buisatu bulomba kudi Nzambi. Tudi ne bua kuleja kanemu bua muoyo ne mashi. Muoyo ng’wa tshijila kudi Yehowa. Bidi ne bua kuikala nanku, bualu yeye ke Mpokolo wa muoyo. (Musambu 36:9) Ee nansha mene muoyo wa muana utshidi munda mua mamuende udi ne mushinga kudi Yehowa! (Ekesode 21:22, 23) Mashi adi tshimfuanyi tshia muoyo. Ke bualu kayi, mashi adi pawu a tshijila ku mêsu kua Nzambi. (Lewitiki 17:14) Nunku, kabiena ne bua kukemesha bua se: Nzambi mmutekemene se: tuangate muoyo ne mashi anu bu mudiye ubiangata.
18. Ntshinyi tshidi mmuenenu wa Yehowa pa muoyo ne mashi ulomba kutudi?
18 Kanemu bua muoyo ne mashi kadi katulomba tshinyi? Mutudi bena nkristo, katuena tuteka mioyo yetu mu njiwu ya patupu anu bua dialakana kampanda. Tudi tuditatshisha bua bukubi buetu ne ke bualu kayi tudi tudishindikila ne: mashinyi etu ne nzubu yetu kabiena ne njiwu. (Dutelonome 22:8) Katuena tunua makanya, tutshiankunya misa ya betel, peshi tuangata bintu bia lulengu bidi bikondakaja lungenyi anyi bituala tshibidilu bua milowo. (2 Kolinto 7:1) Bualu tudi tuteleja Nzambi padiye wamba bua ‘kudilama ku mashi,’ katuena tuitaba bua batuele mashi mu mibidi yetu. (Bienzedi 15:28, 29, NW) Nansha mutudi banange muoyo, katuakupima kusungila muoyo wetu wa lelu pa kushipa mikenji ya Nzambi ne nunku tuteka ditekemena dietu dia muoyo wa kashidi mu njiwu!—Matayo 16:25.
19. Umvuija mutudi tupetela disanka ku dileja kanemu bua muoyo ne mashi.
19 Kuangata muoyo ne mashi bu bia tshijila kudi bujitu kutudi anyi? Nansha kakese! Ela meji pa bualu ebu. Bidi bujitu bua kuepuka kansere ka ku bisulusulu kalela kudi dinua makanya anyi? Bidi bujitu bua kuepuka tshibidilu tshia bupika bua mu lungenyi ne ku mubidi bua bintu bia lulengu bibi anyi? Bidi bujitu bua kudilama ku dipeta SIDA, disama dia mutshima, peshi disama dikuabu dionso difumina ku diedibua mashi anyi? Kabiyi mpata, diepuka dietu dia bibidilu ne bikadilu bibi didi bua diakalenga dietu.—Yeshaya 48:17.
20. Mmunyi muvua dîku kampanda dipetela disanka ku dikala ne mmuenenu wa Nzambi pa muoyo?
20 Bambishayi bualu buenzeke ebu. Kukadi bidimu, mukaji kampanda Ntemu uvua ne difu dia ngondo isatu ne tshitupa wakatuadija kupatuka mashi dimue dilolo ne bakanyemena nende ku lupitadi. Panyima pa doktere mumane kumuteta, mukaji eu kumumvuaye mu mpukapuka wambila umue wa ku ba-minganga bambuluishi ne: bavua ne bua kutula difu adi. Mumanye mudi Yehowa wangata muoyo wa muana utshidi munda, wakabenga bikole bua kutula difu, e kuambila doktere ne: “Pikalaye ne muoyo, umulekele padiye apu!” Wakatungunuka ne kutata bua dipatuka dia mashi bimue bikondo, kadi panyima pa ngondo mivule wakalela muana wa balume wa kabishi uvua ne makanda a mubidi mimpe, udi mpindieu ne bidimu 17. Mukaji eu wakamba ne: “Tuakambila muanetu wa balume malu onso aa, ne wakamba ne: uvua ne disanka bualu kabakamuimansha ku diala. Mmumanye ne: disadila dietu dia Yehowa ke kabingila kamuepele kadi kenzeje ne ikale ne muoyo.” Bushuwa, kuikala ne mmuenenu wa Nzambi pa muoyo kakuvua bujitu bua dîku edi!
Disadila pamue ne tshisamba tshilongolola tshia Yehowa
21, 22. (a) Yehowa mmututekemene bua tumusadile pamue ne banganyi? (b) Mmunyi mudi tshisamba tshilongolola tshia Nzambi mua kufunkunyibua?
21 Katuena nkayetu mu dienza mashintuluka adi akengedibua bua kuakaja nsombelu wetu mu diumvuangana ne mêyi-makulu a Nzambi. Yehowa udi ne tshisamba tshiende pa buloba ebu, ne mmututekemene bua tumusadile pamue natshi. Ebi bidi bitufikisha ku bualu bulomba buinayi. Tudi ne bua kusadila Yehowa pamue ne bulongolodi buende bulombola kudi spiritu.
22 Kadi, mmunyi mudi tshisamba tshilongolola tshia Nzambi mua kufunkunyibua? Bilondeshile mêyi-makulu maleja patoke mu Mifundu, benamu badi ne dinanga dilelela munkatshi muabu, badi ne kanemu kondoke bua Bible, badi bapa dîna dia Nzambi lumu, badi bayisha Bukalenge buende, ne kabena bena mu bulongolodi ebu bubi. (Matayo 6:9; 24:14; Yone 13:34, 35; 17:16, 17) Kudi anu bulongolodi bumuepele bua malu a Nzambi pa buloba ebu budi ne bimanyikilu ebi bionso bia Buena-nkristo bulelela—Bantemu ba Yehowa!
23, 24. Ntshilejilu kayi tshitudi mua kufila bua kuleja ne: kabiena bujitu bua kusadila Yehowa pamue ne tshisamba tshiende tshilongolola?
23 Bidi bujitu bua kusadila Yehowa pamue ne tshisamba tshiende tshilongolola anyi? Nansha kakese! Bishilangane, mmuabi wa mushinga bua kupeta dinanga ne dikuatshisha bia kudi dîku dia pa buloba bujima dia bana betu balume ne bakaji bena nkristo. (1 Petelo 2:17) Fuanyikija ne: udi mupanduke ku buâtu budine ne udi udisangana mu mâyi, uluangana bua kushala mulelema. Paudi umvua ne: kuena kabidi mua kutantamena mutantshi mule, tshianza kampanda tshifuma mu ka-buâtu ka dipandishilangana tshidi tshifika paudi. Eyowa, mudi bapanduke bakuabu! Mu ka-buâtu aka, wewe ne bantu bakuabu nudi nuita batangile ku muelelu, nuenda nuambula bapanduke bakuabu mu njila.
24 Katuena mu nsombelu wa muomumue anyi? Tuvua basabula mu “mâyi” a njiwu a bulongolodi ebu bubi ne babueja mu “ka-buâtu bua dipandishilangana” ka bulongolodi bua Yehowa bua pa buloba. Munda muabu, tudi tusadila pamue eku batangile ku “tshibungubungu” tshia bulongolodi bupiabupia buakane. Pikala bifimpakaji bia mu nsombelu bituenzeja bua tutshiokele mu njila, mmunyipu mutudi ne dianyisha bua dikuatshisha ne busambi bia kudi banyanetu bena nkristo balelela!—Nsumuinu 17:17.
25. (a) Ndienzejibua kayi ditudi nadi kudi aba batshidi mu “mâyi” a bulongolodi ebu bubi? (b) Mbualu kayi bulomba kudi Nzambi butuakonkonona mu tshiena-bualu tshidi tshilonda?
25 Netuambe tshinyi bua bakuabu—bantu bena mitshima milulame batshidi mu “mâyi”? Tudi benzejibue bua kubambuluisha bua kubuelabu mu bulongolodi bua Yehowa, ki mmuomu anyi? (1 Timote 2:3, 4) Badi bakengela diambuluisha bua kulonga tshidi Nzambi ulomba. Ebi bidi bitufikisha ku bualu bulomba kudi Nzambi buitanu. Tudi ne bua kuikala bamanyishi ba Bukalenge bua Nzambi bena bulamatshi. Tshidibi biumvuija netutshikonkonone mu tshiena-bualu tshidi tshilonda.
Udi uvuluka anyi?
◻ Bua tshinyi mêyi-matuma a Nzambi kaena bujitu?
◻ Mmunyi mutudi tupeta dimanya dia Nzambi?
◻ Bua tshinyi kabiena bujitu bua kukumbaja mêyi-makulu a Nzambi pa bienzedi bilulame ne bua kuitaba bulelela buende?
◻ Ntshinyi tshidi mmuenenu wa Nzambi pa muoyo ne mashi ulomba kutudi?
◻ Nzambi mmututekemene bua tumusadile ne banganyi, ne mmunyi mudibu mua kufunkunyibua?
[Bimfuanyi mu dibeji 18]
Tudi tulonga pa bidi bitangila Yehowa mu mukanda wa bufuki ne mu Bible
[Mêyi a dianyisha]
Ngandu: Ne dikuatshisha dia Australian International Public Relations; nyama wa urse: Safari-Zoo of Ramat-Gan, Tel Aviv