Mmunyi mundi mua kusomba ne kanyinganyinga kanyi?
“MVUA mumvue difinakaja dia bungi bua kukanda nyanji yanyi,” ke muvua Mike mumvuije mu divuluija lufu lua tatuende. Bua Mike, kukanda kanyinganyinga ke tshivua tshintu tshia bukitu tshia kuenza. Kadi pashishe
wakajingulula ne: uvua mudishime. Nunku pakajimija mulunda wa Mike kakuende mulume, Mike wakamanya tshia kuenza. Udi wamba ne: “Bidimu bikese kunyima, mvua mua kumututa tshianza pa dikaya ne kumuambila ne: ‘Ikala muana mulume.’ Mpindieu mvua mmukuate ku tshianza tshiende ne ngamba ne: ‘Leja nyanji yebe mushindu wonso uudi uyumvua. Nebikuambuluishe bua wewe kukandamena tshinyongopelu etshi. Paudi musue ne nye, nenye. Wewe musue ne nshala, nenshala. Kadi kuikadi ne buôwa bua nyanji yebe.’”
MaryAnne uvua pende mumvue difinakaja bua kukanda nyanji yende pavua bayende mufue. “Mvua mulubakane bikole bua kuikala tshilejilu tshimpe kudi bakuabu,” ke mudiye uvuluka, “pa kukanda meme nkayanyi nyanji ya pa tshibidilu. Kadi ngakalua kulonga ne: kuteta kuikala dikunji difidi dia dikanda bua bakuabu kakuvua kungambuluisha to. Ngakabangisha kukonkonona nsombelu wanyi ne kuamba ne: ‘Dila paudi ne bua kudila. Kutetshi bua kudikolesha bikole bitambe nansha. Leja nyanji yebe patoke.’”
Nunku bubidi buabo, Mike ne MaryAnne badi babela ne: Nyingalala! Ne badi bamba bushuwa. Bua tshinyi? Bualu dinyingalala ke mpampakenu udi ukengela bua kupeta disulakana. Dileja nyanji yebe didi mua kutekesha difinakaja didi dikukuate. Dileja mpampakenu dia ku tshilelelu pamue ne bujinguludi ne dimanya dijalame dia amue malu, didi diakaja nyanji yebe.
Bushuwa, muntu yonso katu uleja kanyinganyinga mu mushindu umue nansha. Ne mianda bu mudi difua mu tshimpitshimpi anyi difua kunyima kua disama dia matuku mavule dia munangibue idi ne buenzeji pa mpampakenu ya badi bashale. Kadi, tshintu tshimue ntshilelela: Kukanda nyanji kudi mua kutuala ntatu ya ku mubidi ne ya ku mpampakenu. Mbitambe buimpe kuleja kanyinganyinga kebe. Mmushindu kayi? Mifundu idi ne imue mibelu mikumbanyine.
Kusulakana ku kanyinganyinga—Mushindu kayi?
Diyukila didi mua kutuala disulakana dimue didi diambuluisha. Kunyima kua lufu lua bana bende buonso dikumi, ne makenga makuabu avua mamukuate nkayende, nkambua wa kale Yobo wakamba ne: “Mutshima wanyi wakutondeshibua bua muoyo wanyi; nengambe [Tshiena-Ebelu, “nendopole”] meji adi annyingalasha hatoke tô, nengambe dî mu kanyinganyinga ka mutshima wanyi.” (Yobo 1:2, 18, 19; 10:1). Yobo kavua kabidi mua kukungama ne lutatu luende. Uvua ukengela kululopola; uvua ne tshia “kuakula.” Bia muomumue, mufundi wa drama muena Angleterre Shakespeare wakafunda mu [drama wa] Macbeth ne: “Leja dibungama mu mêyi; kanyinganyinga kadi kakayi kakula kadi kanunganyina muoyo udi muule ne kadi bujitu ne kadi kalomba ne upandike.”
Nunku kuakula bua nyanji yebe ne “muinebe mulelela” wakuteleja ne lutulu ne buwetu kudi mua kutuala disulakana dikumbane. (Nsumuinu 17:17) Pa tshibidilu kuleja malu mamonamona ne nyanji mu miaku kudi kupepeja mua kubiumvua ne kubitantamena. Ne bu muteleji muikale pende mufuishe úvuá mutantamena bimpe dijimija diende, udi mua kupeta mushindu wa kuzezula imue mibelu mikumbanyine pa mushindu uudi mua kutantamena. Pakafua muanende, mamu kampanda wakumvuija bua tshinyi bivua bimuambuluishe pa kuyukila ne mukaji mukuabu uvua mupetangane ne dijimija dia muomumue ne: “Kumanya ne: mukuabu muntu uvua mupetangane ne bualu bumue ebu, mupatukemu ne mutungunuke ne kuikala ne muoyo ne kupeta bulongame mu nsombelu wende kuvua kabidi kunkankamija bikole.”
Kadi biwikala kuyi mumanye mua kumvuija bimpe nyanji yebe? Kunyima kua lufu lua Shaula ne Yonatane, Davidi wakenza musambu wa madilu ne mpampakenu miondoke muvuaye muleje kanyinganyinga kende. Musambu eu wa madilu wakalua kabiyi mpata tshitupa tshia mukanda wa mu Bible wa Samuele muibidi. (2 Samuele 1:17-27; 2 Kulondolola 35:25) Bia muomumue, bamue badi bamona bipepele bua kumvuija mudibu badiumvua pa kufunda. Mukaji wa mu lufuila kampanda wakamba muvuaye mufunde nyanji yende ne kunyima kua matuku wakabala bivuaye mufunde. Wakapeta disulakana diakamukuatshisha.
Nansha bikale ku diakula anyi ku difunda, diumvuija nyanji yebe didi mua kukuambuluisha bua kusulakana ku kanyinganyinga kebe. Ebi bidi kabidi mua kuambuluisha bua kujikija manunganyi. Mamu mufuishe kampanda wakumvuija ne: “Meme ne bayanyi tuvua tumvua ngumu ya bamue bena mabaka bavua bashipe mabaka kunyima kua dijimija dia muana ne katuvua basue bitufikile. Nenku patuvua tumvua tshiji, ne tusua kupiishangana, tuvua tuyukidilangana ne tupeta nkomenu. Ndi ngela meji ne: pa kuenza nunku, tuakasuikakana bikole.” Nenku, kulekelela nyanji yebe imanyikibua kudi mua kukuambuluisha bua kumvua ne: nansha munudi mu dijimija dia muomumue, bakuabu badi mua kunyingalala bishilangane—mu luabo luidi ne mu wabo mushindu.
Tshintu tshikuabu tshidi mua kuambuluisha bua kupeta disulakana ku kanyinganyinga nkudila. Kudi “tshikondo tshia kudila,” ke mudi Bible wamba. (Muambi 3:1, 4) Bushuwa lufu lua munangibue wetu kampanda lutu lutuala tshikondo tshia mushindu’eu. Kupuekesha binsonji bua kanyinganyinga kudi kumueneka bu tshidia tshidi tshikengedibua mu njila wa diondapibua.
Mukaji kampanda wakumvuija muvua mulunda wa pa muoyo mumuambuluishe bua kutantamena lufu lua mamuende. Udi uvuluka: “Mulunda wanyi uvu’anu nanyi. Uvua udila nanyi. Uvua wakula nanyi. Mvu’anu mua kuleja mpampakenu yanyi, ne bivua ne mushinga buanyi. Tshivua mua kuelakana bua kudila.” (Tangila Lomo 12:15.) Kuena pebe ne tshia kufua bundu bua binsonji biebe to. Anu mutuvua babimone, Bible mmuule ne bilejilu bia balume ne bakaji ba ditabuja—nansha Yezu Kristo—bavua baleja binsonji biabu bia kanyinganyinga patoke kabayi ne dielakana dimueneke.—Genese 50:3; 2 Samuele 1:11, 12; Yone 11:33, 35.
Udi mua kumona bua lupolu kampanda ne: mpampakenu yebe kayakuikala idianjila kumanyika. Binsonji bidi mua kupueka kakuyi didimuija kumpala. Mukaji mukamba kampanda wakamona ne: diya kusumba bintu mu magazinyi manene (bualu buvuaye wenza pa tshibidilu ne bayende) divua dimudidisha nangananga pavuaye ufika, bu pa tshibidilu, pa biakudia bivua bayende musue. Udileje lutulu wewe muine. Kuedi meji ne: bidi bikengela kukanda binsonji. Vuluka ne: kupatula binsonji mmushindu wa ku tshilelelu ne udi ukengedibua wa dinyingalala.
Mua kutshimuna didipiisha
Bu mutuvua bamana kubileja, bamue badi bumvua didipiisha kunyima kua lufu lua munangibue wabo. Ebi bidi mua kuambuluisha bua kumvuija kanyinganyinga kakole ka muena lulamatu Yakobo pavuaye musakibue bua kuitaba se: muanende wa balume Yozefe uvua mushipa kudi “nyama mubi wa luonji.” Yakobo nkayende ke uvua mutume Yozefe bua kumona bana babu né bavua ne bukole bua mubidi. Nenku Yakobo uvua pamu’apa mutapibue kudi nyanji ya didipiisha bu mudi: ‘Bua tshinyi mvua mutume Yozefe nkayende? Bua tshinyi mvua mumutume mu tshitupa tshiwule ne nyama ya luonji?’—Genese 37:33-35, NW.
Pamu’apa udi mua kuela meji se: dilengulula diebe ke didi difikishe munangibue webe ku lufu. Kumanya ne: didipiisha—dilelela anyi difuanyikija—didi ngandamuinu wa pa tshibidilu ku kanyinganyinga kudi mua kuambuluisha. Pa bualu ebu kabidi, kabiena anu bimpe kulama nyanji ya nunku nkayebe to. Kuakula bua mûdi udiumvua mupiile kudi mua kukupetesha disulakana dinene didi dikengedibua.
Kadi, umanye ne: nansha tuetu bikale ne dinanga dikole dia mushindu kayi kudi muntu mukuabu, katuena mua kukontolola muoyo wende, ne katuena mua kukandika “bikondo ne malu kabiyi bidianjila kumanya” bua kabitulukidi batudi banange. (Muambi 9:11, NW) Ku lukuabu luseke ngenyi ya munda muebe, kabiyi mpata, kayivua mibi to. Tshilejilu dipanga kumonangana ne munganga pa lukasa, uvua ujinga bua munangibue webe asama ne afue anyi? Kabiena nanku to! Nunku udi mupiila bu mukebeshi wa lufu lua kampanda anyi? Tòo.
Mamu kampanda wakamanya mua kutantamena didipiisha kunyima kua difua dia muanende wa bakaji ku njiwu ya mashinyi. Udi umvuija ne: “Mvua ndipiisha bualu mvua mumutume. Kadi ngakalua kumanya ne: bivua butshimbakane bua kuela meji nenku. Kakuvua bubi pa kumutuma ne tatuende bua kusumba bintu. Tshivua anu njiwu ya ku ditulu ya dikema.”
‘Kadi kudi malu mavule andi njinga ne: mvua kuikala muambe anyi muenze,’ ke muudi mua kuamba. Mbulelela, kadi nganyi wa kutudi udi mua kuamba ne: uvua tatu, mamu, anyi muana mupuangane? Bible udi utuvuluija ne: “Buonso buetu tudi tulenduka mu malu a bungi. Bikala mukuabu kai ulenduka ku dî diandi eu udi muntu muakane tshishiki.” (Yakobo 3:2; Lomo 5:12) Nunku itaba se: kuena mupuangane. Ditungunuka ne kuela meji pa mishindu yonso ya “bu meme anu” kadiakushintulula bualu, kadi didi anu mua kunengesha diumvua bimpe diebe.
Biwikala ne tubingila tumvuike tua kuitaba ne: dipiila diebe ndilelela, ki ndifuanyikija, nunku ela meji pa bualu ebu bua mushinga mukole ku wonso bua kutekesha didipiisha diebe—dibuikidila dia Nzambi. Bible udi utujadikila ne: “Yehowa, bu wewe mubale dihambuka dia bantu, muntu kai wakadi mua kuimana, Mukelenge? Kadi dibuikidila dia mibi didi kûdi.” (Musambu wa 130:3, 4) Kuena mua kupingana kunyima bua kushintulula bualu nansha bumue. Kadi udi mua kulomba dibuikidila kudi Nzambi bua bilema bia matuku mashale. Bua tshinyi nunku? Bu mudi Nzambi ulaya bua kubuikidila mapanga etu a matuku mashale katuena kabidi ne bua kudifuila tuetu bine luse anyi?—Nsumuinu 28:13; 1 Yone 1:9.
Mua kupita ne tshiji
Udi umvuila kabidi pamu’apa ba-doktere, baminganga, balunda, anyi mene eu udi mufue tshiji anyi? Umanye ne: etshi kabidi nngandamuinu wa tshibidilu ku dijimija. Pamu’apa tshiji tshiebe tshitu tshienda pa tshibidilu pamue ne ditapibua diudi umvua. Mufundi kampanda wakamba ne: “Anu pa kulua badimukile tshiji—ki mpa kuenza malu mu tshiji kadi pa kumanya ne: udi natshi—udi mua kuepuka buenzeji buatshi bubutudi.”
Bidi kabidi mua kuambuluisha bua kumvuija anyi kuabanyangana tshiji. Mmushindu kayi? Bushuwa ki nku ditayika kadiyi dikontolola. Bible udi utudimuija ne: tshiji tshilunguluke tshidi ne njiwu. (Nsumuinu 14:29, 30) Kadi udi mua kupeta dikankamija pa kuyikidilangana ne mulunda mukuteleji pa tshiji tshiebe. Ne bamue badi bamona ne: didibidija dia ku mubidi dikole didi dituala disulakana didi diambuluisha padibu ne tshiji.—Tangila kabidi Efeso 4:25, 26.
Nansha mudibi bia mushinga bua kuleja nyanji yebe ne kuikala muena bujalame, muaku wa didimuija udi muakanyine. Kudi dishilangana dinene pankatshi pa kuleja nyanji yebe ne kuyijikijila bakuabu. Kabiena bikengela kudiula bakuabu bua tshiji ne dikenga biebe. Nunku ikala ne meji pa kuleja nyanji yebe kadi ki nne tshikisu to. (Nsumuinu 18:21) Kudi diambuluisha dia mushinga mukole mu ditantamena kanyinganyinga ne netuakule bualu buadi mpindieu.
Diambuluisha dia kudi Nzambi
Bible udi utushindikila ne: “Yehowa udi ha buihi ne bantu badi ne mitshima idi itamba kunyingalala, udi usungila badi ne mitshima ya majia.” (Musambu wa 34:18) Eyowa, kupita tshintu kayi tshikuabu tshionso, malanda ne Nzambi adi mua kukuambuluisha bua kutantamena lufu lua munangibue webe. Mmushindu kayi? Ngenyi mikuatshishi yonso mifila too ne mpindieu mmiashila anyi idi mu diumvuangana ne Dîyi dia Nzambi, Bible. Ditumika nayi didi mua kukuambuluisha bua kutantamena.
Kusakidila apa, kupepeji mushinga wa disambila. Bible udi utukankamija ne: “Upuila Yehowa yeye nkayende bujitu buebe, ne yeye neakukoleshe.” (Musambu wa 55:22, NW) Pikala diyukila patoke pa nyanji yebe ne mulunda udi ukumvuila mua kukuambuluisha, mmushindu kayipu wikala diunzulula mutshima webe kudi “Nzambi wa busambi buonso” ne tshia kukupetesha diambuluisha dipitshidile!—2 Kolinto 1:3.
Kabiena se: patudi tusambila patupu tudi tumvua bimpe. “Mumvu wa masambila” mmulaya bua kufila spiritu munsantu kudi basadidi bende badi bamulombaye ne muoyo mujima. (Musambu wa 65:2, NW; Luka 11:13) Ne spiritu munsantu wa Nzambi, anyi bukole buenzeji, udi mua kukupesha “bukole budi bupite bua tshilelelu” bua kutantamena ku dituku ne ku dikuabu. (2 Kolinto 4:7, NW) Vuluka ne: Nzambi udi mua kuambuluisha basadidi bende ba lulamatu bua kuakama bualu kayi buonso budibu mua kupetangana nabu.
Mukaji kampanda uvua mufuishe muanende udi uvuluka mushindu uvua bukole bua disambila bubambuluishe yeye ne bayende mu difuisha diabo. Udi umvuija ne: “Patuvua ku nzubu butuku ne kanyinganyinga katupita makanda, tuvua tusambila pamue ne dîyi dikole. Musangu wa kumpala utuakenza bualu katuyi nende—tshisangilu tshia kumpala tshia tshisumbu tshituakaya, mpuilu wa kumpala utuakaya—tuvua tusambila bua kupeta bukole. Patuvua tubika mu dinda ne bualu ebu bumueka bututekeshe bikole, tuvua tusambila Yehowa bua atuambuluishe. Bua tubingila kampanda, bulelela pamvua mbuela mu nzubu nkayanyi mvua ne kulubakana. Ne musangu wonso umvua ngalukila ku nzubu nkayanyi mvua anu nsambila Yehowa bua anyishe angambuluishe bua kulama lungenyi lubatame.” Mukaji ewu muena lulamatu udi witabuja ne dishindika ne bululame ne: masambila aa akampetesha dikuatshisha. Wewe pebe, bu diandamuna ku masambila menza ne dinanukila, udi mua kupeta ‘ditalala dia Nzambi didi ditamba dijingulula dionso dia bantu, dialame mutshima webe ne meji ebe.’—Filipoi 4:6, 7; Lomo 12:12.
Diambuluisha didi Nzambi ufila didi ne mushinga muvule. Mupostolo muena nkristo Paulo wakamba ne: Nzambi “utu watusamba mu makenga etu onso, bua tuetu tumanye mua kusamba bakuabu mu makenga abo onso.” Bulelela, diambuluisha dia Nzambi kadiena diumbusha kanyinganyinga, kadi didi mua kukapepeja bua kukatuala. Ebi kabiena biumvuija ne: kuakudila kabidi anyi neupua munangibue webe muoyo. Kadi udi mua kupeta diikisha. Ne paudi wenza nunku, malu awudi umonamona adi mua kukuvuija muteleji munene ne muditeki wa pa muaba wa bakuabu pa kubambuluisha mua kuakama dijimija dia muomumue.—2 Kolinto 1:4.
[Kazubu mu dibeji 18]
Imue Ngenyi Mikuatshishi
Eyemena balunda: Kuelakanyi bua kulekela bakuabu bakuambuluisha pikalabo banyisha bua kuenza nunku ne udi mua kuikala menemene dijinga ne diambuluisha kampanda. Umanye ne: pamu’apa ke wabu mushindu wa kuleja mudibu badiumvua; pamu’apa kabena mua kuikala bapeta miaku bua kukuambilabo nyanji yabu.—Nsumuinu 18:24.
Tabalela makanda ebe a mubidi: Dinyingalala didi mua kukutshiokesha nangananga ku ntuadijilu. Mubidi webe udi dijinga ne diikisha dikumbane, didibidija ku mubidi dikuatshishi, ne biakudia bikumbanyine kupita tshikondo kayi tshionso. Diditetesha pa tshibidilu kudi munganga wa dîku dienu didi diakanyine.
Indija mapangadika manene bua matuku atshilualua: Pikalaku mushindu indila too ne tshikondo tshiabatama lungenyi luebe menemene kumpala kua kupangadija malu bu mudi dipana nzubu webe anyi kushintulula mudimu webe. (Nsumuinu 21:5) Mukamba kampanda wakavuluka ne: matuku makese kunyima kua lufu lua bayende wakabanya bivule bia ku bintu biende. Kunyima wakamona ne: uvua muabanya bivulukilu bia pa muoyo.
Udileje lutulu wewe muine: Kanyinganyinga misangu mivule katu kanenga bipitshidile mutu bantu bavule bela meji. Ku tshidimu tshionso divuluka dia munangibue mujimine didi mua kutumbula mputa. Foto ya pa buayi, misambu, anyi mene mapembu bidi mua kupatuisha binsonji. Dilonga kampanda dia bashikuluji pa tshinyongopelu didi diumvuija luendu lua kanyinganyinga nunku: “Nyanji ya muntu udi mu tshinyongopelu idi mua kushintuluka bibi ne lukasa lukasa, ne diepuka kuvuluka mufue didi mua kushintulukangana ne dikeba ku budisuile dia kumuvuluka bua lupolu kampanda.” Lama milayi ya mushinga ya Yehowa mu tshieledi tshia lungenyi.—Filipoi 4:8, 9.
Leja luse kudi bakuabu: Teta kuikala ne lutulu kudi bakuabu. Umanya ne: bidi bibapangisha tshia kuamba. Kabayi bamanye tshia kuamba, badi mua kupatula mêyi mabi.—Kolosai 3:12, 13.
Udimukile dinua dia manga ne maluvu makole bua kuakama kanyinganyinga: Disulakana dipetela ku bintu bia lulengu anyi maluvu makole didi dia tshitupa tshîpi. Manga adi ne bua kunuibua anu ku bulombodi bua munganga. Kadi udimuke; manga mavule atu ibidija mubidi ku bintu bia lulengu. Adi kabidi mua kujingakaja luendu lua kanyinganyinga. Munganga kampanda udi udimuija ne: “Lutatu ludi lukengela kulutantamena, kulumvua ne ndekelu wa bionso kuluitaba mu lungenyi ne kuindija malu aa bikole menemene ne manga mavule mapesha [muntu] bua kamanyi bualu bidi mua kulunguluija anyi kujingakaja luendu [lua disulakana].” Disulakana dia ndekelu nedilue ku dielangana meji pa malongolola manene a Yehowa.—Misambu 1:2; 119:97.
Pingana ku midimu ya buatshiabuatshia: Udi ne bua kudikolesha nkayebe ku ntuadijilu bua kuya kuenza mudimu, kuya kusumba [bintu], anyi bua kukumbaja majitu makuabu. Kadi udi mua kumona ne: nsombelu wa didifila mu midimu yebe ya buatshiabuatshia neakuambuluishe bikole. Ikala ne bivule bia kuenza mu midimu ya buena nkristo.—Fuanyikija ne 1 Kolinto 15:58.
Kutshinyi bua dijika dia kanyinganyinga kakole: Nansha bimueneke bikemesha, bamue bafuishe badi ne ditshina padi kanyinganyinga kakole kajika, bela meji se: bidi mua kuleja ne: dinanga diabu bua mufue didi dienda dikepela. Kabiena nanku to. Dijika dia kanyinganyinga didi ditupesha njila bua kulama bivulukidi bilenga biashala netu kabiyi mpata matuku wonso.—Muambi 3:1, 4.
Kutatshishi lungenyi bipitshidile: Udi mua kuikala ulubakana ne: ‘Nengikale bishi mpindieu?’ Bible udi ubela bua kuanyisha dituku dionso ne adi malu. “Kuanyisha nsombelu wa dituku ne dituku pamutu pa kuelangana meji pa matuku atshilualua kudi kungambuluisha bulelela,” ke mudi mukamba kampanda umvuija. Yezu wakambila bayidi bende ne: “Kanuditatshishi bua makelela nansha; makelela nkayende neanutuadile yende ntatu.”—Matayo 6:25-34, Muanda Mulenga Lelu.
[Kazubu mu dibeji 19
Nkonko ya kueleela meji
Bua tshinyi bidi bia mushinga bua wewe muine kunyingalala?
Mmunyi muudi mua kupeta disulakana ku kanyinganyinga kebe?
Mmunyi mudi Mifundu mua kukuambuluisha bua kuakama nyanji ya didipiisha ne tshiji?
Mmu mushindu kayi mudi malanda ne Nzambi mua kukuambuluisha bua kuakama lufu lua munangibue?
Ng’imue ngenyi kayi mipatudi bipeta mu diakama kanyinganyinga?
[Tshimfuanyi mu dibeji 15]
Bilejilu bia mu Bible bidi bileja ne: difunda nyanji yebe didi mua kukuambuluisha bua kumvuija kanyinganyinga kebe
[Tshimfuanyi mu dibeji 16]
Mu nshidimukilu yonso, bantu badi mu kanyinganyinga batu banyisha dibasamba