Udi ne bua kuitabuja dibuela mu mubidi mukuabu anyi?
PLATON muena nkindi wa bena Greke wakasuikakaja dinanga ne lungenyi lua dibuela mu mubidi mukuabu. Uvua witabuja ne: kunyima kua lufu lua mubidi, anyima, bu mudiye kayi ufua, udi umuangala ne ubuela mu “muaba wa mibidi mikezuke.” Kayi ne mubidi wa mashi ne mâyi, udi ushala mu muaba au bua tshikondo kampanda, ukenketa mibidi. Pashishe padiye mumane kubuela mu mubidi mukuabu, anyima kayi lungenyi udi uvuluka ne ujinga bikole muaba wa mibidi. Bilondeshile Platon, bantu badi bananga bualu badi bamona mu badibu banange mubidi wa mu lungenyi wa buimpe udibu bavuluka mu lupuayipuayi ne bakeba.
Disunguluja mpokolo ne nshindamenu
Dilongesha dia dibuela mu mubidi mukuabu didi dilomba bua se: anyima ikale tshintu tshidi katshiyi tshifua. Nunku, ntuadijilu wa dibuela mu mubidi mukuabu udi ne bua kusokolodibua mu bantu anyi bisamba bivua ne ditabuja dia nunku. Pa nshindamenu eu, bamue badi bela meji ne: diakatuadijila mu Ejipitu wa kale. Bakuabu badi bitabuja ne: diakatuadijila mu Babilone wa kale. Bua tshitendelelu tshia bena Babilone kupetatshi lumu, kasumbu katshi ka bansaserdose kakateka dilongesha dia dimuangala dia anyima. Nenku bavua mua kuamba ne: bilobo bia tshitendelelu tshiabu bivua bankambua bavua babuela mu mibidi mikuabu ya mushinga mukole, nansha mukavuabu bamane kufua mutantshi mule.
Kadi, ditabuja dia dibuela mu mubidi mukuabu diakalubulukila tshishiki mu Inde. Bena meji ba bena Hindu bavua baluangana ne malu a pa buloba bujima a bubi ne dikenga munkatshi mua bantu. Bakebeja ne: ‘Mmunyi mudi malu aa mua kupetangana ne lungenyi lua Mufuki muena buakane?’ Bakateta bua kujandula dipangakana pankatshi pa buakane bua Nzambi ne bipupu kabiyi bidianza kumanya pamue ne mashilangana a pa buloba. Pashishe, bakateka “mukenji wa karma,” mukenji wa bualu ne tshipeta tshiabu—‘tshionso tshidi muntu ukuna, ke tshidiye ne bua kupola.’ Bakapatula ‘dibeji dia dibadika’ dialabale; ku diambuluisha diadi, malu mimpe ne malu mabi menza mu muoyo kampanda adi afutshibua peshi anyokibua mu muoyo udi ulonda.
“Karma” udi umvuija anu “tshienzedi.” Badi bamba ne: muena Hindu udi ne karma muimpe bikalaye ne nsombelu udi mu diumvuangana ne mêyi-mafunda a mu nsombelu ne a mu tshitendelelu ne udi ne karma mubi bikalaye kayi ne nsombelu eu. Tshienzedi tshiende, peshi karma, tshidi tshijadika matuku ende atshilualua mu diledibua dilondangane dionso dia tshiakabidi. “Bantu bonso mbaledibue ne dipangadija dia ngikadilu, mulongolola nangananga kudi malu abu menza mu mioyo ya kumpala kua kuledibua, nansha mudi difuanangana diabu dia bitupa bia mubidi dikale dishindika kudi mikenji ya bumpianyi,” ke mudi Nikhilananda, muena nkindi, wamba. “[Nenku] muntu ke muibaki mene wa tshimana-kufunda tshiende, muibaki wa tshimana-kulongolola tshiende nkayende.” Kadi, tshipatshila tshia ndekelu ntshia kusungidibua ku dilondangana edi dia dimuangala ne kuikala mu buobumue ne Brahman—bulelela bua ndekelu. Badi bitabuja ne: bualu ebu badi babukumbaja pa kudienzeja bua kupeta ngikadilu udibu bitaba munkatshi mua bantu ne dimanya dia pa buadi dia Buena-Hindu.
Nunku dilongesha dia dibuela mu mubidi mukuabu didi diangata dilongesha dia dibenga kufua dia anyima bu tshishimikidi tshiadi ne didibakilapu pa kutumika ne mukenji wa karma. Tuanjayi kutangila tshidi Dîyi dia Nzambi difundisha ku spiritu, Bible, ne bua kuamba pa bidi bitangila ngenyi eyi.
Anyima katu ufua anyi?
Bua kuandamuna ku lukonko elu, tuanjayi kupingana ku bukokeshi butambe kutumbuka pa tshiena-bualu etshi—Dîyi dia Mufuki difundisha ku spiritu. Mu Genese, mukanda wa mbangilu wa mu Bible, tudi tulonga diumvuija dijalame dia “anyima.” Pa bidi bitangila difukibua dia muntu wa kumpala, Adama, Bible udi wamba ne: “Yehowa Nzambi wakaditua mu dienza muntu ku lupuishi lua buloba ne kuela mupuya wa muoyo mu mimpempe yende, ne muntu kuluaye anyima wa muoyo.” (Genese 2:7, NW) Mbimueneke patoke se: anyima ki ntshintu kampanda tshidi natshi muntu kadi tshidiye yeye muine. Muaku wa tshiena-Ebelu mutumika nawu muaba eu bua anyima udi neʹphesh. Udi umueneka misangu mitue ku 700 mu Bible, ne kawena utela nansha kakese tshitupa kampanda tshia muntu tshitapuluke ne katshiyi mua kulengibua kadi misangu yonso udi utela tshintu kampanda tshidibu mua kulenga ne tshidi ne mubidi.—Yobo 6:7; Musambu 35:13; 107:9; 119:28.
Ntshinyi tshitu tshifikila anyima ku lufu? Tangila tshiakafikila Adama ku lufu luende. Pakenzaye mpekatu, Nzambi wakamuambila ne: “[Neupingane] ku buloba, bualu wakangatshibua ku buobu. Bualu udi lupuishi ne neupingane ku lupuishi.” (Genese 3:19, NW) Ela meji ku tshidibi biumvuija. Bangabanga ne Nzambi kumufukaye ne lupuishi, Adama kavuaku nansha. Panyima pa lufu luende, Adama wakapingana mu nsombelu wa muomumue wa dibenga kuikalaku.
Mu miaku mipepele, Bible udi ulongesha ne: lufu ndibenga kuikala ne muoyo. Mu Muambi 9:5, 10, tudi tubala ne: “Badi ne muoyo badi bamanye ne, netufue; kadi bafue kabena bamanye bualu bumue, kabena ne difutu diabu kabidi; kabena babavuluka. Malu onso audi wenza wenze ne bukole buebe buonso; bualu bua kakuena mudimu, kakuena kulongolola kua malu, kakuena lungenyi anyi meji [“mu Sheol muudi uya,” NW].”
Ebi bidi biumvuija ne: bafue kabena ne mushindu wa kuenza anyi kumvua tshintu kampanda. Kabena kabidi ne lungenyi nansha lukese, kabena kabidi bavuluka bualu nansha bumue. Mufundi wa misambu udi wamba ne: ‘Kanueyemenyi baminyampala, anyi muana wa muntu, unudi kanuyi mua kusangana dikuatshisha kudiye. Mupuya wende udi upatuka, udi upingana kabidi ku dimfuekenya diende; mu dituku dine adi malu akadiye upangadija adi ajimina.’—Musambu 146:3, 4.
Bible udi uleja patoke ne: ku lufu, anyima kêna ubuela mu mubidi mukuabu, kadi udi ufua. Bible udi wamba ne dizangika dionso ne: “Anyima udi wenza mpekatu—yeye muine neafue.” (Yehezekele 18:4, 20, NW; Bienzedi 3:23; Buakabuluibua 16:3) Nenku, dilongesha dia dibenga kufua dia anyima—nshindamenu mene wa dilongesha dia dibuela mu mubidi mukuabu—kadiena dipeta tshijadiki nansha tshikese mu Mifundu. Bu mudi tshijadiki katshiyiku, dilongesha edi didi dipona. Kadi, ntshinyi tshidi makenga atudi tumona pa buloba umvuija?
Bua tshinyi bantu badi bakenga?
Kabingila kanene bua dikenga dia bantu ndipanga bupuangane ditudi bapiane buonso buetu kudi Adama muena mpekatu. Bible udi wamba ne: ‘Lufu luakalua pa buloba bualu bua muntu umue, ne bu muakalua lufu bua bubi abu, nunku lufu luakafika kudi bantu bonso, bua bonso bakenza malu mabi.’ (Lomo 5:12) Baledibue kudi Adama, tuetu bonso tudi tusama, tukulakaja, ne tufua.—Musambu 41:1, 3; Filipoi 2:25-27.
Kabidi, mikenji ya Mufuki ya nsombelu wa tshitembu ikena ishintuluka idi yamba ne: ‘Kanudidingi; Nzambi kêna usekibua; bualu bua tshintu tshionso tshidi muntu ukuna, ntshiotshi tshiapoleye. Muntu udi ukunyina mubidi wende bintu, neapuolele mubidi wende bintu bibole.’ (Galatia 6:7, 8) Nenku, nsombelu ukena ulonda mulongo udi mua kufikisha ku tunyinganyinga tua mpampakenu, mafu a panshi, ne masama a tshiambu a mu tshiendenda. “Bungi budi bukemesha bua bantu 30 pa lukama bavua ne kansere ka lufu [mu États-Unis] budi mua kudiwudibua nangananga bua dinua dia makanya, ne bungi bua muomumue bua mushindu kampanda wa nsombelu, nangananga bikadilu bia ndiilu ne dipanga kuibidija mubidi,” ke mudi tshikandakanda kampanda (Scientific American) tshiamba. Bimue bipupu bìdì bilela dikenga bidi tshipeta tshia dipanga kulama bimpe bintu bia pa buloba kudi muntu.—Fuanyikija ne Buakabuluibua 11:18.
Eyowa, muntu ke wa kudiwula bua makenga ende mavule. Kadi, bu mudi anyima kayi tshintu tshikena tshifua, mukenji wa ‘kupola tshiudi ukuna’ kawena mua kuangatshibua bua kulamakajila dikenga dia muntu ku karma—bienzedi bia mu muoyo mufuikakaja wa kumpala kua kuledibua. “Muntu udi mufue udi mubingishibue ku bubi [“buende,” NW],” ke mudi Bible wamba. (Lomo 6:7, 23) Nunku dimuma dia bubi kadiena ditungunuka too ne ku muoyo kunyima kua lufu nansha.
Satana Diabolo utu ukebesha kabidi makenga mavule. Bushuwa, bulongolodi ebu mbukokesha kudi Satana. (1 Yone 5:19) Ne bu muakadianjila kuamba Yezu Kristo, ‘bantu bonso bavua ne bua kuikala lukuna ne bayidi bende bua dîna diende.’ (Matayo 10:22) Bu tshipeta, bantu bena buakane batu misangu mivule bakama ntatu mivule kupita bantu babi.
Mu bulongolodi ebu amue malu atu enzeka bua bikebeshi bikena bimanyike. Munyemi wa lubilu lukole udi mua kupona ne kujimija ditembangana dia lubilu. Tshiluilu tshia bukole tshidi mua kupangila mvita kumpala kua biluilu bikese. Muntu muena meji udi mua kupangila mushindu wa kupeta mudimu mulenga ne nunku udi mua kufua ne nzala. Badi ne dimanya dilenga dia ndongoluelu wa bungenda badi mua kupangila mushindu wa kutumika, bua nsombelu kampanda, ne dimanya diabu mu mudimu ne nunku kudimona buobu nkayabu mu bupele. Bantu ba dimanya divule badi mua kupetakana ne tshiji tshikole tshia aba badi mu bukokeshi ne kufika ku dibipishibua. Bua tshinyi bidi nunku? Mukalenge wa meji Solomo udi wandamuna se: “Buonso buabo badi ne bikondo bidi malu abatulukila.”—Muambi 9:11.
Bukua-bantu buakakenga mene kumpala kua bena meji ba bena Hindu kutetabu bua kumvuija dikenga didiku. Kadi kudiku ditekemena bua matuku malenga atshilualua anyi? Ne ndilaya kayi didi nadi Bible bua bafue?
Matuku atshilualua a ditalala
Mufuki mmulaye ne: mu katupa kîpi emu neabutule nsangilu eu wa bantu udi ku bukokeshi bua Satana. (Nsumuinu 2:21, 22; Danyele 2:44) Pashishe nsangilu wa buakane wa bantu—“buloba bupiabupia”—neikale bualu bulelela. (2 Petelo 3:13) Mu tshikondo atshi ‘muena musoko kêna wamba ne: Ndi ne disama.’ (Yeshaya 33:24) Nansha dikenga dikole dia lufu nediumushibue, bualu Nzambi ‘neakupule tshinsonji tshionso ku mêsu kuabu; ne lufu kaluena luikalaku kabidi; madilu kêna ikalaku kabidi, nansha muadi, nansha kanyinganyinga kabidi; malu a ku mudilu akumuka.’—Buakabuluibua 21:4.
Bua bidi bitangila basombi ba mu bulongolodi bupiabupia bulaya kudi Nzambi, mufundi wa misambu wakadianjila kuamba ne: “Bantu bakane neba[p]iane buloba, nebashikamemu tshiendelele.” (Musambu 37:29) Kabidi, bena bupuekele ‘nebasanke mu ditalala dikumbane.’—Musambu 37:11.
Mukundbhai, mutela mu tshiena-bualu tshia kumpala, wakafua kayi mumanye malaya a Nzambi a mpatshi. Kadi miliyo ya bantu badi bafue kabayi bamanye Nzambi badi ne ditekemena dia kubiishibua mu bulongolodi bupiabupia bua ditalala bu ebu, bualu Bible udi ulaya ne: “Nekuikale dibiishibua dia bakane ne bakena bakane.”—Bienzedi 24:15, NW; Luka 23:43.
Muaku “dibiishibua” mmukudimuina muaba eu ku muaku wa tshiena-Greke a·naʹsta·sis, udi umvuija muaku ku muaku “diimana kabidi kuulu.” Nenku dibiishibua didi diangata kabidi kupingajilula tshikadilu tshia muntu.
Mufuki wa diulu ne buloba kêna ne ndekelu mu meji. (Yobo 12:13) Kuvuluka bikadilu bia bafue ki mbualu bukole buende yeye. (Fuanyikija ne Yeshaya 40:26.) Yehowa Nzambi mmuule kabidi ne dinanga. (1 Yone 4:8) Nunku, udi mua kutumika ne tshivulukidi tshiende tshipuangane, ki mbua kunyoka bafue bua bubi budibu benze, kadi bua kubapesha tshiakabidi muoyo mu mparadizu wa pa buloba ne bumuntu buvuabu nabu kumpala kua kufuabu.
Bua miliyo ya bantu bu mudi Mukundbhai, dibiishibua nediumvuije dikala ne bananga babu kabidi. Kadi ela meji tshidibi mua kumvuija bua aba badi ne muoyo mpindieu. Tshilejilu, tuangata muana wa balume wa Mukundbhai, udi mufike ku dimanya bulelela bua mpatshi pa bidi bitangila Nzambi ne malongolola ende. Mbusambi kayipu bua yeye kumanya ne: tatuende ki mmukuatshibue mu dilondangana dikena ndekelu dia diledibua dia tshiakabidi misangu mivule, dionso dinyunguluka kudi bubi ne makenga! Mmulale mu lufu patupu, muindile dibiishibua. Mmunyipu mudibi bilenga ku mutshima buende yeye pa kutangila mushindu udiku wa diabanyangana dimue dituku ne tatuende bidiye mulonge mu Bible!
Ndisua dia Nzambi bua “bantu bonso basungidibue, bafike ku dimanya dia malu malelela.” (1 Timote 2:3, 4) Mpindieu ke tshikondo tshia wewe kulonga, pamue ne miliyo ya bantu bakuabu bakadi bamane kuikala benza disua dia Nzambi, mua kuikala ne muoyo wa kashidi mu buloba bua mparadizu.—Yone 17:3.
[Lungenyi lunene lua mu dibeji 7]
“Buonso buabo badi ne bikondo bidi malu abatulukila.”—Muambi 9:11
[Kazubu mu dibeji 6]
Bumuntu bua Nzambi ne mukenji wa Karma
Mohandas K. Gandhi wakumvuija ne: “Mukenji wa Karma kautu ushintuluka ne mmukole bua kuwepuka. Nenku kakuena dikengela nansha dikese bua Nzambi kubuelamu. Wakasa mukenji au e kudiumbushamu mu ngakuilu wa mu tshimfuanyi.” Gandhi wakamona diumvuija edi dikale dipampakaja.
Ku lukuabu luseke, dilaya dia dibiishibua didi disokolola ne: Nzambi udi ne ditabalela diondoke bua bifukibua biende. Bua kupingaja tshiakabidi muntu mufue kampanda ku muoyo mu mparadizu wa pa buloba, Nzambi udi ne bua kuvuluka bualu buonso budi butangila muntu au. Bushuwa Nzambi udi utabalela yonso wa kutudi.—1 Petelo 5:6, 7.
[Tshimfuanyi mu dibeji 5]
Nkata wa muoyo wa bena Hindu
[Tshimfuanyi mu dibeji 8]
Dîyi dia Nzambi didi dilongesha dibiishibua