Utu usomba ne bena dîku diebe anyi?

“BATU banange batatu ba mu ditunga dia Japon​—Nansha mudibu ne mudimu wa bungi ne kabayi banaya ne bana babu.” Kukadi ndambu wa bidimu, mutu wa bualu eu wakapatuka mu tshikandakanda tshia Mainichi Shimbun. Tshiena-bualu etshi tshiakamanyisha ne: bana ba mu Japon batue ku 88 pa lukama bavuabu bele nkonko kudi bena mbulamatadi bakaleja dijinga dia kukuba batatuabu pakulakajabu. Kadi, mu tshine tshikandakanda etshi tshikudimuna mu Anglais, bakapatula dikonkoloja edi mu tshiena-bualu tshishilangane. Tshivua tshiamba ne: “Batatu ne bana: Nsombelu wa dilengululangana.” Bishilangane ne tshikandakanda tshia mu tshiena-Japon, tshiena-bualu etshi tshiakela kashonyi pa tshitupa tshikuabu tshia dikonkoloja dine edi ne: Dituku dionso dia mudimu, batatu ba mu Japon bavua basomba ne bana babu minite 36 patupu. Batatu ba mu ditunga dia Allemagne wa ku Ouest bavua buobu basomba ne bana babu minite 44 dituku dionso didi bantu baya ku mudimu, ne mu États-Unis, bungi buvua bua minite 56.

Ki ng’anu batatu badi basomba ne bana babu mutantshi mukese to. Bamamu bapite bungi batu bumbuka ku nzubu baya ku mudimu. Tshilejilu, bamamu bajike ba bungi badi ne bua kuenza mudimu wa ku mubidi bua kuambuluisha dîku. Bu tshipeta, bungi bua mêba adi baledi​—batatu pamue ne bamamu—​basomba ne bana babu mbukepele.

Dilonga dia nsombelu wa bana batekete ba mu Amerike bapite pa 12 000 divuabu benze mu 1997 diakaleja ne: bansonga badi ne malanda mimpe ne baledi babu kabatu pamu’apa batamba kubungama, kuela meji a kudishipa, kuditua mu tshinyangu anyi kunua bintu bia lulengu. Ne umue wa ku bantu bavua benze dilonga edi dinene wakamba ne: “Bua wewe kuikala mu malanda mimpe ne bana bebe mbimpe kusomba nabu.” Kusomba ne bana ne kuyukila nabu kudi ne mushinga.

Dibenga kuyukidilangana

Mêku atu nangananga apeta lutatu lua dipanga kuyukidilangana ng’aa adi muledi umue muye kusombela muaba wa mudimu mutantshi mule ne ku nzubu. Bushuwa, kupanga kuyukidilangana kakuena anu mu mêku adi ne muledi umue muye kusombela kule ne nzubu to. Bamue baledi, nansha mudibu basombe kumbelu, badi baya ku mudimu kumpala kua bana kubika ku tulu ne bapingana kumbelu bana bamane kulala. Bua kuakaja nsombelu eu, bamue baledi badi basomba ne bena dîku mu matuku a ku ndekelu kua lumingu ne a diikisha. Badi bakula bua dipitshisha tshikondo “tshilenga” ne bana babu.

Nansha nanku, bulenga bua tshikondo tshidi baledi basomba ne bana babu budi bukumbaja bungi bua mêba adibu basomba nabu anyi? Mukebuludi Laurence Steinberg udi wandamuna ne: “Pa tshibidilu, bana badi basomba mêba a bungi ne baledi babu badi bakola bimpe kupita aba badi basomba nabu mêba makese. Bidi bimueneka bikole bua kupingaja tshintu kampanda pa muaba wa dipangila dia dîba adi. Lungenyi lua tshikondo tshilenga mbalupeshe mushinga wa bungi menemene.” Ke mudi mukaji kampanda wa mu ditunga dia Birmanie umvua. Bayende​—muena mu Japon wa tshitembu—​udi ufuma ku mudimu pa dîba umue anyi ibidi butuku buonso. Nansha mutuye usomba ne bena dîku diende matuku a ku ndekelu kua lumingu, mukajende udi wamba ne: “Kuikala kumbelu mu Disambombo ne mu Dia lumingu dionso kakuena mua kupingana pa muaba wa dibenga kusomba ne bena dîku matuku makuabu a lumingu nansha. . . . Udi mua kubenga kudia biakudia bionso bia munkatshi mua lumingu bua kulua kubidia bionso mu Disambombo ne mu Dia lumingu anyi?”

Bidi bikengela kuenza madikolela a muoyo mujima

Kulama diyukidilangana dimpe ne bena dîku mbualu bupepele kuamba, kadi bukole mua kubuenza. Dikeba mushindu wa kudiambuluisha ne kukumbaja majinga a dîku ke didi dienza ne: disomba ne bena dîku dilue bualu bukole kudi tatu anyi mamu udi wenza mudimu. Bantu ba bungi badi nsombelu wabu ulomba bua bikale mutantshi mule ne kumbelu batu bayukila pa tshibidilu ku nshinga anyi bafundilangana mikanda. Kadi, nansha bikale pamue kumbelu anyi kabayi pamue, bidi bikengela kuenza madikolela a muoyo mujima bua kulama diyukidilangana dimpe mu dîku.

Baledi badi balengulula diyukidilangana ne bena dîku diabu badi ne bua kuitaba bipeta bia dilengulula bualu ebu. Tatu kampanda uvua kayi utamba kusomba ne bena dîku diende, kayi nansha udia nabu pamue, uvua mupete bipeta bibi menemene. Muanende wa balume wakalua muena tshinyangu, ne bakakuata muanende wa bakaji wiba bintu mu magazen. Dia lumingu kampanda mu dinda pavua tatu eu udilongolola bua kuya ku manaya a golf, muanende wa balume wakamba ne dîyi dia tshiji ne: “Mamu ke muledi nkayende mu nzubu emu anyi?” Wakatungunuka ne kudiabakena ne: “Mamu udi upangadija malu onso mu dîku. Tatu, wewe kutu . . . .”

Mêyi au akelesha tatuende meji. Wakapangadija ne: bua kutuadija, udi ne bua kunua tshiayi pamue ne bena dîku. Kumpala, uvua unua anu ne mukajende. Ku kakese ku kakese, bana bakabanga kunua nabu tshiayi pamue, ne mesa a dinuina tshiayi akalua muaba wa diyukidilangana. Muanda eu wakafikisha dîku edi ku didia pamue biakudia bia dilolo. Nenku, tatu eu uvua wenza madikolela bua kuepula dîku diende ku dinyanguka dia kashidi.

Diambuluisha dia mu Dîyi dia Nzambi

Bible udi ukankamija baledi bua kudisumbila tshikondo tshia kuyukila ne bana babu. Ku butuangaji bua muprofete Mose, bavua bambile bena Isalele ne: ‘Umvuayi Isalele, Yehowa Nzambi wetu, udi biende Yehowa umue; sua Yehowa, Nzambi webe, ne muoyo webe wonso, ne bukole buebe buonso. Mêyi au angakukuambila lelu’eu ikale mu mutshima webe; wewe newayishe bana bebe, wewe neusombelele nabu bua mêyi au, pawashikama mu nzubu webe, ne pawenda mu njila, ne pawalala, ne pawabika.’ (Dutelonome 6:4-7) Bushuwa, aba ba munkatshi muetu bakadi baledi badi ne bua kulongolola mushindu wa kusomba ne bena dîku diabu bikalabu basue bua kubueja mêyi a Nzambi mu meji ne mu mitshima ya bana.

Tumanye ne: dikonkoloja dimana kutela dienza mu 1997, dia bansonga ba mu Amerike bapite pa 12 000, diakaleja ne: “bantu batue ku 88 pa lukama . . . bavua bambe ne: bavua batendelela, buabu buobu tshitendelelu ne masambila bivua mua kubakuba.” Bena Kristo balelela badi bajingulula ne: dilongesha dimpe dia malu a nzambi kumbelu didi dikuba bana bu mudi ku dinua dia bintu bia lulengu, dibungama, didishipa, tshinyangu ne bikuabu.

Bamue baledi batu bamona se: mbikole bua kupeta dîba dia kusomba ne bena dîku diabu. Bidi nunku nangananga bua bamamu bajike, badi basue kusomba ne bana babu, kadi bikale ne bua kuenza mudimu wa ku mubidi. Mmunyi mudibu mua kupeta tshikondo tshimpe bua kusomba ne bena dîku diabu? Bible udi ubela ne: ‘Ulame meji adi akuatshisha, ne bukole bua kupangadija malu.’ (Nsumuinu 3:21) Baledi badi mua kuenza mudimu ne ‘bukole bua kupangadija malu’ bua kupeta dîba dia kusomba ne bena dîku. Mushindu kayi?

Biwikala mamu muena mudimu ne udiumvua mutshioke kunyima kua mudimu, bua tshinyi kubenga kuambila bana bebe bua kulamba biakudia pamue nebe? Tshikondo etshi tshipitshisha pamue netshikupeshe mpunga wa kushemeja nabu malanda. Kumpala, bidi mua kulomba dîba dia bungi bua bana bebe kutuadija kuenza midimu eyi. Kadi panyima pa katupa kîpi, neumone ne: kuenza nunku kudi kusankisha ne kukuambuluisha bua kubenga kujimija dîba.

Udi mua kuikala tatu udi ne midimu mivule ya kuenza mu matuku a ku ndekelu kua lumingu. Bua tshinyi kubenga kuenza imue ya ku midimu eyi ne bana bebe? Udi mua kuyukila nabu mu dienza nabu mudimu pamue, dîba adi udi mua kubalongesha malu a mushinga. Mubelu wa mu Bible udi wamba bua kubueja mêyi a Nzambi mu meji a bana bebe udi ukukankamija bua kuakula nabu misangu yonso​—‘pawashikama mu nzubu webe, pawenda mu njila.’ Kuyukila ne bana bebe paudi wenza nabu mudimu pamue nkuleja ‘meji adi akuatshisha.’

Kusomba ne bena dîku diebe kutu kupatula bipeta bimpe bidi bishala mutantshi mule. Lusumuinu lua mu Bible ludi luamba ne: “Badi bebejangana malu badi ne meji.” (Nsumuinu 13:10, NW) Pa kuyukila ne bena dîku diebe, newikale ne mushindu wa kubapesha bulombodi bua meji mu malu adibu baluangana nawu mu nsombelu wa ku dituku dionso. Bulombodi bua nunku bufila mpindieu budi mua kuambuluisha bua kubenga kujimija dîba dia bungi ne kuepuka tunyinganyinga mu matuku atshilualua. Kusakidila apu, budi mua kuambuluisha bua diakalenga diebe ne diabu kabidi. Bua kufila bulombodi ebu, udi ne bua kupeta meji mavule atudi tusangana mu Bible, Dîyi dia Nzambi. Enza nende mudimu bua kulongesha bana bebe ne kulombola bidia bia bena dîku diebe.​—Musambu 119:105.

[Tshimfuanyi mu dibeji 4]

Bansonga badi ne malanda mimpe ne baledi babu kabatu pamu’apa batamba kupeta dibungama nansha

[Tshimfuanyi mu dibeji 5]

Diyukidilangana dilenga didi dituala bipeta bimpe mu nsombelu wa mu dîku

[Tshimfuanyi mu dibeji 6]

Paudi wenza mudimu pamue ne muanebe, udi mua kuyukila nende ne kumulongesha malu a mushinga