Lukuna kaluadiakujika anyi?
BIWIKALA muteleje ngumu nansha mikese ku televizion, kuena muenyi ku lukuna to. Lukuna ke tshitaku tshia tshibidilu tshidi tshiambule dishibeyangana didi pamue ne dituku dionso dishiya mulongolongo wa mashi mu bulongolodi ebu. Kumbukila ku Belfast too ne ku Bosnie, kumbukila ku Yeruzaleme too ne ku Johannesburg, bantu bakena benza bualu bena diakabi badi bashipibua.
Bakengesha aba kabatu pa tshibidilu bamanyike kudi bababundi. “Bubi” buabo budi anu bualu badi pamu’apa ba ku “luseke lukuabo.” Mu dishintakaja dia lufu, nunku dishibeya bantu didi mua kuikala dipingajilula dia tshikisu tshia musangu mukuabo anyi mushindu kampanda wa “dikezula tshisa.” Dibunduka dionso dia tshinyangu didi diambuluisha bua kutemesha midilu ya lukuna pankatshi pa bisumbu bìdì bimmanyinangane.
Mianda ya lukuna ìdì itshingisha ìdì itua ipingana eyi idi imueneka yenda yalabala. Nkuna miedi ya mashi panshi itu ijukila pankatshi pa bisamba, makoba, ne bisa anyi bisumbu bia bitendelelu. Lukuna ludi mua kulamunyibua anyi? Bua kuandamuna, tudi dijinga ne kujingulula bikebeshi bia lukuna, bualu katuena baledibue bua kukinangana.
Dikuna ntente ya lukuna
Zlata Filipovic, nsongakaji wa ku Bosnie mu Sarajevo, kavua muanji kulonga mua kukinangana to. Mu ajenda wende udi ufunda bilenga pa bualu bua tshinyangu tshia bisa ne: “Ndi ntungunuka ne kuebeja Bua tshinyi? Bua tshinganyi tshina? Nnganyi wa kudiuula? Ndi ngebeja kadi kakuena diandamuna. . . . Munkatshi mua balunda banyi ba bakaji, munkatshi mua balunda betu, mu dîku dietu, mudi bena Serbie ne Croatie ne ba-Mizilman. . . . Tutu tudisanga ne [bantu] bimpe, ki nne babi to. Ne munkatshi mua bimpe mudi bena Serbie ne bena Croatie ne ba-Mizilman, anu bu mudibi kabidi munkatshi mua babi.”
Bakulumpe bavule, ku lunga luseke, badi bela meji mukuabo mushindu. Badi bitaba se: badi ne kabingila kanene ka kukinangana. Bua tshinyi?
Dipanga buakane. Mbimueneke se: kasolonyi kanene ka lukuna ndipanga buakane ne dikengeshibua. Bu mudi Bible wamba, “muntu wa meji udi wandamuka mulembakane padibo bamukengesha.” (Ntoyi 7:7, Mukanda wa Mvidi Mukulu) Padi bantu bakengeshibua anyi banyawudibua, mbibapepelele bua kudimina babakengeshi lukuna. Ne nansha mudibi mua kuikala kabiyi bia meji, anyi “bulembakane,” lukuna lutu misangu mivule lutangija kudi tshisumbu tshijima.
Nansha mudi dipanga buakane, dilelela anyi dia tshianana mua kuikala tshikebeshi tshinene tshia lukuna, kadiena nkayadi to. Tshikuabo mbiejeji.
Biejeji. Biejeji bitu misangu mivule bivuila ku dipanga-kumanya pa bidi bitangila tshimue tshisa anyi tshitupa tshia ditunga kampanda. Bua biambamba, nsoka ya pa tshibidilu, anyi muanda mubi mupetangana nawu ne muntu umue anyi babidi, bamue badi mua kuela meji ne: ngikadilu mibi eyi nya dikoba anyi ditunga dijima. Diakamue padi biejeji biela miji, bidi mua kufofomija bantu ku bulelela. “Tudi tukina bamue bantu bualu katuena babamanye; ne katuakubamanya to bualu tudi babakine,” ke muakamba mufundi muena Angleterre Charles Caleb Colton.
Bena tshididi ne bashikuluji ba Malu a kale, ku lunga luseke, badi mua kutua bikole ku tshia biejeji bua bipatshila bia tshididi anyi bia ditunga. Hitler ntshilejilu tshinene. Georg, úvuá kumpala mu tshisumbu tshia Hitler tshia Bansonga, udi wamba ne: “Dimuangalaja ngenyi ya Nazi bangabanga diakatulongesha bua kukina bena Yuda, pashishe bena Russie, pashishe ‘baluishi [buonso] ba Reich.’ Bu mupiankunde, ngakitabuja bivuabo bangambile. Pashishe kunyima, ngakajingulula se: bavua bandinga.” Bu mu Allemagne wa Nazi ne mikuabo miaba, biejeji pa makoba ne bisa mbibingisha kudi dianyisha dinanga dia ditunga, mukuabo mpokolo wa lukuna.
Dinanga dia ditunga, tshisamba ne dikoba. Mu mukanda wende wa The Cultivation of Hatred (Didima lukuna), mushikuluji wa Malu a kale Peter Gay udi uleja tshiakapitakana ku dibudika dia mvita ya kumpala ya buloba bujima: “Mu mvita ya dilamata, dinanga dia ditunga diakumbusha makuabo wonso. Dinanga dia ditunga dietu ne lukuna kudi baluishi baadi buonso diakamueneka tshintu tshitamba kukola ne tshimpe bua kubunda bakuabo tshidi siekele wa dikumi ne tshitema mujima mupatule.” Nyanji ya dinanga dia ditunga ya bena Allemagne yakamuangalajija musambu wa mvita mumanyibue bu “Kasala ka dikina.” Gay udi umvuija ne: bakudi ba malu a lukuna mu Grande-Bretagne ne mu France, bakakuatakaja miyuki pa bidi bitangila muvua basalayi bena Allemagne bangata bakaji ku bukole ne bashipa tutoto. Siegfried Sassoon, musalayi muena Angleterre, udi uleja nshindamenu wa dimuangalaja dia ngenyi ya mvita dia bena Grande-Bretagne [nunku]: “Mbimueneka se: muntu mmufukibue bua kumbusha bena Allemagne muoyo.”
Anu bu dinanga dia ditunga, diela dikole dia tshisa mulu anyi dikoba didi mua kufikisha ku dijula lukuna kudi bikuabo bisa anyi makoba. Dinanga dia tshisamba ditshidi ditungunuka ne kutemesha tshinyangu mu matunga mavule a mu Afrike eku dinanga dia dikoba dipupula Mputu wa ku Ouest ne Amerike wa ku Nord. Tshikuabo tshintu tshitapuludi tshidi mua kudisangisha ne dinanga dia ditunga ntshitendelelu.
Tshitendelelu. Bimvundu bikole bia bungi bia mu bukua-bantu mbikuatakaja bikole ku tshitendelelu. Mu Irlande wa ku Nord, ku Moyen-Orient, ne mikuabo miaba, bantu mbakinyibue bua tshitendelelu tshiabo. Kukadi kupita siekele mipite pa ibidi, mufundi muena Angleterre Jonathan Swift wakaleja ne: “Bitendelu bidi ne buenzeji buvule kutudi budi butusaka ku dikinangana pa mutu pa kutusaka ku dinangangana umue ne mukuabo.”
Mu 1933, Hitler wakambila muepiskopo wa [ku] Osnabrück ne: ‘Bua bidi bitangila bena Yuda, ndi ntungunuk’anu ne ntumikilu uvua Ekleziya Katolike muangate munkatshi mua bidimu 1 500.’ Dishipangana diende dia lukinu kadivua didiuula nansha kakese kudi bavule ba ku balombodi ba ekleziya wa mu Allemagne. Paul Johnson, mu mukanda wende wa A History of Christianity, udi wamba ne: “Ekleziya wakipata bena Katolike bakamba mu mêyi abu a ndekelu ne: bavua bajinga kuoshibua, . . . kadi kakabakandika bua kuenza mudimu mu tumponya tua disubishangana anyi tua lufu to.”
Bamue bamfumu ba bitendelelu bakasambuka kufika too ne ku dilengulula lukuna—bakalusantuisha. Mu 1936, mu dibudika dia Mvita ya mu Ditunga dia Espagne, Pape Pie XI wakadiuula ‘lukuna lua bushuwa lua Satana kudi Nzambi’ lua ba-Repiblikin—nansha muvuaku ba-nsaserdose bena Katolike ku luseke lua ba-Repiblikin. Bia muomumue, Kardinale Gomá, muepiskopo wa mu Espagne tshikondo tshia mvita ya bena ditunga, wakamba ne: ‘ditalala kadivua mua kulua kakuyi diluangana ne bingoma to.’
Kakuena kamanyinu ka ne: lukuna lua bitendelelu ludi lukepa. Mu 1992, tshikandakanda tshia Human Rights Without Frontiers tshiakadiuula mushindu uvua bamfumu ba Ekleziya Katolike Ortodokse batemeshila Bantemu ba Yehowa lukuna. Tshiakatela, munkatshi mua bilejilu bivule, bualu bua nsaserdose wa Ortodokse wa bena Greke wakafunda Bantemu babidi ba bidimu 14. Kadiwu? Wakabafunda bualu ‘bavua bateta kumushintuluja tshitendelelu.’
Bipeta bia lukuna
Pa buloba bujima, ntente ya lukuna idi ikunyibua ne imiaminyibua mâyi ku dipanga buakane, biejeji, dinanga dia ditunga, ne tshitendelelu. Mamuma akena kuepuka ntshiji, dibundangana, mvita, ne dibutula. Tshidi Bible wamba mu 1 Yone 3:15 tshidi tshituambuluisha bua kumona bukole bua bualu ebu: ‘Muntu yonso udi lukuna ne muanabo udi mushipianganyi.’ Bushuwa, muaba udi lukuna lusasa, ditalala—diodio dikalaku—didi mu njiwu.
Elie Wiesel, mupetshi wa Difutu dia Nobel ne mupanduki ku Dibutulangana mu Allemagne, udi ufunda ne: “Mudimu wa mupanduki ng’wa kutuala bumanyishi bua tshivua tshienzeke . . . Udi ne bua kudimuisha bantu ne: malu aa adi mua kuenzeka, ne: bubi budi mua kutundubudibua. Lukuna bua dikoba, tshinyangu, ditendelela bintu—bitshidi amu bidiunda.” Malu a mu siekele wa 20 adi tshijadiki tshia se: lukuna ki mmudilu wadijimina nkayawu to.
Lukuna kaluadiakushimbudibua mu mitshima ya bantu anyi? Lukuna lutu’anu lubutula, peshi ludi ne luseke lukuabo luimpe? Tumonayi.