Ndekelu wa lukuna pa buloba bujima

BIDIMU bitue ku binunu bibidi bishale, tshisumbu tshikese kampanda tshivua tshitekela lukuna. Tertullien udi umvuija mmuenenu munene wa bena Roma kudi bena nkristo ba kumpala ne: “Padi muulu kaayi afila mvula, padiku tshikumina, padiku tshiyole anyi tshipupu, diakamue lubila ludi ne: ‘Bena nkristo buonso kudi ntambue!’”

Nansha muvuabo tshintu tshitekela lukuna, bena nkristo ba kumpala bakatantamena diteta dia kudisombuela ku kansungansunga. Mu Muyuki wende muende lumu wa pa Mukuna, Yezu Kristo wakamba ne: ‘Nuakumvua dîyi diakambabo ne, Sua mukuenu, ikala ne udi n’ebe lukuna tshiji; kadi meme ndi nnuambila ne, Suayi badi n’enu lukuna, lombelayi badi banukengesha Nzambi.’​—Matayo 5:43, 44.

Tshivua tshilele tshikena tshifunda tshivua bena Yuda balonda ne: ‘kukina muluishi’ kuvua tshintu tshimpe tshia kuenza. Kadi, Yezu wakamba se: tudi ne bua kunanga muluishi wetu, ki ng’anu mulunda wetu. Mbikole kadi bidi mua kuenzeka. Kunanga muluishi kakuena kumvuija kusua njila yende yonso anyi bienzedi biende to. Muaku wa tshiena-Greke udi usanganyibua mu muyuki wa Matayo mmufumine ku a·gaʹpe, udi uleja dinanga didi dienza mu diumvuangana ne mêyi-maludiki. Muntu udi uleja a·gaʹpe, dinanga diashila pa mêyi-maludiki, udi wenza bimpe nansha kudi muena lukuna udi umukina ne umukengesha. Bua tshinyi? Bualu mmushindu wa kuidikija Kristo, ne mmushindu wa kutshimuna lukuna. Mushikuluji umue wa tshiena-Greke wakaleja ne: “[A·gaʹpe] udi utupa mushindu wa kutshimuna ngenyi ya ku tshilelelu ya tshiji ne dinyingalala.” Kadi ebi bidi mua kukuata mudimu mu bulongolodi ebu budi bûle ne lukuna anyi?

Eyowa, ki mbuonso badi badiamba bena nkristo badi bapangadije bua kulonda tshilejilu tshia Kristo. Dishipangana divua mu Rwanda matuku mashala aa divua dienza kudi bisa, muvua bavule badiamba bena nkristo. Pilar Díez Espelosín, mudiambike mukaji muena Katolike wa bena Roma úvuá mutumike mu Rwanda munkatshi mua bidimu 20, wakalondolola muanda munene kampanda. Muntu mulume kampanda wakasemena ku nzubu wa Nzambi kuvua [mudiambike], mukuate difuma dikavuaye bushuwa mutumika nadi. Mudiambike e kumuebeja ne: “Bua tshinyi udi wenda unyunguluka ushipa bantu? Kuena wela meji bua Kristo anyi?” Wakadiamba ne: uvua wela meji kudi Yezu e kutungunuka ne kubuela mu nzubu wa Nzambi, kutua binu panshi, ne kuamba kuambulula masambila bikole ne Lunzadi. Kadi pakajikijaye, wakaya utungunuka ne kushipangana. “Bidi bileja ne: katuena tulongesha evanjeliyo bimpe to,” ke muakitaba mudiambike eu. Kadi mapangila a mushindu’eu kaena umvuija se: mukenji wa Yezu udi ne tshilema to. Lukuna ludi mua kutshimunyibua kudi aba badi balonda Buena-nkristo bulelela.

Ditshimuna lukuna mu kamponya ka disubishangana

Max Liebster mmuena Yuda wa ku tshilelelu uvuaku dîba dia Dibutula [bena Yuda]. Nansha mudi dîna diende dikuabo dimuinyika diumvuija “munangibue,” uvua mumone lukuna lupitshidile menemene. Udi uleja tshivuaye mulonge pa dinanga ne lukuna mu Allemagne wa bena Nazi.

“Mvua mukolesha pabuipi ne Mannheim, [mu] Allemagne, mu bidimu bia 1930. Hitler uvua wamba ne: bena Yuda buonso bavuá babanji [ne] bavuá bapetela bubanji pambidi pa bena Allemagne. Kadi bulelela budi ne: tatuanyi uvua mulongolodi wa bisabata wa tshianana. Nansha nanku, bua buenzeji bua ngenyi ya dimuangalaja tshisumbu tshia Nazi, bena mutumba bakabanga kutukudimukila. Pamvua mupiankunde, muena musoko kampanda wakangela ku bukole mashi a ngulube pa mpala. Dipetula dinene edi divu’anu ka-diosha tshianana ka tshivua ne bua kulua. Mu 1939 Gestapo wakankuata ne kunyenga bintu bianyi bionso.

“Kumbukila ku Tshiongo 1940 too ne ku Lumungulu 1945, ngakaluangana bua kushala ne muoyo mu tumponya tua disubishangana tutanu tushilangane: Sachsenhausen, Neuengamme, Auschwitz, Buna, ne Buchenwald. Tatuanyi, úvuá pende mutume ku Sachsenhausen, wakafua mu hiver mukole wa mu 1940. Ngakadiambuila tshitalu tshiende too ne ku tshioshelu, muaba uvua mushiki wa bitalu biladika bindile bua kuoshibua. Mu bungi buonso, muanda-mukulu ba mu dîku dietu bakafua mu tumponya.

“Ba kapos bavua bakinyibue mu bena buloko bipitshile mene too ne balami ba SS. Ba kapos bavua bena buloko bavua bumvuangana ne ba SS ne nunku bavua bababidila amue masanka. Bavua bateka ku diabanya dia biakudia, ne bavua bapesha bena buloko bakuabo mututu. Misangu mivule bavua benza malu akena malulame ne a tshianana tshianana. Ndi mumone se: mvua ne tubingila tuvule tua kukinyina ba SS ne ba kapos, kadi mu buloko, ngakalonga se: dinanga didi ne bukole bua bungi kupite lukuna.

“Bukole bua dinanukila bua bena buloko Bantemu ba Yehowa buakantuisha ne: ditabuja diabo divua diashila pa Mifundu​—ne ngakalua panyi Ntemu. Ernst Wauer, Ntemu ungakapetangana nende mu kamponya ka disubishangana ka Neuengamme, wakankankamija bua kudima ngikadilu wa mu tshieledi tshia lungenyi wa Kristo. Bible udi wamba ne: ‘pakamupendabo yeye kakabapenda kabidi; pakakengaye, yeye kakabakanyina, kadi wakadifila mu bianza bia udi ulumbuluisha biakane.’ (1 Petelo 2:23) Ngakateta bua kuenza bia muomumue, kulekela disombuela mu bianza bia Nzambi, udi Ndubulula wa buonso.

“Bidimu bianyi mu tumponya biakandongesha ne: misangu mivule bantu batu benza malu mabi mu dipanga. Balami ba SS buonso kabavua bantu babi to​—kuvua umue wakapandisha muoyo wanyi. Ngakasama umue musangu diupa-munda ne tshivua ne mushindu wa kuenda kumbukila ku kamponya too ne ku mudimu to. Mvua ne tshia kutumibua mu mfulu ya gaze ya lufu ku Auschwitz mu dinda divua dilonda, kadi muena SS kampanda, uvua uluila ku rejon wa Allemagne kumvua mufumine, wakangakuila. Wakantuma ku mudimu mu tshibambalu tshia biakudia tshia ba SS, kumvua mua kupeta ndambu wa diikisha too ne pangakumvua bimpe. Dimu’edi wakantondela ne: ‘Max, ndi ndiumvua bu udi mu kawulu kadi mu luendu mu lubilu lukole ne kakayi kukontolola. Meme mutupike pambelu, nemfue. Meme mushalamu, nenzajike!’

“Bantu’aba bavua ne dijinga dia kunangibua bu mumvua panyi nadi. Bushuwa, bivua dinanga ne luse, pamue ne ditabuja dianyi kudi Nzambi, bivua bingambuluishe bua kutshimuna nsombelu mibiamibi ne dikana dia ku dituku dionso bua kunshipa. Tshiena mua kuamba ne: mvua mupanduke tshiyi mujiwula, kadi bibangu bianyi bia mpampakenu bivua bikese.”

Luya ne bulenga bidi Max utungunuka ne kukenkensha bidimu 50 kunyima ntshijadiki tshikole tshia bulelela bua mêyi ende. Tshilejilu tshia Max katshiena nkayatshi. Uvua ne kabingila kakole bua kutshimuna lukuna​—uvua musue kuidikija Kristo. Bakuabo bàdì ne nsombelu yabo miludika kudi Mifundu mbenze bia muomumue. Simone, Ntemu umue wa Yehowa mu France, udi umvuija mushindu uvuaye mulonge tshidi dinanga dikena tshia-kasombela diumvuija menemene.

“Mamuanyi, Emma, wakalua Ntemu katupa kakese kumpala kua mvita mibidi ya buloba bujima, wakandongesha ne: bantu batu benza malu mabi bualu ki mbamanye bualu buimpe nansha bumue. Wakumvuija ne: tuetu babakine petu, katuena bena nkristo balelela to, bualu Yezu wakamba ne: tudi ne bua kunanga baluishi betu ne kulombela badi batukengesha Nzambi.​—Matayo 5:44.

“Ndi mvuluka nsombelu mukole menemene wakateka dituishibua edi mu diteta. Tshikondo tshivua bena Nazi bakokesha France, Mamu wakatata bikole ku bianza bia muena mutumba mu nzubu utuvua. Wakafunda Mamu kudi Gestapo, ne bu tshipeta, mamuanyi wakapitshisha bidimu bibidi mu tumponya tua Allemagne tua disubishangana, muvuaye muamba kufua. Kunyima kua mvita, bampulushi bena France bakambila Mamu bua ne: atua tshiala pa dibeji bua kufunda muntu mukaji awu bu mumvuanganyi ne bena Allemagne. Kadi mamuanyi wakabenga, wamba ne: ‘Nzambi nDumbulula ne mMufutshi wa bimpe ne bibi.’ Bidimu bikese kunyima, muena mutumba umue umu’eu wakasama kansere ka lufu. Pa mutu pa kusanka bua dikenga diende, mamuanyi wakapitshisha mêba mavule ne kumuambuluisha muende muonso mu ngondo ya ndekelu ya muoyo wende. Tshiakupua muoyo ditshimuna edi dia dinanga pa lukinu.”

Bilejilu bibidi ebi bidi bileja bukole bua dinanga diashila pa mêyi-maludiki ku mpala kua kansungansunga. Nansha nanku, Bible udi wamba ne: kudi “tshikondo tshia kunanga ne tshikondo tshia kukina.” (Muambi 3:1, 8) Bidi mua kuenzeka munyi?

Tshikondo tshia kukina

Nzambi kêna udiuúla lukuna luonso to. Pa bidi bitangila Yezu Kristo, Bible udi wamba ne: “Wakananga buakane, ne kukina dipetula dia mikenji.” (Ebelu 1:9 NW) Kadi kudi dishilangana pankantshi pa dikina malu mabi ne dikina muntu udi wenza malu mabi.

Yezu wakaleja tshilejilu tshia nkatshinkatshi mukumbanyine pankatshi pa dinanga ne lukinu. Wakakina buena mpala ibidi, kadi wakateta bua kuambuluisha bena mpala ibidi bua kushintulula ngelelu wabo wa meji. (Matayo 23:27, 28; Luka 7:36-50) Wakadiuúla tshinyangu, kadi wakasambidila bakamushipa. (Matayo 26:52; Luka 23:34) Ne nansha muvua bulongolodi ebu bumukine kakuyi bualu, wakafila muoyo wende bua kupetesha bulongolodi ebu muoyo. (Yone 6:33, 51; 15:18, 25) Wakatushila tshilejilu tshipuangane tshia dinanga diashila pa mêyi-maludiki ne dikina dimpe.

Kansungansunga kadi mua kutuenza tshiji tshiakane, bu muakumvua Yezu. (Luka 19:45, 46) Kadi, bena nkristo kabena bapeshibue bukenji bua kudisombuela mu bianza to. “Kanupingajidi muntu bubi pa bubi.” ke muakabela Paulo bena nkristo ba ku Roma. “Nuenze muenu muonso, bu mudibi bilondeshile disua dienu, bua nuikale ne nsombelu wa ditalala ne bantu buonso. Kanudisombuedi . . . Kudilekeledi bua kutshimunyibua kudi bubi, kadi, tungunuka ne kutshimuna bubi ku bimpe.” (Lomo 12:17-21, NW) Patudi tubenga bua kukina anyi kudisombuela bua bualu bubi kampanda, dinanga didi ditshimuna.

Bulongolodi bukena lukuna

Bua lukuna kujikalu pa buloba bujima, bikadilu bibi bia miliyo ya bantu bidi ne bua kushintuluka. Mmunyi mudibi mua kuenzeka? Profesere Ervin Staub udi ufila dikankamija didi dilonda edi: “Tudi tupepeja aba batudi tuenzela bibi ne tuanyisha aba batudi tuambuluisha. Patudi tuanyisha bikole bantu batudi tuambuluisha ne tupeta diukuta didi dienda ne diambuluishangana, tudi kabidi tudimona tukubangana ne tuambuluishangana. Tshimue tshia ku bipatshila bietu tshidi ne bua kuikala dipatula nsangilu ya bantu mùdì didifila mu kutabalela bakuabo dia mu bualabale buonso.”​—Mukanda wa The Roots of Evil.

Mu mêyi makuabo, dijikija lukuna didi dilomba dipatula nsangilu wa bantu udi ulonga mua kunanga mu diambuluishangana, nsangilu udi bantu bapua muoyo nkuna yonso mikebesha kudi biejeji, dinanga dia ditunga, dia dikoba, ne dia tshisamba. Nsangilu wa nunku utuku anyi? Tuangate tshilejilu tshia muntu kampanda wakatutakena bangabanga ne lukuna tshikondo tshia Dishintuluka dia Nshidimukilu dia mu Chine.

“Pakabanga Dishintuluka dia Nshidimukilu, tuakalonga ne: kakuvua muaba bua kuteketa mu ‘diluangana bua dishilanana dia milongo mu nsombelu.’ Lukuna ke lungenyi luvua lutshimune. Ngakalua muena mu Balami Bakunze ne ngakabanga kukeba ‘baluishi ba dishilangana dia milongo’ miaba yonso​—too ne mu dîku dietu. Nansha mumvu’anu mupiankunde tshikondo atshi, ngakabuelakana mu disasulula dia nzubu mu dikeba dia bijadiki bia ‘dibenga mashintuluka.’ Ngakalombola kabidi tshisangilu tshia patoke tshivua tshibenga ‘muntu uvua upidia dishintuluka.’ Eyowa, tudiuwu etu tuvua imue misangu tuibakila pa lukuna lua muntu pa nkayende kabiyi pa malu a tshididi.

“Ngakamona bantu bavule​—bana ne bakole, balume ne bakaji—​bapeshibua dinyoka pa mubidi divua anu dienda dilua dia tshikisu tshikole. Umue wa ku balongeshi banyi ba mu tulasa​—muntu muimpe—​wakapitshishibua mu balabala bu mubunde tshibawu. Ngondo ibidi kunyima mukuabo mulongeshi munemekibue bikole mu tulasa wakasanganyibua mufue mu Musulu wa Suzhou, ne mulongeshi wetu wa Anglais wakenzejibua bua kudiowa. Ngakatapibua ku muoyo ne mutu wakanyunguluka. Bavua bantu ba muoyo mulenga. Kubenza nunku kuvua kubi! Nenku ngakalamuna malanda anyi wonso ku Balami Bakunze.

“Tshiena ngela meji ne: tshipolo etshi tshia lukuna tshiakákupa Chine mu buina bua katupa tshivua tshiditole. Siekele eu mmupete ditudika dia bungi dia lukuna. Pabi, ndi mushindike ne: dinanga didi mua kutshimuna lukuna. Ntshintu tshimvua mudimuenene nkayanyi. Pangakabanga kudisangisha ne Bantemu ba Yehowa, mvua mukemeshibue kudi dinanga dilelela divuabo baleja kudi bantu ba makoba wonso ne nkoleshilu yonso. Ndi muindile ne disanka dîba dikala, bu mudi Bible ulaya, bantu buonso balonge mua kunangangana.”

Eyowa, nsangilu wa bukua-matunga wa Bantemu ba Yehowa ntshijadiki tshia muoyo tshidi tshileja se: lukuna ludi mua kujikijibua. Nansha bikale ba nkoleshilu wa munyi, Bantemu badi badienzeja bua kupingaja biejeji kudi dinemekangana ne kumbusha bishadila bionso bia dinanga dia tshisamba, dia dikoba, anyi dia ditunga. Tshimue tshishimikidi tshia dilubuluka diabo ndipangadika dia kuidikija Yezu Kristo mu dileja dinanga dilombola kudi mêyi-maludiki. Tshikuabo tshishimikidi tshidi ne: mbatangidile Bukalenge bua Nzambi bua kujikija dipanga buakane kayi dionso didibo mua kupeta.

Bukalenge bua Nzambi ndijandula dia kashidi bua kupeta bulongolodi bukena lukuna, bulongolodi buikale kabuyi ne bubi bua kukinyibua. Buleja mu Bible bu “diulu dipiadipia,” mbulamatadi wa mu diulu’eu neajadike bulongolodi kabuyi kansungansunga. Nebukokeshe pa “buloba bupiabupia,” buine ebu ke nsangilu wa bantu bikale balongeshibue bua kunangangana. (2 Petelo 3:13; Yeshaya 54:13) Dilongeshibua edi dikadi dibanga, bu mudi mianda mimona kudi Max, Simone, ne mikuabo mivule ijadika. Mmupodia wa dîsu wa programe wa pa buloba bujima bua kumbusha lukuna ne bilukebeshi.

Ku butuangaji bua muprofete wende Yeshayi, Yehowa udi uleja bipeta: “Dienzelangana bibi kadiakuikalaku nansha kakese ne dishipangana kadiakuikalaku nasha kakese mu mukuna wanyi wonso munsantu, bualu, buloba nebuwujibue tente ne dimanya dia Yehowa anu bu padi mâyi abuikila mbuu.” (Yeshaya 11:9, NW) Nzambi nkayende neikale mumane kuimanyika lukuna. Netshikale bulelela tshikondo tshia kunanga.

[Bimfuanyi mu dibeji 7]

Bena Nazi bakatua tshisalu tshia nimero wa muena buloko pa diboko dia bakaji dia Max Liebster

[Tshimfuanyi mu dibeji 8]

Mu katupa emu lukuna neluikale tshintu tshia kale