“Nzubu wa Davidi”​—Mmuanda anyi ndifuikakaja?

DAVIDI​—nsongalume mulami wa mikoko wakalua kangimba, mufundi wa tusala, disalayi, muprofete, ne mukalenge—​mmumanyike mu Bible ne lumu lua bungi. Dîna diende ndifunda misangu 1 138; tshiambilu “Nzubu wa Davidi”​—tshitu misangu mivule tshitela ndelu ya bumfumu ya Davidi—​mbatumike natshi misangu 25. (1 Samuele 20:16) Mukalenge Davidi ne ndelu yende ya bumfumu bivua difuikakaja patupu anyi? Dilonga dia bintu bia kale didi disokolola tshinyi? Badi bamba mudi disokolola dia dikema mu matuku adi panshi aa mu dijimba dia ku Tel Dan, ku Nord kua Ngalileya, dijadika bulelela bua muyuki wa Davidi ne ndelu yende ya bumfumu.

Mu muvu wa été wa 1993, kasumbu kampanda ka bashikuluji ba bintu bia kale, kalombola kudi Profesere Avraham Biran, kakasolakaja muaba kampanda pambelu pa tshiibi tshia mikalu ya Dan wa kale. Bakasokolola muaba kampanda wa mansanga mushinguluila. Bakajula kakuyi lutatu dibue difiike divua dipatule lusongo mu buloba. Pakaditangijabu ku dîba mu mapingaja, maleta akamueneka bimpe. “Oh, Nzambi wanyi, tudi ne mufundu!” ke muakamba Profesere Biran ne tshikemu.

Profesere Biran ne muinende, Profesere Joseph Naveh wa ku Université wa bena Ebelu ku Yeruzaleme, bakafunda pa lukasa luapolo lua bushikuluji pa mufundu eu. Tshiashila pa luapolo luine elu, tshiena-bualu tshia mu tshikandakanda tshia Biblical Archaeology Review, tshia Luabanya ne Tshisanga 1994, tshidi tshileja ne: “Ki mmisangu mivule itu tshikandakanda tshia New York Times tshifunda pa tshizubu bualu bua tshintu tshia kale tshia mushinga tshiangula nansha (katuyi tutela tshikandakanda tshia Time). Kadi ke tshiakenzeka mu muvu wa été mushale pa disokolola dia ku Tel Dan, tshikunakuna tshimpe kumona tshia ku Nord kua Ngalileya, kuinshi kua mukuna wa Hermone, pepi ne mutu wa musulu wa Yordane.

“Kuineku, Avraham Biran ne kasumbu kende ka bashikuluji ba bintu bia kale bakasangana mufundu kampanda wa dikema wa mu siekele wa tshitema K.B.B. udi utela ‘Nzubu wa Davidi’ ne ‘Mukalenge wa Izalele.’ Eu mmusangu wa kumpala udi dîna dia Davidi disanganyibua mu mufundu mukuabu wa kale ukêna wa mu Bible. Muanda wa se: mufundu eu udi utela ki ng’anu ‘Davidi’ kampanda, kadi kabidi ne Nzubu wa Davidi, ndelu ya bumfumu ya mukalenge munene wa Izalele, udi mene mutambe mushinga.

“‘Mukalenge wa Izalele’ ntshiambilu tshidi tshisanganyibua pa tshibidilu mu Bible, nangananga mu Mukanda wa Bakelenge. Kadi, disokolola edi didi mua kuikala ditèla Izalele dikena dia mu Bible dia kale kupita onso mu mifundu ya bena Seme. Bikala mufundu eu ujadika bualu, udi uleja ne: Izalele ne Yuda, bishilangane ne mamanyisha a bamue bapepeji ba Bible, bivua makalenge a mushinga mukole tshikondo atshi.”

Dijadika bungi bua bidimu ndishindamene pa ngikadilu ya maleta, pa dikenketa dia dibumba disangana pabuipi ne dibuwu dia dibue [divua ne mufundu], ne bionso bivua mu mufundu eu. Ngenzelu yonso isatu idi ileja tshikondo tshimue tshimue, siekele wa tshitema K.B.B., bidimu bipite pa lukama panyima pa Mukalenge Davidi. Bashikuluji badi bitabuja ne: mufundu eu uvua tshitupa tshia tshibumba tshia disekelela ditshimuna tshiibaka mu Dan kudi muena Arame muluishi wa “Mukalenge wa Izalele” ne wa “[Mukalenge wa] Nzubu wa Davidi.” Bena Arame, batendeledi ba Hadad, nzambi wa lukeba mvula muende lumu, bavua basombele ku Est kua Izalele.

Mu muvu wa été wa 1994, bakangula mabuwu abidi makuabu a tshibumba etshi. Profesere Biran udi wamba ne: “Mu mabuwu abidi aa mudi dîna dia Hadad, nzambi wa bena Arame, ne kabidi dìtèla mvita pankatshi pa bena Izalele ne bena Arame.”

Dibuwu dinene dipeta mu 1993 divua ne milongo 13 ivua imueneka nanku nanku mifunda mu tshiena-Ebelu tshia kale. Tshikondo atshi, bavua batumika ne bitùdilu bua kutapulula miaku mu mfundilu. Kadi, “Nzubu wa Davidi” mmufundapu bu muaku umue ne maleta aa “bytdwd” (makudimuna mu maleta a bena Roma) pamutu pa “byt” (nzubu), tshitùdilu, ne pashishe “dwd” (Davidi). Anu mudibi mua kumvuika, nkonko yakajuka pa bidi bitangila diumvuija dia “bytdwd.”

Profesere Anson Rainey, mumanyi mupiluke wa miakulu udi umvuija ne: “Joseph Naveh ne Avraham Biran kabavua bumvuije mufundu au mu kanungu mu kanungu, bualu imue misangu bavua bele meji ne: babadi bavua bamanye se: tshitapuludi tshia miaku mu mfundilu wa nunku pankatshi pa bitupa bibidi tshivua tshilengulula nangananga mu mfundilu wa dîna dimanyike bimpe dia muntu anyi dia tshintu. ‘Nzubu wa Davidi’ uvua bushuwa dîna disunguluji dia tshididi ne dia muaba munkatshi mua siekele wa tshitema K.B.B.”

Bujadiki bukuabu bua dilonga dia bintu bia kale

Panyima pa disokolola adi, Profesere André Lemaire, mumanyi mupiluke wa dibue dia bena Mesha (dibikila kabidi ne: Dibue dia Moaba), wakamanyisha ne: didi kabidi ditela “Nzubu wa Davidi.”a Dibue dia Mesha, disokolola mu 1868, ndifuanangane ne dia Tel Dan ku malu a bungi. Onso abidi avua a mu siekele wa tshitema K.B.B., menza ne dibumba dimue, mikale bunene bumue, ne mmafunda mu mfundilu kana wa mumue ne wa bena Seme.

Bua diakajilula dipiadipia mulongo wa miaku minyanga pa dibue dia Mesha, Profesere Lemaire wakafunda ne: “Pepi ne bidimu bibidi kumpala kua disokolola dia dibuwu dia Tel Dan, ngakakoma ne: dibue dia Mesha divua ditela ‘Nzubu wa Davidi.’ . . . Kabingila ka ne: ditèlà dia ‘Nzubu wa Davidi’ kaditu dianji kubambisha nansha musangu umue kumpala kadi mua kuikala mene kafume ku muanda wa se: dibue dia Mesha kaditu dianji kuikala ne editio princeps (dipatuka dia kumpala) muakanyine. Dipatuka edi ke dindi ndongolola, bidimu 125 panyima pa disokolola dia dibue dia Mesha.”

Mamanyisha pa dilonga dia bintu bia kale bu nunku adi ne mushinga bualu muanjelu kampanda, Yezu yeye muine, bayidi bende, ne bantu mu tshi-bungi bakajadika bulelela bua muyuki wa Davidi. (Matayo 1:1; 12:3; 21:9; Luka 1:32; Bienzedi 2:29) Masokolola a mu dilonga dia bintu bia kale adi ajadika kakuyi mpata ne: yeye ne ndelu yende, “Nzubu wa Davidi,” mmuanda, ki ndifuikakaja nansha.

[Mêyi adi kuinshi]

[Tshimfuanyi mu dibeji 31]

Dibuwu dia Tel Dan,* disokolola mu 1993 mu tshimenga tshia Dan, ku Nord kua Ngalileya

* Dizola ndiashila pa foto udi mu Israel Exploration Journal.