Malu a mu nsombelu
Yehowa wakatupesha ‘bukole bupite’
MALONDA KUDI HELEN MARKS
Tuvua dituku kampanda mu muvu wa été wa luya lukole mu tshidimu tshia 1986. Mvua nkayanyi muaba uvuabu benzela kontololo wa mabuki a bena ngendu ku tshipalu kampanda tshia ndeke tshia ku Mputu tshitu katshiyi ne mutoyi wa bungi. Tshipalu atshi tshivua tshia mu Tirana, tshimenga tshikulu tshia ditunga dia Albanie, divua didiamba muvuadi “ditunga dia kumpala pa buloba bujima divua dibenga bua kuitaba ne: Nzambi utuku.”
MVUA ne ngelakanyi ne buôwa pakabanga mpulushi mukuabu uvua ne tshingoma kukalakasa mabuki anyi. Bu meme muenze anyi mufiotola mukana bua kuleja ne: tshivuaye wenzatshi tshivua tshibi, bavua mua kungipata mu ditunga anyi kukuata ne kuela mu buloko bonso bavua bangindile pambelu ta kubenzeja midimu mikole. Diakalenga, ngakakeba bulunda ne mpulushi au, meme kumupesha bazoka ne bisikite. Kadi ntshinyi tshivua ntshimfikishe meme mamu wa bidimu bitue ku 65 bijima bua kuenza bualu bukole bua mushindu eu? Bua tshinyi mvua mua kulekela nsombelu mulenga umvua nende ne kuanyisha bua kutuma malu a Bukalenge bua Nzambi kumpala mu dimue dia ku matunga muvua tshididi tshia Kominisme tshiasa miji nansha muvuabi mua kunkebela njiwu?
Muana wa bakaji wa tusamasama uvua muikale ne nkonko ya bungi
Bidimu bibidi kunyima kua bamane kundela mu 1920 mu tshimenga tshia Ierápetra, mu tshidiila tshia Crète, Tatu wakafua disama dia tshiadi. Mamu uvua mulanda ne kavua mumanye mukanda to. Tuvua bana banayi ne meme ke uvua mukala, ne mubidi wanyi uvua anu luyowayowa bualu mvua ne disama dia jonise. Bena mutumba betu bakambila Mamu bua kuikalaye utamba kutshiunga anu bakulu banyi basatu bavua buobu ne makanda a mubidi malenga ne kundekela meme kufua. Ndi ne disanka bualu Mamu kakalonda mubelu au nansha.
Bua Mamu kujadikaye ne: anyima wa Tatu uvua mu dikisha mu diulu, uvua uya mu nkita njila ne njila, bamuenzela masambila pa tshibidilu kudi nsaserdose mukuabu wa bena nzambi wa Ortodokse. Kavua ufuta makuta a bungi bua masambila au to. Ntshidi anu mvuluka dituku dikuabu dia Nowele divua dia mashika makole patuakapingana nende ku mbelu tufumina mu nkita ngenda nkoka makasa panshi ku luseke luende. Tuvua tufuma ku dipesha nsaserdose au tukuta tuonso tutuvua bashale natu. Pashishe Mamu wakatuipikila (tuetu bana) biakudia (bisekiseki), yeye kuya mu nzubu wa tshiladilu kayi mudie kantu, binsonji bipueka bua muvua muanda au mumutekeshe ku muoyo. Kunyima kua matuku, ngakapeta dikima meme kuya kudi nsaserdose au ne kumukonka bua kumanya bua tshinyi Tatu wakafua ne bua tshinyi Mamu ne bulanda buende ebu uvua ne bua kuikala umufuta makuta. Yeye kungandamunaye ne dîyi dia panshi panshi ne: “Nzambi mmumuangate. Ke mutu malu nanku. Kanyinganyinga kebe nekajike.”
Bivua bikole bua meme kumona dimvuangana didi mua kuikala pankatshi pa diandamuna diende adi ne disambila dia Tatu wetu, divuabu batulongeshe mu kalasa. Ntshidi anu muvuluke miaku yadi milenga ya ntuadijilu ya ne: ‘Tatu wetu udi mu diulu, banemeke dîna diebe. Bukelenge buebe bulue. Benze pa buloba bu muudi musue bu mudibu benza mu diulu.’ (Matayo 6:9, 10) Bu bikala Nzambi ujinga bua disua diende kuenzekadi pa buloba, bua tshinyi tudi tukenga bikole nunku?
Mu 1929 nkavua pa kupeta diandamuna dîba divua Emmanuel Lionoudakis (Ntemu wa Yehowa muambi wa lumu luimpe wa ku dîba ne ku dîba) mulue kutuyisha ku mbelu kuetu.a Pakakonka Mamu tshivua Emmanuel ukeba, kakamba dîyi nansha dimue to, wakamupesha anu karte kafunda malu avuaye usue kuyisha. Mamu wakakampesha bua meme kubala bivuamu. Bu mumvua ne bidimu tshitema patupu tshikondo atshi, tshiakumvua malu onso avua mafunde mu karte aku bimpe to. Bu muvua Mamu wela meji ne: muyishi au uvua kamama, wakamba ne: “Bia luse be! Wewe kuena mua kuakula ne meme tshiena mua kubala.” Ke yeye kumufunkuina ku tshiibi bua yeye kuya.
Kunyima kua bidimu ndambu, ngakapeta mandamuna a nkonko yanyi. Muambi wa lumu luimpe wa ku dîba ne ku dîba eu wakapesha mukuluanyi wa balume Emmanuel Paterakis kakanda ka Où sont les morts? (kapatule kudi Bantemu ba Yehowa).b Pangakakabala, meme kulua kumanya ne: Nzambi kavua muangate Tatu nansha. Meme kujingulula kabidi ne: lufu ntshipeta tshia dipanga bupuangane dia bantu ne Tatu uvua muindile dibishibua ku lufu bua kuikala ne muoyo mu buloba bukudimuna mparadizu.
“Mukanda eu mmukunyange!”
Bulelela budi mu Bible buakatunzulula mêsu. Tuakapeta Bible wa kale wa Tatu ne kutuadija kumulonga, misangu mivule tuvua tuenza nanku basombele kuiku batemeshe buji. Bu mumvua anu meme nkayanyi nsongakaji uvua usankidila malu a mu Bible muaba au, kabavua bambala mu kasumbu kakese ka Bantemu ba muaba utuvua basombele au to. Mu tshikondo atshi, mvua ngela meji ne: tshitendelelu etshi tshivua tshia bantu balume nkayabu, pabi kabiyi nansha nanku to.
Tshisumi tshivua natshi tutuanyi au mu mudimu wa diyisha tshiakangambuluisha bikole. Panyima pa matuku makese, bampulushi bakabanga kutentekela dîku dietu, balue kuetu ku dîba ne ku dîba butuku ne mundamunya, bakeba tutu Emmanuel ne mikanda yetu ya malu a mu Bible. Ndi mvuluka pakatuambila nsaserdose wa muaba au bua tupingane mu ekeleziya. Pakamuleja tutu Emmanuel mu Bible ne: dîna dia Nzambi n’Yehowa, nsaserdose eu wakamudiafula Bible, kuunyukulula ne tshiji tshikole ku mêsu kua tutu, ne kuambaye ne: “Mukanda eu mmukunyange!”
Mu 1940 tutu Emmanuel wakabenga bua kuya ku busalayi, nunku bakamukuata, kumutumabu ku muaba uvua mvita mu Albanie. Katutshivua kabidi tupeta ngumu yende to, nunku tuakela meji ne: ukavua mumane kufua. Kadi panyima pa bidimu bibidi, tuakapeta mukanda wende uvuaye mutufundile mu buloko muvuabu bamuele. Tutu uvua ne muoyo ne uvua bimpe! Umue wa ku mvese yakatelaye mu mukanda wende utshidi anu mu lungenyi luanyi uvua mvese uvua wamba ne: ‘Bualu bua mêsu a Yehowa adi akenzakana ku nseke yonso ya buloba bua kuleja bukole buende kudi bantu badi ne mitshima miakane kudiye.’ (2 Kulondolola 16:9) Mêyi aa akatukolesha ku muoyo be, ne mêyi a nunku ki atuvua nawu dijinga!
Nansha muvua tutu Emmanuel mu buloko, wakambila bamue bana betu (Bantemu) bua bikala balua kuntangila ku mbelu. Tuakabanga diakamue kuenza bisangilu mu musokoko mu nzubu mukuabu wa ku madimi pambelu pa tshimenga. Katuvua bamanye ne: bavua batutentekela nansha! Dia lumingu dikuabu, bampulushi bakatunyunguluka ne bingoma. Buobu kutuambula mu kaminyo kikale ne tshisasa tshia tshibuashibuashi, kuyabu netu mu tshimenga. Ntshidi anu muvuluke muvua bantu batuseka ne batubuidia. Kadi Yehowa yeye wakatupesha ditalala dia mu mutshima ku diambuluisha dia nyuma wende.
Bakatutuma mu tshimenga tshikuabu muakatuelabu mu tuzubu tua buloko muvua muidima mukole ne bukoya bupite bungi. Nkumba wa mu kanyi kazubu uvua mbeketshi uvua kayi ne tshibuikidiji, ne tuvua tuya kuitshikija bunyawu buvuamu musangu umue ku dituku. Bakankosela tshibawu tshia ngondo muanda mukulu ya buloko bualu meme ke uvuabu bangangata bu “mulongeshi” wa kasumbu aku. Nansha nanku, muanetu wa balume mukuabu uvua pende mu buloko abu wakangata munga mulumbuluidianganyi wa bilumbu, kutuakuilaye [ku kabadi] tuetu kupatuka mu buloko.
Nsombelu mupiamupia ku États-Unis
Pakapatuka tutu Emmanuel mu buloko, wakabanga kukumbula bisumbu bia mu tshimenga tshia Athènes bu mutangidi muena ngendu. Ngakaya mu Athènes mu 1947. Meme kusanganamu tshisumbu tshinene tshia Bantemu muvua bana betu ba balume ne ba bakaji ne bana kabidi. Mu ngondo muisambombo wa tshidimu tshia 1947, ngakatambula bua kuleja ne: mvua mudilambule kudi Yehowa. Dijinga dianyi divua dia kushala misionere, ne ngakabuela mu kalasa bua kulonga muakulu wa Anglais. Mu 1950, ngakalua mpanda-njila. Mamu wakalua kusombela muaba umvua, pashishe kuluaye pende Ntemu wa Yehowa. Wakashala Ntemu wa Yehowa munkatshi mua bidimu 34 bijima too ne ku lufu luende.
Mu tshidimu tshimue tshimue atshi, ngakapetangana ne John Marks (Markopoulos), uvua mulume wa kunemeka ne mukole mu nyuma uvua mufumine mu dia États-Unis. John uvua muledibue lua ku Sud kua ditunga dia Albanie, ne pakayaye mu États-Unis wakalua Ntemu wa Yehowa. Mu 1950 wakalua mu Grèce bua kupeta mukanda wa njila bua kuya ku Albanie, ditunga divua tshididi tshia Kominisme tshiase miji ne divua tshikondo atshi kadiyi dianyisha bua benyi kubuelabu muomu to. Nansha muvua John kayi mumonangane ne bena dîku diabu kubangila mu 1936, bakamubengela bua kubuela mu Albanie. Tshisumi tshiende tshikole mu mudimu wa Yehowa ne dinanga dikole dia bana betu biakandenga ku muoyo be. Tuakaselangana nende mu dia 3 wa ngondo muinayi 1953. Tuakaya kusombela mu New Jersey, mu États-Unis.
Bua kumona mua kudiambuluisha eku tutungunuka ne kuyisha ku dîba ne ku dîba, meme ne John tuakabanga ka-mushinga kakese mu New Jersey, tulamba tshiayi tshituvua tusumbisha balobi. Tuvua tuenza mudimu eu anu mu muvu wa été, kubangila patshiatshia too ne ku dîba 9 wa dinda. Tuvua tuenza mêba etu a bungi mu mudimu wa diyisha bualu tuvua ne nsombelu mupepele ne kabidi bualu midimu yetu ya mu nyuma ivua pa muaba wa kumpala. Panyima pa bidimu, bakatulomba bua kuya mu bimenga bishilashilangane muvuabu dijinga ne bayishi ba bungi. Mu miaba yonso eyi Yehowa wakatukuatshisha, tuetu kuambuluisha bantu bavua basankidila bulelela, kujula bisumbu ne kuibaka Nzubu ya Bukelenge.
Tudi tuambuluisha bana betu bavua mu ntatu
Kunyima kua matuku makese, tuakapeta mudimu mulenga. Bana betu ba balume bavua balombola mudimu wetu bakajinga bua kuikala bapeta ngumu ya bawetu bavua mu matunga adibu babikila ne: nga Balkan, muvuabu bakandike mudimu wetu tshikondo atshi. Bantemu ba Yehowa bavua mu matunga aa bavua benze bidimu bia bungi kabayi bapeta ngumu ya bana betu ba buloba bujima, bapeta biakudia bia mu nyuma bikese anyi mene kabayi babipeta to, ne kabidi bavua babakengeshe bikole. Ba bungi ba kudibu bavua babatentekela kabayi mua kujula dikasa, ne bakuabu bavule bavua mu buloko anyi miaba ivuabu benzejangana midimu mikole. Bavua ne dijinga dikole dia kupeta mikanda ya malu a mu Bible, mibelu ne malu makuabu avua mua kubakankamija. Tshilejilu, tuakapeta mukanda mufunda mububika ufumina mu Albanie wamba ne: “Lombayi Mukalenge bua bualu buetu. Dinyenga dia mikanda ku nzubu ne ku nzubu. Kabena batuanyishila bua kulonga. Bantu basatu bakadi mu buloko.”
Mu ngondo wa dikumi ne umue wa tshidimu tshia 1960 tuakabanga luendu lule lua ngondo isambombo batangile mu amue a ku matunga a Balkan. Kakuyi mpata, tuvua dijinga ne ‘bukole bupite,’ muoyo mukole, ne budimu bia kudi Nzambi bua kukumbaja mudimu wetu. (2 Kolinto 4:7, MMM) Kumpala tuakaya mu Albanie. Tuakasumba mashinyi mu tshimenga tshia Paris ne kutuadija luende. Patuakafika mu Rome, anu John ke wakapeta mukanda wa luendu wa kua mbulamatadi umuanyishila bua kubuela mu Albanie. Ngakaya kumuindila mu Athènes.
John wakabuela mu Albanie ku ndekelu kua ngondo muibidi wa tshidimu tshia 1961 ne kushalamu too ne ku ndekelu kua ngondo muisatu. Wakamonangana mpala ne mpala ne bana betu 30 ba mu tshimenga tshiaTirana. Bavua ne disanka dia bungi pakapetabu mikanda ne dikankamija bivuabu bakeba. Kukavua kupite bidimu 24 ivuabu kabayi balue kubatangila kabidi kudi muanetu wa ufumina mu ditunga dikuabu.
Lulamatu ne dinanukila bia bana betu aba biakatua John ku muoyo. Wakamona ne: ba bungi ba kudibu bavua bajimije midimu ne bela mu maloko bua dibenga kubuelakana mu malu a mbulamatadi wa ba-Koministe. Tshiakatamba kumulenga bikole ku muoyo mmakuta a dolare mifike ku 100 yakamupeshabu kudi bana betu bakuabu ba balume babidi bakavua ne bidimu bitue ku 80 ne pa mutu bua kukuatshisha mudimu wa diyisha Bukalenge. Bavua batuadije kulama makuta au bidimu bia bungi ku ndambu uvuabu babapesha bua pansio wabu.
Dituku dia ndekelu dia John mu Albanie divua dia difesto dia Tshivulukilu tshia lufu lua Yezu, mu matuku 30 a ngondo muisatu tshidimu tshia 1961. John wakenza muyuki wa Tshivulukilu kumpala kua bantu 37. Muyuki anu ujika, bana betu kupatulabu John ku tshiibi tshia panyima ne kuyabu nende mu mashinyi lukasa ku dibungu dia Durrës, yeye kubuela mu mazuwa a tshiambula avua matangile ku Pirée, mu Grèce.
Mvua ne disanka bua muvuaye mupingane biakane. Mpindieu tuakatungunuka ne luende luetu miaba mikuabu ya njiwu ivua mishale. Tuakafika mu matunga makuabu asatu a Balkan muvuabu bakandike mudimu wetu; bivua bia njiwu bualu tuvua tuenda ne mikanda ya malu a mu Bible, mashinyi a mikanda ne bintu bikuabu. Tuvua ne diakalenga dia kupetangana ne bana betu ba bungi ba lulamatu bavua mua kujimija midimu yabu, budikadidi buabu ne nansha mioyo yabu bua Yehowa. Lukunukunu luabu ne dinanga diabu dilelela biakatukolesha ku muoyo. Biakatukemesha bualu tuakamona kabidi ne: Yehowa wakatupesha ‘bukole bupite’ buetu butuvua nabu bua pa tshibidilu.
Tuetu bamane kuenza luendu luetu luonso bimpe, tuakapingana mu États-Unis. Bidimu biakalonda, tuakatungunuka ne kutuma mikanda ya malu a mu Bible mu mishindu mishilashilangane mu Albanie ne tupeta kabidi luapolo lua mudimu wa bana betu.
Mu ngendu ya bungi ne mu njiwu
Bidimu biakapita, John e kufua mu 1981 (pavuaye ne bidimu 76), kunshiyayi nkayanyi. Evangelia, muana wa yayanyi ne bayende George Orphanides bakangangata kunteka kuabu ne mbangambuluishe bikole ne bintu bindi nabi dijinga too ne lelu’eu. Bavua pabu badimuena muvua Yehowa mubambuluishe pavuabu benza mudimu mu Soudan tshikondo tshivuabu bakandikamu mudimu wetu.c
Pashishe ngakaditatshisha bua kupetangana ne bana betu ba mu Albanie. Bu muvua balela ba bayanyi basombelamu, bakangebeja ni mvua mua kuyamu. Ngakitaba bua kuyamu!
Kunyima kua ngondo mulongo ya diditatshisha, mu ngondo muitanu wa tshidimu tshia 1986, ngakapeta mukanda wa njila ku ambasade wa Albanie mu Athènes. Bena ku ambasade bakangambila ne: bualu bubi buobu bungezekele, tshikebi diambuluisha mu matunga makuabu nansha. Pangakaya bua kusumba tike wa ndeke bua kuya mu Albanie, mupanyishi wa tike wakakema bikole. Tshiakatshina to, ngakabuela diakamue mu ndeke umuepele patupu uvuaku lumingu alu uvua umbuka ku Athènes uya mutangile ku Tirana. Anu ba-tatu bakulakaja basatu ba mu Albanie ke bavua mu ndeke au; bavua balue mu Grèce bua kudiondapisha.
Pakikila ndeke diakamue mu tshipalu, bakanteka muaba uvuabu benzela kontololo wa mabuki. Nansha muvua muakunyi wa bayanyi wa balume ne wa bakaji kabayi Bantemu ba Yehowa, bavua bakeba bua meme kumonangana ne bana betu bena Kristo bakese bavua mu ditunga adi. Bua kulonda mikenji ya ditunga, bavua ne bua kumanyisha difika dianyi ku bamfumu ba muaba au. Nanku, bampulushi kubangabu kundondesha kuonso kumvua nya. Bua bualu ebu, buobu kungambila bua meme kuanji kusombela ku nzubu kuabu, eku benda bankebela bana betu babidi bavua basombele mu Tirana ne kulua nabu kundi pakabapetabu.
Mu tshikondo atshi, bana betu tshitema batambule ke bavua bamanyike ne: bavua Bantemu ba mu Albanie. Bua bungi bua bidimu biakashala mudimu wetu mukandika mu ditunga adi, bua dibakengesha, dibalondesha kuonso kuvuabu baya, bakapeta budimu bua bungi. Bavua ne minyengu ya bungi mu mpala. Pakumona bana betu babidi abu ne: mvua Ntemu wa Yehowa bulelela, lukonko luabu lua kumpala luvua ne: “Tshibumba tshia Nsentedi tshiepi?” Bavua benze bidimu bia bungi bikale anu ne mikanda ibidi ya kale, kabayi nansha ne Bible to.
Bakandondela mu bule ne mu butshiama mapangadika a tshikisu avua mbulamatadi au mubangatshile. Bakandondela bualu bua muanetu mukuabu uvua mudisuike bua kubenga kubuelakana mu masungula avua ne bua kuenzeka. Bu muvua Mbulamatadi utangila kalu ne kalu kuonso, abi bivua bileja ne: dîku diende kadivua ne bua kupeta biakudia bivuabu babanya to. Nansha muvua bana bende bakavua ku mabu ne mêku abu kabayi Bantemu, bavua ne bua kubela mu buloko. Bakamba ne: bua buôwa buvua nabu bena mu dîku dia muanetu eu, bakamushipa butuku bua muladilu wa dituku dia masungula, kuimanshabu tshitalu tshiende mu tshina, kuambabu ne: wakumvua buôwa bua tshilumbu atshi ne kudishipa yeye nkayende.
Bupele buvua nabu bana betu abu buvua bufila kanyinganyinga kakole. Nansha nanku, pangakakeba bua kupesha muntu ne muntu wa kudibu dolare 20, bakabenga bamba ne: “Tudi tukeba anu biakudia bia mu nyuma.” Bana betu aba bavua bashale bidimu bipite bungi ku bulombodi bua mbulamatadi wa tshikokesha nkaya uvua mufikishe bantu ba bungi bua kuelesha dikalaku dia Nzambi mpata. Kadi ditabuja diabu ne dipangadika dia kuya anu kumpala kabayi bapingana tshianyima bivua bishindame anu mutu bia Bantemu ba miaba mikuabu yonso. Bukokeshi budi nabu Yehowa bua kufila ‘bukole bupite’ nansha mu ntatu mikole, tshilumbu etshi tshiakashala mu meji anyi bikole pangakumbuka mu Albanie kunyima kua mbingu ibidi.
Ngakapeta kabidi diakalenga dia kuya mu Albanie mu tshidimu tshia 1989 ne mu tshia 1991. Bu muvua budikadidi bua diakula ne bua ntendelelu buenda bubuela mu ditunga edi, bungi bua batendeledi ba Yehowa buakavula ne lukasa. Bena Kristo bakese batambule bavua mu ditunga edi mu 1986 mbavule balue bambi ba lumu luimpe ba tshisumi bapite pa 2 200. Melpo, muakunyi wa bakaji wa bayanyi uvua umue wa kudibu. Kudiku mushindu wa kuela mpata bua kuamba ne: Yehowa kavua mubeneshe kasumbu ka bena lulamatu aku anyi?
Nsombelu mulenga bua bukole budi Yehowa mumpe
Pandi ntangila panyima, ndi ne dishindika dia se: mudimu wetu (wanyi ne wa John) kawena tshianana to. Tuvua benza mudimu ne makanda etu a bunsonga mu mushindu mutambe bulenga. Mudimu wetu wa ku dîba ne ku dîba udi ne mushinga wa bungi kutudi kupita mudimu kayi wonso mukuabu utuvua mua kuikala benze. Ndi ne disanka bua bantu ba bungi batudi bambuluishe bua kulonga bulelela budi mu Bible. Mpindieu unkadi mukulakaje, ndi nkankamija bansonga ne muoyo wanyi mujima bua ‘kuvuluka Mufuki wabu mu matuku a bunsongalume buabu.’—Muambi 12:1.
Nansha mundi mpindieu ne bidimu 81, ntshidi amu muambi wa lumu luimpe wa ku dîba ne ku dîba. Ntu njuka mu dindadinda nya kuyisha bantu miaba idibu bangantshila bise ne idibu bimanyikila mashinyi, mu misesu, mu makazen ne miaba mikuabu. Mpindieu, bukulakaje budi buntatshisha bikole, kadi bana betu ba balume ne ba bakaji ba mu nyuma anyi bena dîku dietu dinene dia mu nyuma, ne muana wa yayanyi ne bayende mbangambuluishe bikole. Ndi mufike nanganganga ku dimanya ne: ‘bukole ebu bupite mbua kudi [Nzambi], kabuena bufuma kutudi to.’—2 Kolinto 4:7, MMM.
[Mêyi adi kuinshi]
a Malu a mu nsombelu wa Emmanuel Lionoudakis adi mu Tshibumba tshia Nsentedi tshia 1 Kabitende 1999, dibeji dia 25-29.
b Malu a mu nsombelu wa Emmanuel Paterakis adi mu Tshibumba tshia Nsentedi tshia 1 Kasuabanga 1996, dibeji dia 22-27.
c Bala Annuaire des Témoins de Jéhovah 1992, dibeji dia 91-92, mupatula kudi Bantemu ba Yehowa.
[Tshimfuanyi mu dibeji 25]
Kuulu: John (muntu wa ndekelu ku dia bakaji), meme (munkatshi) ne muanetu Emmanuel ku dia bakaji dianyi ne Mamu ku dia bakaji diende, pamue ne bamue bena ku Betele mu Athènes, mu 1950
[Tshimfuanyi mu dibeji 25]
Ku dia bakaji: Meme ne John muaba utuvua tuendela mushinga ku muelelu wa mâyi mu New Jersey mu 1956
[Tshimfuanyi mu dibeji 26]
Mpungilu wa Distrike mu Tirana (Albanie), mu 1995
[Tshimfuanyi mu dibeji 26]
Nzubu ya Betele wa mu Tirana (Albanie). Yakajika diibaka mu 1996
[Tshimfuanyi mu dibeji 26]
Kuulu: tshiena-bualu tshia mu “Tshibumba tshia Nsentedi” tshia mu 1940 tshivuabu bakudimune mu musokoko mu tshiena-Albanie
[Tshimfuanyi mu dibeji 26]
Meme ne Evangelia Orphanides muana wa yayanyi (ku dia balume) ne bayende George