Mvua mu bupele bukole, mpindieu ndi ne bubanji bua bungi
BU MUDIBI BILONDA KUDI MANUEL DE JESUS ALMEIDA
Mvua muledibue mu Kasuamansense mu tshidimu tshia 1916, muan’a mukala mu bana 17. Ba-tutuanyi ne ba-yayanyi tshitema bakafua masama ne bua didia dibi, nenku tshiena mubamanye to. Tuetu bana muanda-mukulu badi bashale tuvua basombe ne baledi betu mu musoko mukese pabuipi ne tshimenga tshia Porto, mu ditunga dia Portugal.
NZUBU wetu mukese uvua anu ne tshisombedi tshimue ne nzubu umue wa bulalu. Tuvua tusuna mâyi a kunua mu tshiina tshivua mutantshi mutue ku tshitupa tshia kilometre umue ne muaba utuvua tulambila uvua mumueneke wa bena ku musoko.
Pakakola bakulu banyi ba balume, bakatuadija kuenza mudimu mu budimi bua matala. Bintu bivuabu bapeta ku mudimu eu biakambuluisha dîku bua kupeta biakudia. Ku diambuluisha diabu, meme ke muana umuepele mu dîku edi wakalonga ndambu wa mukanda. Nansha muvua nsombelu wetu mukole, tuvua batambe kulamata Ekleziya Katolike, ne ditekemena dia se: mu mushindu kampanda, kuikala ne lulamatu lua nunku kuvua mua kutuambuluisha mu nsombelu wetu.
Mu ngondo wa Lumungulu, ekleziya uvua usekelela dituku divuabu babikila ne: novena. Matuku tshitema malondangane, tuvua tuya mu nzubu wa Nzambi patshiatshia. Tuvua tusambilamu ne ditekemena dia kupeta dibenesha dia Nzambi. Tuvua kabidi tuela meji ne: nsaserdose uvua munsantu, muena-mpala wa Nzambi. Kadi mmuenenu wetu wakashintuluka pashishe.
Ndi nkeba tshintu tshitambe buimpe
Patuakapangila bua kufuta tshitadi tshia mu ekleziya, nsaserdose kakatufuila luse mutuvua bapangile makuta nansha. Bualu ebu buakatutekesha mu mikolo. Mmuenenu umvua nende bua ekleziya wakashintuluka bikole, nenku pangakakumbaja bidimu 18, ngakapangadija bua kumbuka mu dîku dietu bua kumanya bikalaku kuvua tshintu tshitambe buimpe mu nsombelu kupita mudimu wa madimi ne dikokangana ne ekleziya. Mu 1936 ngakafika mu Lisbonne, tshimenga tshikulu tshia Portugal.
Ngakapetamu Edminia. Nansha mumvua ngela meji ne: bitendelelu bivua bindinga, tuakaselangana bilondeshile tshilele tshia Ekleziya Katolike. Tshikondo atshi mu 1939, Mvita Mibidi ya Buloba bujima yakatuadija. Mu mvita ayi, mvua ntangila nzubu 18 ya dilamina bintu bia mvita, ne dituku dionso tuvua tutuma mashinyi matue ku 125 mûle ne bintu bia mvita.
Malu makuata buôwa a mu mvita ne mushindu uvua Ekleziya Katolike mudibuejamu biakambungamija bikole bitambe. Meme e kudiebeja ne: ‘Nzambi utuku uditatshisha bua bantu anyi? Mmunyi mutudi ne bua kumutendelela?’ Kunyima kua bidimu mu 1954, muntu mukulumpe mukuabu wa malu malenga, uvua Ntemu wa Yehowa, wakayukila nanyi pa nkonko imvua ndiela. Muyuki eu wakashintulula nsombelu wanyi mujima.
Ditekemena dia mu Bible diakansankisha
Yoshua, muntu eu wa malu malenga, wakangumvuija ne: anu Bukalenge bua Nzambi ke buajikija ntatu ya panu apa ne pashishe bukokeshi bua Bukalenge ebu nebufile ditalala ne bukubi. (Matayo 6:9, 10; 24:14) Biakangabilaye biakansankisha, kadi mvua ngelakana bua kuitaba mumvuija ende bua malu amvua mumone kale mu bitendelelu. Pakangambilaye bua kulonga nanyi Bible, ngakitaba kadi kumuambila bua kandombi mfranga anyi kakudi bua malu a tshididi nansha. Wakitaba ne kunjadikilaye ne: kavua mua kulomba makuta bua malu avuaye ne bua kundongesha to.—Buakabuluibua 22:17.
Ne lukasa luonso ngakeyemena Yoshua. Nenku ngakamulomba tshintu tshimvua nkeba katshia ku bunsonga buanyi. “Kudiku mushindu wa meme kupeta wanyi Bible anyi?” Kunyima kua meme mumane kumupeta, ndisanka kayipu bua kubala bua musangu wa kumpala malaya aa a mu Dîyi dia Mufuki wetu ne: ‘Nzambi neikale [ne bantu]. Yeye neakupule tshinsonji tshionso ku mêsu kuabu; ne lufu kaluena luikalaku kabidi; madilu kaena ikalaku kabidi, nansha muadi, nansha kanyinganyinga kabidi; malu a kumudilu akumuka.’—Buakabuluibua 21:3, 4.
Malaya a mu Bible adi akula bua dijika dia bupele ne masama akatamba kunkankamija. Elihu muena lulamatu wakamba ne: Nzambi ‘udi [ufila] biakudia bivulangane.’ (Yobo 36:31) Bible udi wamba ne: mu bukokeshi buakane bua Bukalenge bua Nzambi, muena musoko kakuamba ne: ‘Ndi nsama.’ (Yeshaya 33:24) Bidi bileja mudi Yehowa Nzambi uditatshisha ne dinanga bua bukua-bantu. Dinanga dianyi bua malaya ende diakakola.
Ngakabuela bua musangu wa kumpala mu tshisangilu tshia Bantemu ba Yehowa mu dia 17 Tshisanga 1954. Tshivua tshisangilu tshia pa buatshi—Tshivulukilu tshia lufu lua Kristo. Bituadijile ku tshikondo atshi, tshivua mpumbisha bisangilu nansha. Kunyima kua katupa kîpi, ngakatuadija kuambila bakuabu malu mimpe amvua ndonga. Mu matuku au mu Portugal, tuvua tuya kunaya ngondo yonso ku muelelu wa mbuu. Kunyima kua ngondo muanda-mutekete katshia dîba divua Yoshua muyukile nanyi bua musangu wa kumpala, ngakadilambula kudi Yehowa Nzambi ne kuleja didilambula edi pa kutambula mu mbuu.
Ku ntuadijilu kua 1954, mu Portugal muvua Bantemu batue ku lukama patupu. Nenku kuvua dijinga dinene dia bantu bavua mua kuikala bantunga-mulongo mu mudimu wa buambi. Ngakadiunda mu nyuma ne lukasa luonso, ne mutantshi mukese bakampesha midimu mu tshisumbu. Mu 1956, bakanteka bu musadidi wa tshisumbu, ke muvuabu babikila mutangidi muludiki tshikondo atshi, ne tshisumbu atshi tshia Bantemu ba Yehowa tshivua tshibidi mu Lisbonne. Lelu’eu, kudi bisumbu bipite pa lukama mu tshimenga etshi ne mu misoko idi mitshinyungulule.
Diakidila benyi diakangambuluisha
Nansha mutuvua ne makuta makese meme ne Edminia, misangu yonso tuvua tuakidila bana betu kumbelu. Mu 1955, mpanda-njila kampanda (ke mudibu babikila bamuangalaji ba lumu luimpe ba ku dîba ne ku dîba ba Bantemu ba Yehowa), wakatudila mu Portugal ufumina ku Brésil mutangile mu Mpuilu wa bukua-matunga wa: “Bukalenge butshimunyi,” mu ditunga dia Allemagne. Bu muvuaku ntatu bua kutungunuka ne ngendu, wakanji kutudila kuetu bua ngondo mujima, ne dikumbula diende diakatuambuluisha bikole mu nyuma.
Munkatshi mua bantu bakalua kuetu tshikondo atshi muvua bena mu kasumbu kaludiki ka Bantemu ba Yehowa, bu mudi Hugo Riemer ne Charles Eicher uvuabu balala nende mu nzubu umue, ba ku Brooklyn, mu New York, ku États-Unis. Tuakadia nabu biakudia ne bakenzela bana betu ba mu Portugal miyuki. Anu bu mutu tuana tua nyunyi tudibu bafuma ku ditoya tubulula minu, ke mutuvua tuindila biakudia bilenga bia mu nyuma bivua bana betu aba batutuadila.
Nansha batangidi bena ngendu ba Bantemu ba Yehowa bakatudila pabu ku nzubu kuetu pavuabu balua kukumbula bisumbu. Muenyi utudi katuyi mua kupua muoyo uvua Álvaro Berecochea, mutangidi wa Filiale wa Maroc uvuabu batume bua kukumbula ditunga dia Portugal bua kukankamija bana betu mu 1957. Wakabuela mu dilonga dia mukanda divua dienzekela ku nzubu kuetu, ne tuakamulomba bua kusombelaye kuetu mu matuku avua mamushadile bua kuenza mu Portugal. Tuakapeta mabenesha a bungi ne tuakadiunda mu nyuma mu dikumbula dia Álvaro diakenza ngondo mujima, eku biakudia bilenga bivua munanga wanyi Edminia ulamba bidiundisha muanetu au.
Muntu kêna mua kupua muoyo bupele bukole bua buena bumvua nabu ku buana buanyi nansha. Kadi, ngakafika ku dijingulula ne: patudi tufila bia bungi kudi Yehowa ne kudi basadidi bende ba lulamatu, udi utubenesha ne bintu bia bungi. Misangu yonso mvua mvuluka bualu ebu patuvua tuakidila bonso batuvua mua kuakidila kumbelu.
Mu mpungilu utuakenza mu Porto mu 1955, bakamanyisha bua mpungilu wa bukua-matunga wa Bantemu ba Yehowa uvua ne bua kuenzekela mu tshipalu tshia Yankee Stadium mu Tshimenga tshia New York, mu 1958. Bakateka kashete ka mapa mu Nzubu yonso ya Bukalenge ivua mu ditunga—ivua mikese tshikondo atshi—bua kumona mua kufutshila bantu ba mu ditunga dia Portugal bavua ne bua kuya mu mpungilu au njila. Ela meji disanka dituvua nadi pakatusungulabu meme ne mukajanyi bua kuikala munkatshi mua bantu bavua ne bua kuya! Ndisanka kayipu bua kukumbula tshilombuelu tshia Bantemu ba Yehowa ku Brooklyn patuvua bafike mu États-Unis!
Ndi ntantamena dikengeshangana
Mu 1962, bakakandika mudimu wa Bantemu ba Yehowa mu Portugal, ne bakipata ba-misionere mu ditunga. Munkatshi muabu muvua Eric Britten, Domenick Piccone, Eric Beveridge, pamue ne bakaji babu. Pashishe, kabavua batuitabile bua kuenzela bisangilu mu Nzubu ya Bukalenge nansha, tuvua tubienza mu musokoko mu nzubu ya bana betu; kakuvua kabidi mushindu wa kuenza mpungilu minene mu Portugal to. Nunku bakampesha bujitu bua kulongolola mushindu wa bana betu bena Kristo kuikalabu benza luendu bua kuya kubuela mu mpungilu eyi mu matunga makuabu.
Kulongolola bua Bantemu ba bungi kuyabu mu matunga makuabu kakuvua kupepele to. Kadi, pa kumona mabenesha malenga a mu nyuma akapeta bana betu bena mu Portugal, bivua biakanyine kuenza madikolela aa. Biakabakolesha pakabuelabu mu mpungilu ya ku Suisse, Angleterre, Italie ne France. Mpungilu eyi yakabapesha kabidi mushindu wa kulua ne mikanda mu ditunga dia Portugal. Mu bidimu abi, tuakalomba misangu ne misangu bua kutuanyishabu kudi mbulamatadi bu bulongolodi bua malu a Nzambi mu Portugal, kadi kabakitaba nansha.
Panyima pa bamane kuipata ba-misionere ku ntuadijilu kua 1962, bampulushi bavua benza mudimu mu musokoko bakatuadija kukolesha kampanya kabu bua kuimanyika mudimu wetu wa buambi. Bakakuata bana betu ba bakaji ne ba balume ba bungi ne kuyabu nabu ku tshilumbuluidi. Bakapatula luapolo ya malu aa mu tshibejibeji etshi ne mu tshia Réveillez-vous!a
Munkatshi mua bantu bakelabu mu buloko bualu bavua bayisha muvua muntu ukavua mpanda-njila umvua muyishe lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi. Bu muvua bampulushi bapete adrese wanyi mu bintu bia bana betu aba, bakambikila ne kungelabu nkonko.
Pashishe, bampulushi bakalua kuanyi. Bakanyenga Bible 13 ne mikanda ivua ingambuluisha bua kumulonga. Bakatungunuka ne kututatshisha, bakapingana misangu muanda-mutekete pa mêba mashilangane bua kukalakasa mu nzubu yetu. Musangu wonso uvuabu balua, bavua batuela nkonko mipite bungi.
Bakambikila misangu ya bungi bua kuakuila Bantemu nanyi ku tubadi. Nansha mumvua tshiyi mutambe kumanya mukanda, Yehowa wakampesha ‘meji avua baluishi buonso basangisha kabayi bakumbane bua kukandamena anyi kubenga.’ (Luka 21:15) Umue musangu nzuji wakakema bikole bua bujadiki buanyi, kufikaye ne ku dingebeja tulasa tumvua mulonge. Bantu bonso bavua mu nzubu wa kabadi bakaseka pangakandamuna ne: mvua mushikidile anu mu kalasa kinayi.
Pavua ditukengesha dienda divula, bungi bua bantu bavua banyisha mukenji wa Bukalenge buvua pabu buvula. Nenku, bungi bua Bantemu ba Yehowa buvua 1 300 mu Portugal mu 1962 buakavula kupita pa bantu 13 000 mu 1974! Mu tshikondo atshi tshia ntatu, mu Lumungulu 1967, bakangambila bua kuambuluisha bu mutangidi muena ngendu. Mu mudimu eu, mvua nkumbula bisumbu bia Bantemu ba Yehowa bua kubikolesha mu nyuma.
Ndi mpeta bubanji bua bungi
Mu Tshisua-munene 1974, mvua ne diakalenga dia kuikala munkatshi mua bantu bakafundisha mudimu wa Bantemu ba Yehowa ku mikanda ya mbulamatadi mu Portugal. Tshidimu tshiakalonda, meme ne muena kuanyi tuakabuela mu dîku dia Betele wa Bantemu ba Yehowa mu tshimenga tshia Estoril. Bakanteka kabidi bu muena mu komite wa filiale mu Portugal.
Bivua muanda wa disanka bua kumona mudimu wa buambi uya kumpala mu Portugal ne mu teritware idi filiale wetu utangila. Munkatshi muayi mudi Angola, Açores, Cap-Vert, tshidiila tshia Madère, ne Sao Tomé-et-Principe. Munkatshi mua bidimu bia bungi, uvua muanda wa disanka pakatumabu ba-misionere ba mu Portugal bua kusadila mu matunga aa muvua bantu ba bungi basankidila mukenji wa Bukalenge mu mushindu udi ukemesha. Ela meji bua disanka ditudi nadi mpindieu dia kuikala ne bamanyishi ba Bukalenge bapite pa 88 000 mu matunga aa, kusangisha ne bantu bapite pa 47 000 badi mu Portugal! Bungi bua bantu bakabuela mu Tshivulukilu mu 1998 mu matunga aa buakatua ku bantu 245 000, kupita bungi bukese bua bantu 200 bavua babuelamu pangakalua Ntemu mu 1954.
Meme ne Edminia tudi tuitaba ne muoyo umue mêyi a mufundi wa misambu adi mu Bible a ne: ‘Dituku dimue mu [mbanza ya Yehowa] didi dipita matuku tshinunu a [muaba] mukuabu buimpe.’ (Musambu 84:10) Pandi ngela meji bua malu makese angakatuadija nawu ne ngafuanyikija ne bubanji bua mu nyuma bundi mupete katshia ku tshine tshikondo atshi, ndi ngumvua anu muakumvua muprofete Yeshaya: ‘Yehowa, wewe udi Nzambi wanyi, nenkutumbishe, ntumbishe dîna diebe; bualu bua wewe wakuenza malu a kukema . . . bualu wewe udi bu musoko wa ngumbu kudi bapele, bu muaba mukole kudi mukengi mu dikenga diende.’—Yeshaya 25:1, 4.
[Mêyi adi kuinshi]
a Tangila Réveillez-vous! wa dia 22 Tshimungu 1964, dibeji dia 8 too ne dia 15, ne Tshibumba tshia Nsentedi tshia dia 15 Luabanya 1967, dibeji dia 165 too ne dia 177 (mfualansa).
[Bimfuanyi mu dibeji 24]
Kuulu: Muanetu Almeida mu tshimenga tshia Lisbonne umanyisha dituma dia bantu mu mpungilu wa mu New York mu 1958
Pankatshi: Ndi ndombola tshisangilu tshia tshilejilu bua bakulu ne basadidi ba mudimu mu Mpuilu wa bukua-matunga wa: “Ditalala pa buloba” mu tshimenga tshia Paris
Kuinshi: Bise mifutshila, ikadi pa kuya ku France mu mpungilu wa distrike
[Tshimfuanyi mu dibeji 25]
Ndi ndombola ntendelelu wa mu dinda ku Betele wa Portugal
[Tshimfuanyi mu dibeji 25]
Dibanjija dia filiale wa Portugal mu 1988
[Tshimfuanyi mu dibeji 26]
Miyuki ya muanetu Hugo Riemer yakatukolesha pakaluaye kututangila ufumina ku Betele wa Brooklyn
[Tshimfuanyi mu dibeji 26]
Meme ne mukajanyi