Nshindamenu muimpe bua kuikala ne mmuenenu mulenga wa malu lelu
MUSHIKULUJI wa malu a kale ne a mu nsombelu wa tshinsanga, H. G. Wells, mulela mu 1866, uvua ne buenzeji bukole pa ngelelu wa meji wa mu siekele wa 20. Ku diambuluisha dia mifundu yende, wakumvuija dituishibua diende ne: lungenyi lua milenyume ludi mu diumvuangana ne dilubuluka dia malu a sianse. Nenku, mukanda kampanda (Collier’s Encyclopedia) udi uvuluija “mmuenenu mulenga wa malu kayi mikalu” wa Wells bu muakatumikaye mutangile anu kumpala bua kulubuluja tshipatshila tshiende. Kadi mukanda eu udi kabidi wamba ne: mmuenenu wende wa dilengeja malu wakajimina pakabudika Mvita Mibidi ya Buloba bujima.
Pakafika Wells ku dijingulula ne: “sianse udi mua kutumika bua malu mabi ne bua malu mimpe, ditabuja diende diakajika, ne wakapona mu mmuenenu mubi wa malu,” ke mudi munga mukanda wamba (Chambers’s Biographical Dictionary). Bua tshinyi biakamufikila nunku?
Ditabuja ne mmuenenu wa Wells wa dilengeja malu bivua bishindamene anu pa malu menza kudi bantu. Pakajingululaye ne: bantu kabavua ne bukokeshi bua kufika ku Nsombelu mulenga uvuaye ufuikakaja mu lungenyi, kavua ne munga muaba wa kutangija mpala. Ne lukasa luonso dipanga ditekemena diakalua mmuenenu mubi wa malu.
Lelu’eu, bantu bavule mbamonemone malu a muomumue bua kabingila kamuekamue. Badi banekesha ne mmuenenu mulenga wa malu patshidibu bansonga kadi bapona mu mmuenenu mubi wa malu wa bunyengu padibu bakulakaja. Kudi mene bansonga badi balekela nsombelu udibu babikila wa pa tshibidilu ne baditua mu dinua dia bintu bia lulengu, mu ngikadilu wa tshiendenda ne minga nsombelu mibutudianganyi. Diandamuna didi tshinyi? Tangila bilejilu bidi bilonda ebi bia mu tshikondo tshifundilebu Bible ne mona nshindamenu udiku bua kuikala ne mmuenenu mulenga wa malu—kale, mpindieu, ne mu matuku atshilualua.
Mmuenenu mulenga wa malu wa Abrahama wakafutshibua
Mu tshidimu tshia 1943 K.B.B., Abrahama wakumbuka ku Halana, kusabuka Musulu wa Efrata, ne kubuela mu buloba bua Kanana. Batu babikila Abrahama bu ‘nkambua wa bonso badi bitabuja,’ ne ntshilejilu kayipu tshilenga tshiakafilaye!—Lomo 4:11.
Abrahama wakaya pamue ne Lota, muan’a nshiya wa muanabu ne Abrahama, ne dîku dia Lota. Pashishe, pakajuka nzala mu ditunga adi, mêku aa abidi akaya ku Ejipitu, ne panyima akapingana pamue. Tshine tshikondo atshi Abrahama ne Lota bavua bapete bubanji bua bungi, pamue ne bisumbu bia bimuna. Pakajuka matandu pankatshi pa balami babu ba bimuna, Abrahama wakangata dipangadika e kuamba ne: ‘Ndi nkutendekena ne: Katutandanganyi; balami ba bintu bietu kabatandanganyi, bualu bua tudi bana ba muntu umue. Buloba buonso kabuena kumpala kuebe anyi? Ndi nkutendekena ne: Tapuluka kundi: biwaya ku tshianza tshia bakaji, nenye bianyi ku tshianza tshia balume; ne biwaya ku tshianza tshia balume, nenye bianyi ku tshianza tshia bakaji.’—Genese 13:8, 9.
Bu muvua Abrahama muntu mukulumpe, uvua mua kuikala muludike mianda bua diakalenga diende nkayende, ne Lota, bua kanemu kavuaye naku kudi tatuende mukuabu, uvua mua kuikala mulekele Abrahama usungula. Kadi, ‘Lota wakabanduluka, wakamona mpata ne bibanda bia musulu wa Yadene, ne tusulu tuakadi kuonso diambedi Yehowa kayi muanji kushipa Sodoma ne Amola; mpata au wakadi bu tshibundu tshia Yehowa, wakadi bu buloba bua Ejipitu, pawaya mu njila wa ku Soâ. Nunku Lota wakasungula mpata yonso wa Yadene.’ Bu muvuaye muenze disungula dia nunku, Lota uvua ne kabingila konso ka kuikala ne mmuenenu mulenga wa malu. Kadi netuambe tshinyi bua Abrahama?—Genese 13:10, 11.
Abrahama uvua mupange lungenyi, uteka diakalenga dia dîku diende mu njiwu anyi? Tòo. Mmuenenu mulenga wa Abrahama ne lungenyi lua kalolo biakamupa mafutu mavule. Yehowa wakambila Abrahama ne: ‘Bandisha mêsu ebe pa muaba uudi muimane, utangile ku Nord ne ku Sud ne ku Est ne ku Ouest; buloba buonso buudi umona nenkupebu ne tunkanunuina tuebe tshiendelele.’—Genese 13:14, 15.
Mmuenenu mulenga wa malu wa Abrahama uvua ne nshindamenu muimpe. Uvua muashila pa dilaya dia Nzambi dia se: uvua ne bua kuvuija Abrahama tshisamba tshinene bua “bisamba bionso bia pa buloba [bilue] bushuwa kudibenesha ku diambuluisha [dia Abrahama].” (Genese 12:2-4, 7, NW) Tuetu petu tudi ne kabingila ka kuikala ne dieyemena, bamanye se: “Nzambi udi wenzeja midimu yende yonso pamue bua diakalenga dia aba badi banange Nzambi.”—Lomo 8:28, NW.
Batentekedi babidi ba mmuenenu mulenga wa malu
Bidimu bipite pa 400 pashishe, tshisamba tshia Izalele tshiakakanga muoyo bua kubuela mu Kanana, “buloba budi ne mabele ne buitshi bia bungi.” (Ekesode 3:8; Dutelonome 6:3) Mozese wakatuma tupita 12 bua ‘tuye kutentekela ditunga. Babambile njila wa bobu kulonda ne bimenga bidibu mua kuya.’ (Diyi Dielulula 1:22, Mukanda wa Mvidi Mukulu; Nomba 13:2) Batentekedi bonso 12 bavua ne dîyi dimue mu diumvuija diabu bua bulenga bua buloba, kadi bantu 10 ba kudibu bakafila luapolo luikale ne mmuenenu mubi wa malu luakalela buôwa mu mitshima ya bantu.—Nomba 13:31-33.
Ku lunga luseke, Yoshua ne Kaleba bakapesha bantu mukenji uvua ne mmuenenu mulenga wa malu ne bakenza muabu muonso bua kutuyisha buôwa buabu. Mmuenenu wabu ne luapolo luabu biakaleja dieyemena dia tshishiki mu bukole bua Yehowa bua kukumbaja dîyi diende dia kubapingaja mu Buloba Bulaya—kadi kakuyi tshipeta. Kadi, “bantu bonso bakamba ne, tubakume ne mabue.”—Nomba 13:30; 14:6-10.
Mozese wakabela bantu aba bua kueyemena Yehowa, kadi bakabenga bua kuteleja. Bu muvuabu bananukile mu mmuenenu wabu mubi wa malu, tshisamba tshijima tshivua ne bua kuwayawaya bidimu 40 mu tshipela. Ku batentekedi 12, anu Yoshua ne Kaleba ke bakapeta mafutu bua dikala ne mmuenenu mulenga wa malu. Ntshinyi tshivua lutatu lunene? Dibula ditabuja, bualu bantu bakeyemena meji abu nkayabu.—Nomba 14:26-30; Ebelu 3:7-12.
Dielakana dia Yona
Yona uvuaku mu siekele wa tshitema K.B.B. Bible udi uleja ne: uvua muprofete muena lulamatu wa Yehowa mutumina bukalenge bua Izalele bua bisa dikumi ne imue misangu mu tshikondo tshia bukokeshi bua Yeroboame II. Kadi wakabenga bua kuitaba mudimu mumupesha bua kuya ku Ninive bua kudimuija bantu. Josèphe, mushikuluji wa malu a kale udi wamba ne: Yona “wakela meji ne: bivua bimpe kunyema” ne kuya ku Yopa pamutu pa ku Ninive. Kuine aku wakabuela mu buatu mutangile ku Tarsis, pamu’apa ditunga dia Espagne wa lelu. (Yona 1:1-3) Kabingila kavua Yona muangatshile mmuenenu mubi wa malu bu nunku bua mudimu eu nkumvuija mu Yona 4:2.
Ndekelu wa bionso Yona wakitaba bua kukumbaja mudimu wende, kadi wakapeta tshiji pakanyingalala bena Ninive. Nenku Yehowa wakamupesha dilongesha dilenga dia luse pa kuenza bua se: mudiantondo uvua Yona wikishila ufube ne ûme. (Yona 4:1-8) Nyanji ya Yona ya dinyingalala bua diuma dia mutshi eu ivua ne bua kuikala mitangija bimpe menemene kudi bantu 120 000 ba mu Ninive bavua kabayi ‘mua kujingulula tshianza ne ntshia balume ne ntshia bakaji.’—Yona 4:11.
Ntshinyi tshitudi mua kulongela ku bualu buakenzekela Yona? Mmuenenu mubi wa malu kêna ne muaba mu mudimu wa tshijila. Bituajingulula bulombodi bua Yehowa ne kubulonda ne dieyemena dia tshishiki, netulubuluke.—Nsumuinu 3:5, 6.
Mmuenenu mulenga wa malu mu makenga
Mukalenge Davidi wakamba ne: ‘Kunyingabadi bua benji ba malu mabi, kuikadi ne badi benza bienzedi bibi mukawu.’ (Musambu 37:1) Bushuwa, au mmubelu wa meji, bualu lelu’eu kansungasunga ne dipanga bululame mbitunyunguluke.—Muambi 8:11.
Kadi nansha katuyi tumvuila bantu babi mukawu, mbipepele bua kudiumvua batekesha ku muoyo patudi tumona bantu badi kabayi bualu bakenga ku bianza bia bantu babi peshi padibu batuenzela tuetu bine bibi kakuyi bualu. Malu a nunku adi mene mua kutufikisha ku didima mmuenenu mukole wa diteketa mu mikolo anyi wa dibipisha malu. Patudi tumvua mushindu’au, tshitudi ne bua kuenza ntshinyi? Tshia kumpala: tudi mua kuvuluka ne: bantu babi kabena mua kutshinka ne didisankisha dionso ne: dinyoka kadiakulua nansha kakese. Musambu 37 udi utungunuka ne kutujadikila mu mvese 2 ne: ‘Bualu bua [benji ba malu mabi] nebafubidile tshitupa tshîpi bu mashinde matapa, nebafubidile bu midioko mitekete.’
Kabidi, tudi mua kutungunuka ne kuenza tshidi tshimpe, kushala ne mmuenenu mulenga wa malu, ne kuindila Yehowa. Mufundi wa misambu wakatungunuka ne: “Umuka ku malu mabi, enza malu mimpe; nunku neushale tshiendelele. Bualu bua Yehowa udi unanga kulumbulula kuakane, kena ulekela [“balamatshi,” NW] bende.”—Musambu 37:27, 28.
Mmuenenu mulenga wa malu mulelela udi utshimuna!
Nenku, netuambe tshinyi bua matuku etu atshilualua? Mukanda wa mu Bible wa Buakabuluibua udi utuambila bua ‘malu adi ne bua kulua tshitupa tshîpi.’ Munkatshi muawu mbaleje mubandi wa pa kabalu ka diikala dia kapia, kadi kumvuija mvita, uya ‘bua kumbusha ditalala pa buloba.’—Buakabuluibua 1:1; 6:4.
Mmuenenu mutangalake—ne mulenga wa malu—uvuabu nende mu Grande-Bretagne mu tshikondo tshia Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima uvua ne: ivua ne bua kuikala mvita minene ya ndekelu. Mu 1916, David Lloyd George, muena mbulamatadi wa mu Grande-Bretagne uvua mutambe kuikala ne mmuenenu wa malu mujalame. Wakamba ne: “Mvita eyi, anu bu mvita yalonda, mmvita ya kujikija nayi mvita.” (Disendamija miaku ndietu.) Uvua muambilemu. Mvita Mibidi ya Buloba bujima yakavudija patupu dipatula dia ngenzelu mivule mibiamibi ya kubutula nayi bantu ba bungi. Bidimu bipite pa 50 panyima, ki nkuanji kuikala ditekemena dia se: mvita mmifuane kujika mu matuku makese emu.
Mu mukanda umue-umue wa Buakabuluibua, tudi tubala bua babandi ba pa tubalu bakuabu basatu—badi baleja mu tshimfuanyi biyola bia nzala, bipupu bia masama ne lufu. (Buakabuluibua 6:5-8) Badi benza bitupa bikuabu bia tshimanyinu tshia bikondo.—Matayo 24:3-8.
Etu ntubingila tudi tuenza bua kuikala ne mmuenenu mubi wa malu anyi? Nansha kakese, bualu tshikena-kumona tshidi kabidi tshileja ‘kabalu katoke, ne wakadi ushikama panyima paku wakadi ne buta, ne bakamupesha tshifulu tshia butumbi; ne wakapatuka, muikale mutambi, ne bua kutambaye bakuabu bukole.’ (Buakabuluibua 6:2) Apa tudi tumona Yezu Kristo bu Mukalenge wa mu diulu umbusha bubi buonso, mubanda pa kabalu bua kujadika ditalala ne diumvuangana pa buloba bujima.a
Bu Mukalenge Musungula, Yezu Kristo patshivuaye pa buloba wakalongesha bayidi bende bua kusambila bua Bukalenge abu. Imue misangu mbakulongeshe pebe bua kusambila “Tatu wetu,” anyi Disambila dia Mukalenge. Mu disambila adi tudi tulomba bua Bukalenge bua Nzambi bulue, bua disua diende dienzeke pa buloba bu mudidi dienzeka mu diulu.—Matayo 6:9-13.
Pamutu pa kuteta bua kulongolola ndongoluelu eu wa malu, Yehowa, muikale wenza malu ku butuangaji bua Mukalenge Masiya, Yezu Kristo, neamumbushe kashidi. Pa muaba wende, Yehowa udi wamba ne: ‘Ndi mfuka diulu dipiadipia ne buloba bupiabupia; malu a diambedi kaena avulukibua, ne malu aa kaena abuela mu mitshima kabidi.’ Mu mbulamatadi wa Bukalenge bua mu diulu, buloba nebulue muaba wa ditalala ne disanka bua bukua-bantu, muaba wikala nsombelu ne mudimu bifila disanka didi kadiyi ndekelu. Yehowa udi wamba ne: ‘Nusanke tshiendelele mu muanda eu undi mfuka; bantu bangakasungula nebasanke musangu mule mu mudimu wa bianza biabu.’ (Yeshaya 65:17-22) Biwashila ditekemena diebe bua matuku atshilualua pa dilaya adi didi kadiyi dipangila, newikale ne kabingila kanene ka kuikala ne mmuenenu mulenga wa malu—mpindieu ne tshiendelele!
[Mêyi adi kuinshi]
a Bua dikonkonona diondoke dia tshikena-kumona etshi, suaku utangile nshapita wa 16 wa mukanda wa Buakabuluibua—Nkomenu wabu munene ukadi pabuipi!, mupatula kudi Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Tshimfuanyi mu dibeji 4]
H. G. Wells
[Mêyi a dianyisha]
Corbis-Bettmann