Bug Muma Namba 27​—Daniel

Jandiko: Daniel

Ne Ondike: Babulon

Ne Otiek Ndike: Chiegni 536 K.N.P.

Kinde Miwuoyoe: 618 Nyaka Chiegni 536 K.N.P.

E KINDEGI ma ogendini duto manie piny ochomo neno masira, bug Daniel wuoyo kuom ote mokor ma tiendgi dongo ndi. Kata obedo ni buge manie Muma kaka Samuel, Ruodhi, koda Weche mag Ndalo gin buge ma nondiki gi joma ne oneno gi wang’gi pinyruodh Nyasaye mar ranyisi (pinyruoth mar anyuola Daudi), Daniel to wuoyo kuom ogendini mag piny kendo ochiwo fweny e wi pinjeruodhi madongo ma ne dhi laro loch chakre e kinde mag Daniel “nyaka kinde mar giko [Luo, 1976].” Bugni oting’o weche mag gigo matimore e piny, ma nondiki chon ka podi ok gitimore. Otero ji e gima dhi timore e giko, ka onyiso gino ma notimre “e ndalo mabiro bang’e.” Mana kaka Nebukadnezzar, ogendini bende nyaka yud puonj e yo matek, “ni Ng’a Ma Malo Chutho obedo gi loch kuom piny ruodh dhano,” kendo ni gikone omiyo pinyruodhno “ng’ato machal gi wuod dhano,” tiende ni Mesia, kendo Jatelo, Kristo Yesu. (Dan. 12:4; 10:14; 4:25; 7:13, 14; 9:25; Joha. 3:13-16) Kuom nono kaka weche mokor manie bug Daniel ma ondiki kuom much Nyasaye chopo, wabiro medo ng’eyo teko ma Jehova ni godo mar koro weche koda singo mare mar rito kendo gwedho joge.​—2 Pet. 1:19.

² Nying’ bugni iluongo gi nying’ jal ma ne ondike. Nying’ “Daniel” (e dho-Hibrania, Da·ni·yeʼlʹ) tiende en ni, “Jang’adna Bura En Nyasaye.” Ezekiel, ma ne odak e tieng’ achiel gi Daniel, nyiso ni Daniel ne en ng’at ma ne odak adier koketo nyinge kaachiel gi joma moko kaka Noa kod Ayub. (Ezek. 14:14, 20; 28:3) Daniel nyiso ni chakruok mar bugeno en “higa mar adek mar loch mar Yehoyakim ruodh Yuda.” Mani ne en higa mar 618 Ka Ndalowa Podi, higa mar adek mar Yehoyakim kane en ruoth matiyo e bwo Nebukadnezzar.a Fweny mag weche kor ma Daniel ne neno ne odhi nyime nyaka e higa mar adek mar loch Kuro, kar higa mar 536 Ka Ndalowa Podi. (Dan. 1:1; 2:1; 10:1, 4) Mano kaka higini mag ngima Daniel ne opong’gi gik matimore mang’eny! E Ndalo motelo mag ngimane ne odak e bwo pinyruodh Nyasaye e Juda. Bang’e, kaka rawera moa e anyuola mar ruoth, ne oter Daniel e piny Babulon kaachiel gi jowetene ma omi luor ma Jo-Juda, mi odak e Babulon wuok kar chakruok nyaka giko pinyruodhno, ma ne en pinyruoth mar adek e bedo gi loch e piny mangima kaluwore gi kaka Muma ochanogi. Daniel ne oru mi nyaka obedo jatich sirkal e bwo pinyruoth mar ang’wen ma ne obedo gi loch e piny mangima, Media gi Persia. Nyaka bed ni Daniel ne odak kuom higini madirom mia achiel.

³ Bug Daniel en buk ma osebedo ka iketo kanyachiel gi oboke moting’o nyinge buge mamoko maler mag Jo-Yahudi, ma ondiki kuom much Nyasaye. Oboke mag bug Daniel oseyudi e buge mamoko mag ndiko maler mag Nam Kado (Dead Sea Scrolls) ma moko kuomgi ne ondiki e kind higini mag 100 kod 50 Ka Ndalowa Podi. Kata kamano, gima duong’ moloyo manyiso ni bugni en adier en kaka Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo wuoyogo kuome. Yesu fulo nying’ Daniel achiel kachiel e seche mowuoyo kuom “giko mar ndalo,” kama onwoyoe weche mang’eny moa e bugno.​—Math. 24:3; ne bende Dan. 9:27; 11:31; kod 12:11​—Math. 24:15 kod Mari. 13:14; Dan. 12:1​—Math. 24:21; Dan. 7:13, 14​—Math. 24:30.

⁴ Kata obedo ni josomo ma nono Muma osetemo keto kiawa kuom weche moko manie bug Daniel, gik machon ma osekuny e lowo osekwedo chutho paro ma jogi ni godo. Kuom ranyisi, jonon Mumagi ne jaro gima Daniel ne owacho, ni Belshaza ne en ruoth e Babulon e kinde ma ong’ere ni Nabonido ema ne locho. (Dan. 5:1) Gik machon mosekuny koro osenyiso ratiro kendo ma onge kiawa ni Belshaza ne en ng’at ma ne odak adier, kendo ni ne olocho kaka ruoth kanyachiel gi Nabonido e kinde ma loch mar Pinyruodh Babulon ne chiegni rumo. Kuom ranyisi, ndiko moro mogor e kidi machon ma iwacho ni e “Sigana Adimba mar Nabonido” nyiso ratiro ni Belshaza ne nigi teko kaka mar ruoth e Babulon, kendo ndikono nyiso kaka ne obedo jal ma locho kanyachiel gi Nabonido.b Ndiko mamoko mondiki e kite machon riwo lwedo ni Belshaza ne tiyo tije mag ruoth. Kidi moro ma wechege ne ondiki e higa mar 12 mar loch Nabonido oting’o singruok moro ma ne otim e nying’ Nabonido ruoth, kod Belshaza wuod ruoth, omiyo mano nyiso ni kare Belshaza ne nigi migawo kaka mar wuon mare.c Ng’eyo wachni bende morowa nimar okonyowa ng’eyo gimomiyo Belshaza ne osingo ne Daniel migawo mar bedo “ruoth mar adek” e pinyruodhe, ka Daniel ne nyalo nyiso tiend weche ma ne ni e kor sisi. Ne inyalo kwan Nabonido kaka ruoth mokwongo, Belshaza mar ariyo, kae to Daniel ne idhi kwan kaka jaloch mar adek. (5:16, 29) Jasomo moro ma jatimo nonro wacho ni: “Ndiko mogor e kite machon mawuoyo kuom Belshaza osekonyo ahinya e ng’eyo ratiro migawo ma ne jalo nigo. Nitie ndiko mang’eny manyiso ni migawo kod huma ma Belshaza ne ni godo, ne chiegni rom gi mano mar Nabonido. Wach mar ji ariyo malocho kanyachiel e kinde mag giko loch mar Babulon en wach mong’ere maler. Nabonido ne nigi teko duto mag loch e dala ma ne entiere mar Tema e piny Arabu, to Belshaza ne ruoth ma locho chien e pinygi mar Babulon kama ne ochikoe gik moko. En gima nenore ratiro ni Belshaza ne ok en mana ng’at ma konyo ruoth; to ne en e migawo mar ‘ruoth.’ ”d

⁵ Jomoko osetemo kwedo wach ma Daniel nondiko e wi mach maduong’ (sula 3), ka giwacho ni mano en mana sigana mochwogi. Kan moro ei barua moro machon mar Babulon wacho kama: “Kamano ruoth Rîm-Sin wacho: Nikech osewito misumba ma rawerano e kendo, wituru misumba e mach.” Wach ma ng’ato nyalo gombo ng’eyo en ni, e seche ma jasomo ma G. R. Driver wuoyo kuom wachni, owacho ni wach kumno “yudore e sigand Chwo Adek Maler (Dan. III 6, 15, 19-27).”e

⁶ Jo-Yahudi ne ok oketo bug Daniel e grup achiel gi buge mag Jonabi, to ne gikete kanyachiel gi Ndiko ma ok mag Jonabi. Kata kamano, Muma mar Dholuo to luwo chenro mar loko mar Septuagint e dho-Grik kod mar Vulgate e dho-Latin, ma keto Daniel e kind buge jonabi madongo gi jonabi matindo. Bug Daniel opogi nyadiriyo. Kare mokwongo, moting’o sula 1 nyaka 6, nyiso e yo mochanore gigo ma ne oyudo Daniel koda jowetene ka gin e tij sirkal chakre higa 617  nyaka 538  Ka Ndalowa Podi. (Dan. 1:1, 21) Kare mar ariyo, moting’o sula 7 nyaka 12, ondiki e yo manyiso ni Daniel owuon ne en janeno kuom weche ma ne ondiko, kendo owuoyo kuom fweny ma noneno en owuon kod gik ma ne malaika owachone chakre kar higa 553  kama,f nyaka 536 Ka Ndalowa Podi. (7:2, 28; 8:2; 9:2; 12:5, 7, 8) Kuonde ariyogo loso bug Daniel ma nigi winjruok maber.

GIMOMIYO BUGNI KONYO

¹⁹ Jogo duto madwaro dong’ kochung’ motegno e wach Nyasaye e piny ma ginie welo, onego onon ranyisi maber ma Daniel kod jowetene adek ne oketo. Kata obedo ni ne gin e bwo tem mager ahinya, jogi ne ok oweyo luwo chike Nyasaye. Seche ma ngimagi ne ni kama tek ahinya, Daniel ne otiyo “gi rieko, koterore mos” kendo ka onyiso luor kuom migawo maduong’ mar ruoth. (2:14-16) Kane ochun-gi gi wachno, Jo-Hibrania adekgo ne oyiero mondo owitgi e mach mager kar lamo kido, kendo Daniel noyiero mondo owite e bur mokuny ne sibuoche kar lalo thuolo mar wuoyo gi Jehova e lamo. E kinde ariyogo duto, Jehova ne oritogi. (3:4-6, 16-18, 27; 6:10, 11, 23) Daniel owuon chiwo ranyisi maber ahinya mar bedo gi geno kuom Jehova Nyasaye kokalo e lamo.​—2:19-23; 9:3-23; 10:12.

²⁰ Nono fweny manie bug Daniel en gima moro chuny kendo jiwo yie. Mokwongo, par ane fweny mawuoyo kuom joloch mag piny: (1) Nitie fweny mar kido maduong’ ma nenre malich, ma wiye molos gi dhahabu ochung’ne loch mar ruodhi mag Babulon kochakore gi Nebukadnezzar, to bang’e iluwe gi pinjeruodhi moko adek mana kaka fuonde mamoko mag kidono nyiso. Magi e pinjeruodhi ma ing’inyo gi “kidi,” kae to kidino bedo “piny ruoth moro ma ok norum nyaka chieng’,” tiende ni Pinyruodh Nyasaye. (2:31-45) (2) Bang’ mano nitie fweny moko ma Daniel owuon noneno, ma mokwongo kuomgi ne en mar ondiegi ang’wen mochung’ ne “ruodhi ang’wen.” Ondiegigi ne chalo gi sibuor, dubu, kwach ma nigi wiye ang’wen, koda ondiek moro ma nigi leke madongo mag nyinyo, tunge apar, kae to bang’e ochako obedo gi tung’ moro matin kuome. (7:1-8, 17-28) (3) Bang’e, nitie fweny ma ne onenoe yim (Media gi Persia), nyuok (Grik), kod tung’ matin. (8:1-27) (4) Gikone, inyisowa fweny mar pinyruoth ma milambo kod pinyruoth ma masawa. Daniel 11:5-19 nyiso ratiro kaka ne nitie sigu e kind ruodhi ma Misri kod ma ka Seleuko ma gin ruodhi ma ne obwasore kowuok e Pinyruodh Grik e bwo Aleksanda bang’ thone e higa 323 Ka Ndalowa Podi. Kochakore gi kwan matindo 20 e sula 11, weche mokorgo nyiso wilruok ma ne dhi bedoe e loch mar pinyruoth ma milambo gi ma masawa. E seche ma ne okoro wach ranyisi mar bedoe mare e loch, Yesu ne owuoyo kuom “gimoro marach ahinya mobedo tim mokwer, mamiyo piny bedo piny mojuang’,” (11:31) to mano nyiso ni lwenyni mar laro loch e kind ruodhi ariyogo, en gima dhi nyime nyaka e “giko mar ndalo.” (Math. 24:3) Mano kaka wayudo hoch kuom weche mokor ma singonwa ni, e kinde ma “masich piny nobedie, ma kite yore, ma ne ok obedoe ngang’ nyaka oganda nobedo e piny nyaka ndalo nogono,” Mikael owuon nochung’ mondo ogol oko ogendini ma ok oluoro Nyasaye, kendo kelo kuwe ne dhano ma luwo chik!​—Dan. 11:20–12:1.

²¹ Bende nitie weche ma Daniel nokoro e wi “jumbe piero abiriyo.” Bang’ jumbe 69 “ng’ato nobi mowal gi mo.” E yo miwuoro, higini 483 (69 nyadi higini 7 ) bang’ ‘chik wuok’ mar dhi chako gero Jerusalem kendo, chik ma Artashashta ema nogolo e higa mar 20 mar lochne, mi Nehemia ochopo chikno e Jerusalem, Yesu Ja-Nazareth ne obatisi e Aora Jordan mi nowale gi mo kuom roho maler, mobedo Kristo kata Mesia (tiendeni, Jal Mowir).g Mano ne otimore e higa 29 E Ndalowa [E.N]. Bang’ mano, mana kaka Daniel bende ne okoro, kinde mag ‘tiekono’ ne obiro kane oketh Jerusalem e higa 70 E Ndalowa.​—Dan. 9:24-27; Luka 3:21-23; 21:20.

²² E lek ma ruoth Nebukadnezzar ne obedogo mar yath ma ne otong’ mi ogore piny, kaka ondiki e Daniel sula mar 4, inyiso kanyo ni ruoth ma ne ong’ayore nikech gik ma nosetimo kendo geno kuom tekone owuon, ne odwok piny gi Jehova Nyasaye, mi obolore. Ruodhno ne otim modak ka ondiek e bungu nyaka chop kama nofwenyo “ni Ng’a Ma Malo Chutho en gi loch kuom piny ruodh dhano, kendo ni omiyo ng’ato ka ng’ato modwaro okaw ruoth.” (Dan. 4:32) Kaka joma odak e ndalogi, be wabiro bedo kaka Nebukadnezzar, ka wang’ayore nikech gik ma wasetimo kendo keto genowa kuom teko mar dhano, ma chuno ni nyaka Nyasaye kumwa, koso rieko biro miyo wayie ni En e Jaloch e pinyruodh dhano, mi waket genowa kuom Pinyruodhe?

²³ Bug Daniel duto wuoyo kuom geno mar Pinyruoth e yo ma jiwo yie ahinya! Bugni nyiso kaka Jehova Nyasaye e Jaloch Man Malo Chutho, ma chungo Pinyruoth ma ok nokethi ngang’, to pinyruodhno biro ng’inyo pinjeruodhi mamoko duto. (2:19-23, 44; 4:25) Ne ochuno kata mana ruodhi mag ogendini ma ne ok lam Jehova, kaka ruoth Nebukadnezzar kod Darius yie ni Jehova e jaloch man malo chutho. (3:28, 29; 4:2, 3, 37; 6:25-27) Jehova iting’o malo kendo imiye duong’ kaka Ng’at ma Hike Ng’eny ma ng’ado bura kuom wach Pinyruodhno, kendo omiyo “ng’ato machal gi wuod dhano . . . loch gi duong’ kod piny ruoth” ma nyaka chieng’, “ni mondo ogendini duto gi libembini kod ji ma dhogi yore, gitine.” To “jo maler mag Ng’a Ma Malo Chutho” ema locho kanyachiel gi Kristo Yesu “wuod dhano,” e Pinyruodhno. (Dan. 7:13, 14, 18, 22; Math. 24:30; Fwe. 14:14) En Mikael ruoth maduong’, ma ema tiyo gi tekone mar Pinyruoth e ng’inyo kendo tieko pinjeruodhi duto mag piny machonni. (Dan. 12:1; 2:44; Math. 24:3, 21; Fwe. 12:7-10) Ng’eyo tiend fweny koda weche mokorgi onego ojiw jogo mohero tim makare mondo gibed gi ilo mar ringo koni gi koni ei ite mag Wach Nyasaye mondo ging’e “honini” madier manyiso dwaro mag Pinyruodh Nyasaye ma ielonwa e bug Daniel, ma en buk mondiki kuom much Nyasaye kendo makonyo.​—Dan. 12:2, 3, 6.

[Weche moler piny]