Bug Muma Namba 49​—Jo Efeso

Jandiko: Paulo

Ne Ondike: Rumi

Ne Otiek Ndike: Chiegni 60–61 E.N.

PAR ane ni otweyi e jela. Otweyi nikech kindani kaka misonari ma Jakristo. Nikech koro ok inyal dhi wuoth kendo timo limbe ne kanyakla mondo ijiwgi, ang’o mibiro timo? Donge inyalo ndiko barupe ne jogo ma osebedo Jokristo nikech tij lendo ma ne itimo? Donge nyalo bedo ni gidwaro ng’eyo kaka idhi, kendo nyalo bedo ni gidwaro ni mondo ojiwgi? Onge kiawa ni en kamano! Omiyo, ichako ndiko barua. Gima koro itimono ema jaote Paulo ne otimo kane en e twechne mokwongo e dala mar Rumi, kar higini mag 59-61 E Ndalowa. Ne oyudo okwayo buch Kaisar, kendo kata obedo ni ne orito burano ka irite gi askeche, ne en gi thuolo mar timo gik mamoko. Paulo ne ondiko barua “Ni Jo Efeso” ka en Rumi, nyalo bedo e higa mar 60 kata 61 E Ndalowa, kendo ne ooro Tukiko gi baruano, ka gin gi Onesimo.​—Efes. 6:21; Kolo. 4:7-9.

² Paulo fwenyore kaka jandik baruano e wach mochakogo, kendo owuoyo kuome owuon kowacho ni, “an motueya nikech an ng’at Ruoth.” (Efes. 1:1; 3:1, 13; 4:1; 6:20) Onge gima siro weche matemo kwedo ni Paulo e jandik baruano. Oboke mar Chester Beatty Papyrus Na. 2 (P⁴⁶), ma iwacho ni osebedoe chakre chiegni higa mar 200 E Ndalowa, nigi ite 86 mowuok e buk machon moting’o barupe mag Paulo. Itego bende oting’o barua ne Jo-Efeso, manyiso ni Jo Efeso ne oketi kanyachiel gi barupe Paulo e kindeno.

³ Jondiko machon mag weche Jokristo nyiso ni Paulo ne ondiko baruano kendo ni ne en barua “Ni Jo Efeso.” Kuom ranyisi, Irenaeus ma ne odak higini mag 100 E Ndalowa ne onwoyo weche mag Jo Efeso 5:30 kama: “Mana kaka Paulo jal moguedhi wacho e barua ne Jo Efeso, ni wan fuonde mag ringre.” Clement Ja-Aleksandria, ma bende ne odak e kindeno ne onwoyo Jo Efeso 5:21 e weche ma ne ondiko: “Omiyo bende, e barua ne Jo Efeso, Paulo ndiko, Miyore uru luor ng’ato gi ng’ato kumiyo Nyasaye luor.” Kondiko e kind higini mag 200-250 E Ndalowa, Origen nwoyo weche manie Jo Efeso 1:4 kane kowacho ni: “Bende jaoteno e barua ne Jo Efeso, tiyo gi weche machal gi mago kowacho, Ma ne oyierowa ka pok oket mise mar piny.”a Eusebius, ma ne en jasomo moro bende manono weche mag Jokristo machon (chiegni 260-342 E Ndalowa), keto Jo Efeso gi buge maler mowinjore bedo e Muma, kendo jondiko mamoko machon wuoyo kuom Jo Efeso kaka achiel kuom Ndiko mokudhi gi much Nyasaye.b

⁴ Oboke mag Chester Beatty Papyrus, Vatican Manuscript Na. 1209, kaachiel kod Sinaitic Manuscript ok ti gi weche mawacho ni “man Efeso” e sula 1, kwan matindo 1, mano omiyo ok ginyis joma ne ondikne baruano. Wachni, kaachiel gi bedo ni baruano ok oting’o mos ne ng’ato ang’ata e Efeso (kata obedo ni Paulo ne osetiyo kuro kuom higini adek), osemiyo jomoko oparo ni baruano ne ondiki ne jomoko nono kata ni ne ondike kaka baruano madhi ne kanyakla duto mani gweng’ mar Asia Matin, moriwo nyaka Efeso. Kata kamano, oboke mamoko mang’eny tiyo gi wechego mawacho ni “man Efeso,” kendo kaka waseneno, jondiko machon mag weche Jokristo ne oyie ni ne en barua mondiki ne Jo-Efeso.

⁵ Weche moko kuom chal mar Efeso biro konyowa ng’eyo gimomiyo ne ondik baruani. E kinde Jokristo mokwongo, Efeso ne ong’ere kuom weche mag juok, mbofwa, koro wach kitiyo gi sulwe, kod lamo nyasaye madhako miluongo ni Artemi, miparo ni chiwo teko mar nyuol.c Hekalu maber miwuoro ma ne ikwano kaka achiel kuom gik moko abiriyo miwuoro mag piny machon ne oger kolworo kido molos mar Artemi. Kaluwore kod gik ma ne oyudi bang’ kunyo kama hekaluno ne nitie e higini mag 1800, hekaluno ne oger kama oting’ore ma dirom fut 240 e lachne kod fut 418 e borne. Hekaluno wuon to ne en fut 164 e lachne kod fut 343 e borne. Ne en gi sirini 100 mag marmari, ma moro ka moro borne kadhi malo ne romo fut 55. Tat hekaluno ne oum gi matofali mag marmari madongo ma rochere. Iwacho ni ne oti gi dhahabu kar tiyo gi smit e kind kite gedo mag marmari. Welo mang’eny mowuok e piny mangima ne biro neno hekaluno, kendo welo gana mang’eny ne pong’o dalano e kinde mag nyasi. Jothedh-fedha mag Efeso ne timo ohala ma nigi yuto ahinya kuom uso altar matindo tindo mag Artemi ne welogo kaka rapar.

⁶ Paulo ne ochung’ Efeso kuom kinde matin e wuodhe mar ariyo e tij misonari kolendo, to bang’e noweyo Akula kod Priskilla kuno mondo gidhi nyime gi tijno. (Tich 18:18-21) Ne odok e wuodhe mar adek e tij misonari mi odak Efeso kuom higini madirom adek, kolendo kendo kopuonjo ji mang’eny “Yorno.” (Tich 19:8-10; 20:31) Paulo ne otiyo matek kane en Efeso. E buk mare miluongo ni Daily Life in Bible Times, A. E. Bailey ndiko ni: “Tim Paulo ma pile ne en tiyo tije chakre ru piny nyaka sa 5 onyango. (Tich 20:34, 35) mano ne yudo ka Turano ne osetieko puonjo; bang’e ne ochako lendo e hekalu chakre sa 5 onyango nyaka 10 odhiambo, romo gi jokony, . . . to mogik ne olendo ot ka ot chakre sa 10 odhiambo nyaka dier otieno. (Tich 20:20, 21, 31) Ng’ato nyalo wuoro kabe ne oyudo thuolo mar chiemo kod nindo.”​—1943, ite mar 308.

⁷ E kindeni ma ne olendo gi kinda, Paulo ne okwedo wach tiyo gi kido e lamo. Wachni ne owang’o i joma ne loso kendo uso kidogo, kaka Demetrio jathedh fedha, kendo kokono ne ochuno Paulo wuok e dalano.​—Tich 19:23–20:1.

⁸ Koro, ka en e jela, Paulo ne paro chandruoge ma kanyakla mar Efeso ne yudo, ka olworgi gi jolam nyiseche manono to bende hekalu malich miwuoro mar Artemi ne ni kuro. Onge kiawa ni Jokristogi mowal kuom roho ne dwaro ni owinj ranyisi ma Paulo ne koro miyogi, manyiso ni giloso “hekalu maler,” kama Jehova odakie kokalo kuom roho mare. (Efes. 2:21) “Wach ma noum” ma ne oel ne Jo-Efeso e wi chenro mar Nyasaye (yor Nyasaye mar chung’ne weche mag ode) ma ne odhi tiyogo e duoko winjruok kod kuwe kokalo kuom Yesu Kristo, onge kiawa ni ne en chenro ma jiwo kendo hoyogi. (1:9, 10) Paulo jiwo riwruok e kind Jo-Yahudi kod jogo ma ok Jo-Yahudi e Kristo. Ojiwo wach bedo e achiel kod winjruok. Omiyo, koro wanyalo ng’eyo gimomiyo ne ondik bugni, ber mare, koda gima nyiso maler ni ne ondike kuom much Nyasaye.

GIMOMIYO BUGNI KONYO

¹⁶ Barua ne Jo-Efeso wuoyo kuom chiegni weche duto kuom ngima Jokristo. Kaluwore gi chandruoge kod timbe mahundu mamedore e piny kindegi, puonj makonyo ma Paulo ne ochiwo bende konyo ahinya jogo ma gombo dak e ngima mamiyo Nyasaye luor. Nyithindo onego odag nade gi jonyuol, to jonyuol onego odag nade gi nyithindo? Dichwo nigi ting’ mane kuom chiege, kendo dhako nigi ting’ mane kuom chwore? Ang’o ma ng’ato ka ng’ato e kanyakla onego otim mondo orit winjruok e hera kaachiel gi ler mar Jokristo e piny mopong’ gi richoni? Puonj ma Paulo ne ochiwo wuoyo kuom penjogi duto, kendo omedo nyiso gima dwarore mondo ng’ato orwak kido manyien mar Jokristo. Kokalo kuom bug Jo Efeso, ji duto biro ng’eyo maber kido ma moro Nyasaye kendo “mochue e kido mar Nyasaye, kendo monyisore e tim makare kendo maler adier.”​—4:24-32; 6:1-4; 5:3-5, 15-20, 22-33.

¹⁷ Baruano bende nyiso gimomiyo nitie migawo kod tije e kanyakla. Mani en ni “mondo oik jo maler ni tich mar konyo, kuom gero ringre Kristo,” mondo gidong kaka Jokristo. Kuom riwo lwedo chuth chenrogi mag kanyakla, Jakristo nyalo ‘kuom hera, dongo kuome e weche duto’ tiendeni Kristo ma en wich.​—4:12, 15, 16.

¹⁸ Barua ne Jo-Efeso ne okonyo ahinya kanyakla mokwongo e ng’eyo maber tiend “wach ma noum mar Kristo.” Ne onyis maler kae ni, Jo-Yahudi moyie kaachiel gi, “jo ma ok jo Yahudi” ne iluongo mondo obed “jocham gikeni kaachiel kod jo Yahudi, giduto gin fuonde mag ringruok achiel, kendo giduto gikawo singruok e yor Wach Maber.” Ohinga ma ne ochung’ e kindgi ma en, “Chikno man gi weche moketi,” ma ne opogo jalo ma ok Ja-Yahudi gi Ja-Yahudi ne orumo, kendo koro kokalo kuom remb Kristo, ji duto ne osebedo jokanyo mag jo maler kendo jokanyo mag od Nyasaye. Mopogore chuth gi hekalu mar Artemi, Jokristogi ne igero kanyachiel e winjruok gi Kristo Yesu kama Nyasaye dakie kuom roho mare, ​—“hekalu maler kuom Ruoth.”​—3:4, 6; 2:15, 21.

¹⁹ Kaluwore gi “wach ma noum,” Paulo bende ne owuoyo kuom wach ‘ma ne ochan . . . kendo mondo oriw gik moko duto kaachiel e Kristo; gik manie polo [jogo moyier mondo obed e Pinyruodh polo], kod gik manie piny [jogo mabiro dak e piny e bwo loch mar Pinyruoth].’ Kuom mano, dwaro maduong’ mar Nyasaye mar duoko kuwe kod winjruok ijiwo ahinya e bugno. Kaluwore gi wachni, Paulo ne olemo ni Jo-Efeso, ma wenge chunygi ne oyaw, mondo omi giwinj chuth geno ma Nyasaye noluongogie kendo gine “mwandu mar gikeni mage man gi duong’, man kuom jo maler.” Wechegi nyaka bedni ne ojiwogi ahinya e geno margi. Kendo barua ne Jo-Efeso mokudhi gi much Nyasaye medo jiwo kanyakla e kindegi, ‘mondo opong’wa wachopi chuth e kit Nyasaye.’​—1:9-11, 18; 3:19.

[Weche moler piny]