Junië

Jefté kyaj nety tmëdatäˈäny ja tyëëm yˈääts diˈib tyukmëwëˈëmëp ja nyax kyam (Juec. 11:34). Per oy dyuˈunëty, Jefté jyënany: “Tëts nyajwaˈkxyë nˈääw mä Jyobaa, ets kyajts mbäät nnekyˈëxtëkëwaˈaky” (Juec. 11:35). Extëm jyënany, yëˈë xytyukˈijxëm ko Jefté myëdäjt mëkë mëbëjkën. Jyobaa kyupëjk ko duˈun dyojxy ja nyëëx ets kyunuˈkx. ¿Ojtsxyëp ëtsäjtëm duˈun nmëdäjtëm mëk ja mëbëjkën extëmë Jefté? Ko ojts nnaywyandakëm mä Jyobaa, ta ojts nˈanmäˈäyëm ko diˈib mas jëjpˈam nbëjtäˈägäˈänëm mä jukyˈäjtën, yëˈë ko ndunäˈänëm ti yëˈë tsyojkypy, oyë nety njanijäˈäwëm ko tsiptäˈägäämp. Per ¿ti nduˈunëm ko Jyobaa xytyukˈanaˈamëm diˈib kyaj ntsojkënyëˈäjtëm? Pën duˈunë mëbëjkën nmëdäjtëm extëmë Jefté, ta nguytyuˈunëm diˈibë Jyobaa ojts ndukwandakëm ets nmëmëdoˈowëm xondaˈakyˈääw xondaˈakyjyot. Mbäät tsyiptaˈaky tijaty ndukmëduˈunëm, per mëjwiin kajaa Jyobaa xykyunuˈkxëm (Mal. 3:10). w16.04 1:11, 14, 15

Diosë myëjääw mbäät xypyudëjkëm parë njëjpkuwäˈkëm tijaty xyyajtëgoyäˈänëm, ngäjpxwäˈkxëm amëk jotmëk ets parë nwinˈijxëm diˈib oy. Pääty jyëjpˈamëty ets nduˈunëmë mëjääw parë xëmë nëjkxëm reunyonk, pes duˈunë Dios xypyudëjkëm mët yëˈëgyëjxmë myëjääw. Diˈib xëmë yajmaytyakp mä tyäˈädë reunyonk, yëˈë wiˈix të yˈadëy tijaty ojts yajnaskäjpxë mä Biiblyë. Etsë tyäˈädë yëˈë xypyudëjkëm parë nˈijtëm seguurë ko tukëˈëyë tijatyë Jyobaa të twandaˈaky, adëwäämp. Nan xypyudëjkëm ko nmëguˈukˈäjtëm dyajnaxtë diskursë, demostrasyonk, ko kyomentarattë ets ko tkuyˈëwdë Jyobaa amumduˈukjot (1 Kor. 14:26). Ja tuk pëky diˈib nanduˈun xymyëjääwmoˈoyëm, yëˈë ko mëdë nmëguˈukˈäjtëm ngäjpx nmaytyakëm mä kyatsondaˈakynyëmë reunyonk ets ko jyëjpkëjxnë. Duˈun nbëjkëmë kuentë ko nmëdäjtëm nimayë mëtnaymyaayëbë diˈib naytyukjotmaytyuunëdëp mët ëtsäjtëm (1 Kor. 16:17, 18). w16.04 3:6, 7

Jesus jyënany ko ja yˈëxpëjkpëty tˈawanëyäˈändë ja oybyë ayuk diˈib nyimaytyakypy ja Anaˈam Kutujkën “abëtsemy nyaxwinyëdë” ets dyaˈëxpëkäˈändë jäˈäy mä “tukëˈëyë nasionk” (Mat. 24:14, TNM). Pääty, pënaty pyanëjkxtëbë Jesus, tsojkëp niˈamukë tkäjpxwäˈkxtët ja Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën abëtsemy nyaxwinyëdë. ¿Tiko mbäät njënäˈänëm ko Jyobaa tyestiigëty yëˈë diˈib yaˈˈadëëwdëp extëmë Jesus ojts tnaskäjpxë? Min nˈokˈijxëm. Extëm jap Estados Unidos yëˈë relijyonk diˈib myëbëjktëbë Jesus ja wyinëˈattë wyintsënëty, naa 600 mil. Perë Jyobaa tyestiigëty diˈib kyäjpxwäˈkxtëbë oybyë ayuk, ja jap wyinëˈattë naa 1,200,000. Ets abëtsemy nyaxwinyëdë ja jyaˈˈaty naa 400 milënë teety, perë Jyobaa tyestiigëty ja jyaˈˈattë naxy tuktujk miyonk, diˈib käjpxwäˈkxtëp 240 paˈis. Yajxon nyigëxëˈëky ko Jyobaa tyestiigëty yëˈë diˈib käjpxwäˈkxtëp abëtsemy nyaxwinyëdë. Seguurë ko tyäˈädë tuunk mëjwiin kajaa dyajmëjpëtsëmyë Jyobaa (Sal. 34:1; 51:15). w16.05 2:13, 14

Mayë jäˈäy wyinmaytyë ko myëdäjttëbë madakën parë këˈëm twinˈixtët ti oy ets ti axëëk, jeˈeyë këˈëm nyaymyëmay nyaymyëdäjëdë ets nyayajmëjpëtsëmäˈänëdë mä myëguˈuktëjk. Ets ko ti ttunäˈändë, kyaj tmëjpëjtäˈäktë pën jam pën yˈaxëktunäˈänyëty, ta net jyaˈˈatyë jëën tsip (Gén. 3:1-5). Ko Jesus dyajky ja käjpxwijën mä tuˈugë kopk, ta ja yˈëxpëjkpëty ttukniˈˈijxë wiˈix dyaˈoyëdët ja jotmay diˈib myëdäjttëp mëdë wiinkpë, oy näˈäty kyëxëˈëgët ko kyaj ttukˈoyˈatäˈändë. Kanäk pëky dyajkyë käjpxwijën parë kyaj tmëdattëdë jëën tsip. Extëm nˈokpëjtakëm, yˈanmääy parë yˈittët ajiiky amëguˈuk, nyayaˈitëdët tuˈugyë, nyayjëjpkuwitsëdët parë kyaj myëk jotˈambëktët, dyaˈoyëdët tsojk ja jotmay ets ttsoktët ja myëtsip (Mat. 5:5, 9, 22, 25, 44). w16.05 1:4, 5

Nimay ëtsäjtëm, ojts mëjwiin kajaa nyajtëgäjtsëmë jukyˈäjtënë mä nety nganëbajtëm parë ojts nguytyuˈunëm extëmë Biiblyë jyënaˈany. Per waˈan të nbëjkëmë kuentë ko tsojkëp nduˈunëmë mëjääw parë jam muum nˈaknayaˈoˈoyëm, ets duˈun mas oy niˈˈijxtutëmë Jyobaa mëdë Jesukristë (Éfes. 5:1, 2; 1 Peed. 2:21). Extëm nˈokpëjtakëm, waˈan kyaj ti ndukjotkëdakëm, nˈëbat ngäjpxpatëm ja nmëguˈukˈäjtëm o waˈan näˈäty kyaj nduˈunëm diˈib oy mët ko ntsëˈkëm ko pën wiˈix wyinmayët o jyënäˈänët. Waˈan kujk kanäk jëmëjt njatuˈunëmë mëjääw parë nnayaˈoˈoyëm, per duˈunyëm ndëgoˈoyëm. Jamyats mët ko pokyjyaˈay nyajpatëm, jeˈeyëm ndëgoˈoyëm oy tëëyëp ojts njanëbajtënë (Kol. 3:9, 10). Waˈan näˈäty ndunäˈänëm diˈib kyaj yˈoyëty, o näˈäty axëëk nnayjäˈäwëm, o waˈan xytsyiptakxëm nyaˈoˈoyëm ja jäˈäyˈäjtën. Ets waˈan jeky kujk njatuˈunëmë mëjääw parë nnayaˈoˈoyëm (Sant. 3:2). w16.05 4:3-5

Näägë jäˈäy jyënäˈändë ko jaanëm dyajtsoobäättë wiˈix ja tyääk tyeety jyëjwijtsëmbijtëdë ko jyamˈäjnëdë ja yˈuˈunk yˈënäˈk. Ko nmëjjäˈäy nmëˈˈënäˈkëm, ta niˈigyë nyajtsobatëm wiˈix ojts xyjëjwijtsëmbijtëm ja tääk teety mët ko njaygyujkëm ko pääty duˈun ttuundë ko mëk xytsyojkëm (Eb. 12:5, 6, 11). Jyobaa xytsyojkëm extëmë yˈuˈunk yˈënäˈk, pääty xyjëjwijtsëmbijtëm ets xypyojtsëm maˈkxtujkën myëët. Xytyukmëtsojkëm ets oy wyimbëtsëmët tijaty ndunäˈänëm, nˈijtëm agujk jotkujk ets ntsojkëm extëmë nDeetyˈäjtëm (Prov. 23:15). Yëˈë kyaj xyˈijxˈayowäˈänëm ets nan kyaj ttsoky nguˈoˈk ngutëgoˈoyëm ja poky kaytyey mët ko kyaj të njodëmbijtëm (Éfes. 2:2, 3). Mä ngaˈixyˈäjtëmë Jyobaa, waˈanë nety nmëdäjtëmë jäˈäyˈäjtën diˈib kyaj ttukjotkëdaˈaky. Per yëˈë, ta ojts xypyojtsˈoˈoyëm ets ojts xypyudëjkëm parë nnayajtëgäjtsëm, ets tyam mas oy njäˈäyˈäjtëm (Is. 11:6-8; Kol. 3:9, 10). w16.06 1:7, 8

Nimaybyë ënäˈkuˈunk yujy tudaˈaky ets jyatandëp tijaty yajtukniˈˈijxëdëp (Mat. 18:1-3). Pääty, jëjpˈam etsë tääk teety desde mutsknëm ttukniˈˈixëdët ja yˈuˈunk yˈënäˈk parë ttsoktët ja tëyˈäjtën (2 Tim. 3:14, 15). Parë oy wyimbëtsëmët mä ja yˈuˈunk yˈënäˈk tnëˈëmoˈoy ttuˈumoˈoytyë, jëjpˈam ets jawyiin yëˈëjëty ttsoktët ja tëyˈäjtën ets tmëmëdowdët extëmë Biiblyë jyënaˈany. Net ja yˈuˈunk yˈënäˈk kyaj tsyiptakxëdët ttsoktët ja tëyˈäjtën ets tjaygyukëdët ko pääty ja tyääk tyeety jyëjwijtsëmbitëdë mët ko tsyokëdë ets nanduˈunë Jyobaa. Nˈokˈijtëm xëmë yujy tudaˈaky ets nˈokmëmëdoˈowëmë Jyobaa. Nˈoktuˈunëm xëmë ti yëˈë tsyojkypy, net mëjwiin kajaa xyyajtsobäädäˈänëm extëm ja kugajpxy Daniel (Dan. 10:11, 19). Jyobaa duˈunyëm xëmë xypyojtsˈoyëyäˈänëm mëdë Biiblyë, myëjääw etsë kyäjpn. w16.06 2:14, 17

David myëdäjt kanäk pëkyë oybyë jäˈäyˈäjtën, päätyë Jyobaa mëk tsyojkë (1 Sam. 13:13, 14). Per axtë yëˈë pokytyuun mëjwiin kajaa. Extëm tëgok, ojts tmëttsëënë Batseba ja kyudëjkë Urías ets ta ojts wyeˈemy uˈunkmëët. Urías jamë nety yajpääty mä ja tsip tyunyëty ets komë David kyuyuˈutsanë pyoky, ta ojts tnigaxë Urías ets tkejxy mä tyëjk. Yˈawijxypyë nety ets ja Urías tsyëënët mëdë kyudëjk parë jäˈäy wyinmaytyët ko yëˈë Urías ja yˈuˈunk. Perë Urías kyaj ojts nyijkxy mä tyëjk, ta ja David tniwinmäˈäyë ets yˈoogët tsipoty. Mëkë David tkuˈayoˈowë mëdë familyë ko duˈun pyokytyuuny (2 Sam. 12:9-12). Perë Jyobaa ojts pyaˈˈayoyëty ets ta ojts pyokymyeˈkxyëty, nyijäˈäwëbë nety ko David yëˈë jyatunaambyë oybyë (1 Rey. 9:4). Koxyëp mijts mjukyˈajty mä tadë tiempë, ¿wiˈixxyëp ojts mnayjawëty ko David duˈun yˈadëtsy? ¿Kyajxyëp xynyekymyëduunyë Jyobaa? w16.06 4:7

Ëtsäjtëm Jyobaa tyestiigëty, ¿tiko nmëmëdoˈowëm extëmë Jesus jyënany? Yëˈko nnijäˈäwëm ko tyam njukyˈäjtëm “mä ja tiempë diˈib jëjpkëxanëp” ets ko waanë yˈaktëgoyˈaty parë tsyondäˈägët “ja mëk ayoˈon” (Dan. 12:4; Mat. 24:21). Ets duˈun extëmë Jesus ojts tnaskäjpxë, Jyobaa kyäjpn ta tyam tkäjpxwäˈkxtë abëtsemy nyaxwinyëdë ja oybyë ayuk diˈib nyimaytyakypyë Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën. Nan taa tyam yˈadëy diˈibë Jesus ojts tnaskäjpxë, extëmë tsip, päˈäm, nyaxyë mëk ujx ets jyaˈˈatyë yuu mä kanäägë it lugäär. Nan niˈigyë tyam jyaˈäjnë mayë relijyonk diˈibë jäˈäy kujoˈpëdëp ets niˈigyë nyimayë axëkjäˈäytyëjk (Mat. 24:7, 11, 12, 14; Luk. 21:11). Pääty ntsojkënë ets jyäˈtët ja tiempë parë minë Jesus ttuny diˈibë Tyeety të ttuknibëjtäägë (Mar. 13:26, 27). Per ja mëk ayoˈon diˈib wingoomp kyaj nnijäˈäwëm näˈä meerë tsyondäˈägäˈäny. w16.07 2:2-4

Mët ko Jyobaa dyaˈixyëty ja pyaˈˈayoˈowën diˈib kyaj xyjanitëjkëm, ta mbäät nmënuˈkxtakëm. Mët yëˈëgyëjxmë Jesus mbäät nmënuˈkxtakëmë Jyobaa oytyim näˈäjëty, etsë tyäˈädë mëjwiin kajaa nmëjjäˈäwëm. Pablo jyënaˈany: “Jaˈa ko nmëbëjkëm ja Jesukristë es xyjyaˈayˈäjtëm, mbäät nmëwingoˈonëm ja Dios amumduˈukjot” (Éfes. 3:12). Nanduˈun jyënaˈany ets nmëgäjpxëmë Jyobaa ko nyajtëgoyˈäjtëmë naybyudëkë, “ets nbatëm ja paˈˈayoˈowën diˈib kyaj xyjanitëjkëm parë xypyudëjkëm mä meerë nyajtëgoyˈäjtëm” (Heb. 4:16b, TNM). Koogoo nmëdäjtëm tuˈugë jotmay, mbäät nˈamdoˈowëmë nyaybyudëkë Jyobaa, ets yëˈë xypyudëjkëm oy xykyapat xykyanitëjkëm. Yëˈë yajtuumbyë nmëguˈukˈäjtëm diˈib mëët nduˈukmujkëm parë xypyudëjkëm. Ets kom yˈatsoowëmbijtypyë nuˈkxtakën, “pääty amumduˈukjot njënäˈänëm: Yëˈë Nintsënˈäjtëm Dios yëˈëts xypyudëjkëp. Kyajts ntsëˈëgët kots pën wiˈix xytyunäˈänët” (Eb. 13:6). w16.07 3:12, 13

Noé jeˈeyë tmëdäjty tuˈugë kyudëjk ets ja nidëgëëkpë myäänk nanduˈun. Per ko nyajxy ja Ayoˈonduu, ta nimay ja yetyëjkëty tmëdäjttë kanäägë kyudëjk. Ets mä kanääk ja it lugäär, kyaj wiˈixë jäˈäy tnekyˈijxtë ko duˈun pyokytyuundë, axtë ijt tsënääytyëp ijty mä tˈawdattë ja diosëty. Ko Abrahán mëdë Sara ojts nyëjkxtë tsënaabyë Canaán, ta tˈijxtë ko ja jäˈäy jantsy axëëk dyajnëjkxtë jyukyˈäjtën ets kyaj twintsëˈëgëdë ja pëjk ukën. Jyobaa yajkutëgooy ja Sodoma mëdë Gomorra mët ko ja jäˈäyëty jantsy axëëgë nety dyajnëjkxtë jyukyˈäjtën. Perë Abrahán kyaj duˈun jyukyˈajty, oy tnigëbäjkˈäjty ja fyamilyë, etsë Sara nan pyëjtakë oybyë ijxpajtën mët ko xëmë tmëjˈijxy ets twintsëˈkë ja myëmëjjäˈäy (1 Peed. 3:3-5). Ets ko Abrahán dyajpëkany ja myäänk Isaac, yëˈë ojts tˈëxtäˈäy tuˈugë kiixy diˈib yˈawdäjtypyë Jyobaa. Etsë Isaac nanduˈun ttuuny ko dyajpëkanyë Jacob, diˈib tyëëmˈäjt yˈäätsˈäjt ja 12 tëëm ääts diˈib Israel. w16.08 1:10

Tyäˈädë tekstë ta tyam yˈadëy, extëm mä jëmëjt 2015 ja Jyobaa tyestiigëty 8,220,105, diˈib abëtsemy nyaxwinyëdë käjpxwäˈkxtëp. Jyobaa ojts tnigajpxy wiˈix ja kyäjpn nyimayëyaˈany, jyënany: “Ëjts këˈëm, Jyobaa, nyajjotëgoyaampy ko tpäädëdë tiempë”. Tyäˈädë yëˈë yˈandijpy ko niˈigyë ja tuunk jyaˈˈatäˈäny. ¿Nbëjtakëm tyam ja jot mëjääw parë ngäjpxwäˈkxëm ets ndukniˈˈijxëmë jäˈäy ja Diosë Kyutujkën? Nimay tyamë nmëguˈukˈäjtëm tyundë prekursoor regulaar o ausilyaar. Nääk të nyëjkxtë mä tyëgoyˈatyë käjpxwäˈkxpë etsë wiinkpë mëk tyundë mäjaty yajkojˈyë Diosë tyëjk. Jaˈäjtp “waanë niˈigyë ja Nintsënˈäjtëmë tyuunk” diˈib xytyukˈijxëm ko mbäät niˈamukë nduˈunëm, duˈunë yetyëjk etsë toxytyëjk (1 Kor. 15:58). w16.08 3:1, 2

Ko nety näämnëm ja israelitëty të yˈawäˈätspëtsëmdë Egipto, ta ja Amaleq jäˈäy nyibëdëˈkëdë. Moisés ta ttuknipëjky tuˈugë yetyëjkë jotmëkpë diˈib xyëwˈäjtypy Josué parë twooyoˈoyët ja israelitëty mä nety tsyiptunäˈändë. Ko waanë yˈijty, ta Moisés mëdë myëgaˈax Aarón etsë Hur pyatëjkëdë mä tuˈugë jëdun. Moisés të nety ttukniwinmayë ti tyunaampy parë israelitëty tmëmadäˈäktët ja Amaleq jäˈäyëty. Yëˈë kyäjpëˈk ja Diosë tëyˈäjtënbë tyäjk ets majtskˈaduˈumgëˈë tkäjpˈijty këjxm. Ko Moisés këjxm dyaˈity ja tyäjk, ta Jyobaa dyajmadaˈaky ja israelitëty, per ko yˈanuˈkxë ets dyajjënaky ja tyäjk, ta kyaj myadäˈäktë. Päätyë Aarón mëdë Hur pojënë tpudëjkëdë Moisés. Biiblyë jyënaˈany: “Ënet ojts tuˈuk yëˈë tsää tˈixtë mä dyajkëxwaˈtstën ja Moisés. Ta ja Aarón ets ja Hur tmäjtsˈijtëdë ja kyëˈë, ets këjxm duˈun xajtëy dyaˈijtëdë. Tukpäˈäjaty ojts tmäjtsëdë ja kyëˈë. Duˈunˈaamy ojts ja Moisés këjxm ja kyëˈë dyaˈijty koonëm ja xëëw kyëdaky”. Ok, yëˈë ja israelitëty madaktë, mët ko ja Diosë kyëˈëjë kumëjääwbë yajpaty mët yëˈëjëty (Éx. 17:8-13, MNM). w16.09 1:5-7

Pablo ijt seguurë ko mbäät tmëmadaˈaky tijaty yajtëgoyanëp pën myënuˈkxtakypyë Jyobaa, pën myëbëjkypy ko pudëkëyanëp ets pën myëbëjkypy ko Jesus ojts xyjuuybyëtsëˈëmëm. Ets ëtsäjtëm, ¿nan mbäät nmëmadakëm tijaty këˈëm xyyajtëgoyäˈänëm? Mbäät, ko nbanëjkxëmë yˈijxpajtënë Pablo, nmëbëjkëm ko Jesus ojts xyjuuybyëtsëˈëmëm ets ko nˈamdoˈowëmë Jyobaa nyaybyudëkë en lugäär nwinmäˈäyëm ko mbäät këˈëm nmëmadakëm. Näˈätyë Jyobaa tsyojkypy parë ndukˈijxëm nuˈunën nmëmäˈäy nmëdäjëm tuˈugë jotmay. Extëm nˈokpëjtakëm, ¿ti ndunäˈänëm pën ëtsäjtëm o tuˈugë jiiky nmëguˈuk myëdäjtypy tuˈugë mëk päˈäm o kyaj yajtunyë tyëyˈäjtën? Pën njantsy tyukˈijxpajtëmë Jyobaa, ta nˈamdoˈowëmë jot mëjääw parë nmëduˈunˈadëtsëm, nyajpatëm agujk jotkujk ets duˈunyëm mëët nnaymyaˈayëm (Filip. 4:13). Niˈamukë Dios mëduumbë, duˈun diˈib jukyˈäjttë tëëyëp ets diˈib tyam, yëˈë xytyukˈijxëmë yˈijxpajtën ko pën nmënuˈkxtakëmë Jyobaa, ta xymyoˈoyäˈänëmë jot mëjääw etsë jotmëkˈäjtën parë oytyiijëty nmëmadakëm. w16.09 2:14, 15

Mä tadë tiempë, nääk ja Dios mëduumbëty diˈib käjpxtëp grieegë ojts tyëkëdë abajt kutujkpë mët ko ja kuˈooky tyoxytyëjkëty diˈib kyäjpxtëbë grieegë kyaj yajpudëkëdë extëm pyaatyëty. Parë tyäˈädë jotmay yˈoyët, ta apostëlëtëjk tkajxtë nijëxtujkë yetyëjk diˈib yˈixtëp wiˈix dyajwäˈkxtët ja jeˈxy pëky. Yëˈë wyinˈijxtë ja yetyëjkëty diˈibë xyëëw grieegë, waˈan duˈun ttuundë parë oy nyayjyawëdët ja kuˈooky tyoxytyëjkëty (Apos. 6:2-6). Mbäät kyaj nbëjkëmë kuentë ko xynyinäjxëm extëmë jäˈäy jyaˈayˈattë mä ja nˈitˈäjt nlugäärˈäjtëm (Rom. 12:2). Pënaty nmëdëjkpäˈäˈäjtëm, pënaty mëët nduˈunëm o nˈeskuelëˈäjtëm mbäät tëgatsy tnimaytyäˈäktë jäˈäy diˈib tsoˈondëp wiink lugäär, diˈib tëgatsyë kyostumbrë o wiˈix yˈixˈattë. ¿Jam ogäˈän duˈun nwinmäˈäyëm extëm yëˈëjëty? O ¿ti nduˈunëm ko pën tnëxiˈiky ttukxiˈiky ja lugäär mä ntsoˈonëm o wiˈix ja kostumbrë nmëdäjtëm? w16.10 1:7, 8

Ko nˈijx nduˈunëm wiˈix yˈixëtyë ääy ujts o jëyujk animal, tsojkëp nwäˈkwëˈëmëm ets yajxon nbawinmäˈäyëm, net nbëjkëmë kuentë ko tukëˈëyë diˈib të kyojy xyyajmonyˈijx xyyajmonyjäˈäwëm. “Mëbëjkëngyëjxm njaygyujkëm” ko Dios yëˈë tijaty ojts dyajkojtäˈäy, oy ngaˈijxëm. Nan nbëjkëmë kuentë ko jantsy kuwijy ets ko jantsy oyjyaˈay (Eb. 11:3, 27). Mbäät mas niˈigyë nnijäˈäwëm wiˈix yˈixëty tijatyë Dios ojts dyajkojy ko ngäjpxëm wiˈixë científicos tˈëxpëjkpëtsëmdë. Extëm yajnimaytyaˈaky mä bideo Las maravillas de la creación, mä foyetë Obra de un Creador etsë El origen de la vida ets mä liibrë ¿Existe un Creador que se interese por nosotros? Mä rebistë ¡Despertad! kanäkˈok kujk pyëtsëmyë artikulo mä yaˈentrebistarattë científicos etsë wiinkpë jäˈäyëty diˈib tyam myëbëjktëbë Dios. Ets mä artikulo “¿Casualidad o diseño?” nyimaytyakypy kanäk pëky wiˈix të kyojˈyë jëyujk animal etsë ääy ujts, ets wiˈixë científicos tniˈˈijxtuˈuttë parë nanduˈun tijaty tjayajkojäˈändë. w16.09 4:4, 5

Mä Ebreeʉsʉty kapitulo 11, jap tmaytyaˈagyë Dios mëduumbëty diˈib jyantsy myëbëjktë ko mbäädë Jyobaa yajjukypyëkëdë pën oˈktëp. Per kyaj tˈawijxtë jyukypyëktët jam tsäjpotm mët ko kyajnëmë netyë Jesus dyaˈˈawäˈätsy ja nëˈë tuˈu (Gal. 3:16). Yëˈë yˈawijx jyëjpˈijxtë ja jukyˈäjtënë winë xëëwbë yä Naxwiiny mä tuˈugë lugäärë tsujpë (Sal. 37:11; Is. 26:19; Os. 13:14). Ebreeʉsʉty 11:13 duˈun tnimaytyaˈaky ja Dios mëduumbëty: “Nidëgekyëtyë tyäˈädë jäˈäyëty yˈoˈktë es kyajyëm oj tˈaxäjëdë diˈibë Dios oj tyukmëwandäägëdë; per mëbëjkëngyëjxm [...] jagam tmëjˈijxpejty xondakën mëët”. Yˈawijx jyëjpˈijxtëbë nety ja jembyë jukyˈäjtën ets pyawinmääytyë ko tam yajpatnëdë, extëm ttuunyë Abrahán. Jesus duˈun jyënany: “Abrään yˈixan ja tiempë mäts ëj nmiiny yä naxwiiny” (Fwank 8:56). Sara, Isaac, Jacob etsë wiinkpë Dios mëduumbë yˈawijx jyëjpˈijxtë ets jyäˈtët ja tiempë mä Diosë Kyutujkën yˈanaˈamët abëtsemy nyaxwinyëdë (Eb. 11:8-11). w16.10 3:4, 5

Jyobaa yëˈë yajtuunë myëjääw parë ojts njaygyujkëm ja tëyˈäjtën mä wiˈix yëˈë yajnimaytyaˈaky mëdë yˈUˈunk, ets nan yëˈë ojts xypyudëjkëm parë nmëdäjtëmë mëbëjkën (Luk. 10:21). ¿Wiˈix nyajnigëxëˈkëm ko nmëjjäˈäwëm ko duˈunë Jyobaa të ttuny? Ko xëmë nmoˈoyëmë dyoskujuyëm ko ojts xymyëjwoˈowëm mët yëˈëgyëjxmë Jesus “diˈib yajkaˈpxypy ja nmëbëjkënˈäjtëm” (Eb. 12:2). Nan tsojkëp niˈigyë nyajkëktëjkëm ja mëbëjkën, ko nnuˈkxtakëm ets ko nˈëxpëjkëmë yˈAyuk (1 Peed. 2:2). Pën njantsy myëbëjkëm tijatyë Jyobaa të twandaˈaky, ta nyajnigëxëˈëgäˈänëm mä tijaty nduˈunëm. Extëm nˈokpëjtakëm, nëjkxëbë jäˈäy ndukmëtmaytyakëm ja Diosë Kyutujkën ets nbudëjkëm parë tpanëjkxtëdë Jesus. Nan nëjkxëp “nmayˈäjtënduˈunëm mët oytyim pënëty nidëgekyëty, es waanë niˈigyë nmayˈäjtënduˈunëm mët ja nmëmëbëjkpëˈäjtëm” (Gal. 6:10). Nan nëjkxëp nduˈunëmë mëjääw parë nmastutëm wiˈix axëëk të njukyˈäjtëm mët ko oy nˈitäˈänëm mëdë Jyobaa (Kol. 3:5, 8-10). w16.10 4:11, 12

Xyyajmonyˈijx xyyajmonyjäˈäwëm wiˈixë Jyobaa ttuknimäˈkxë dyaˈity tijaty jamˈäjtp tsäjpotm ets yä Naxwiiny. Pääty, nan mbäät nwinmäˈäyëm ko Jyobaa tsyojkypy etsë kyäjpn yˈittët tukniwits tuknimäˈkxë. Axtë të xymyoˈoyëmë Biiblyë diˈib xytyukniˈˈijxëm wiˈix mbäät nˈawdäjtëm. Pën nbanëjkxëm wiˈixë Jyobaa mëdë kyäjpn xytyuˈumoˈoyëm, ta nëjkx nˈijtëm agujk jotkujk. Dios nan yajxon ojts ttukniwits ttuknimäˈkxë ja Israel gäjpn. ¿Wiˈix? Ko tmooy ja Ley. Extëm nˈokpëjtakëm, tamˈäjtpë netyë toxytyëjkëty diˈib “të yajtukniwitsëdë parë tyundët mä yajnidëkë ja wittëjk mä tyuˈukmuktë” (Éx. 38:8). Ok, ta ja rey David ttukniwijtsë tijaty tyundëp ja saserdotëty etsë lebitëty mä ja templë (1 Crón. 23:1-6; 24:1-3). Nan tukniwits tuknimäˈkxë yˈijty ja Diosë kyäjpn mä primer siiglë. Tamˈäjt diˈib wyoowˈyoˈoytyë ja Diosë kyäjpn, tuk grupë yetyëjk diˈib tyuˈumooytyë ja Dios mëduumbëty. Tim jawyiin, yëˈëyë duˈun tuundë ja apostëlëty (Apos. 6:1-6). Yëˈë yajtuunëdë Jyobaa parë tnijäˈäyëdë ja tuˈukmujkën, tmooytyë ëwij käjpxwijën ets tˈanmääytyë wiˈix tijaty yajtunäˈäny (1 Tim. 3:1-13; Titʉ 1:5-9). w16.11 2:3, 6, 8, 9

Ja rey diˈib Babilonia mët nimay ja syoldäädëtëjk ja dyajkutëgooytyë Jerusalén käjpn mä jëmëjt 607 mä kyajnëm myinyë Jesus. Biiblyë jyënaˈany ko tyäˈädë rey yaˈoˈk ja yaˈayˈënäˈkëty ets ko ninuˈun tkapaˈˈayooy ja toxytyëjkëty, ja mëjjäˈäytyëjkëty ets ni yëˈë diˈib yuumëët päˈämmëët. Ok, “ta tnoˈktääy ja Diosë tëyˈäjtënbë tyëjk, ets tjijtääy ja Jerusalén käjpnë nyabots, nyoˈktääy tukëˈëyë ja potsy diˈib täˈtspëky ets yajkutëgooytyaay tukëˈëyë diˈib tsobatp” (2 Crón. 36:17, 19). Ja judiyëtëjk kyaj ajotkumonë ojts tyukjäˈtëdë ja kutëgoˈoyën. Pes të nety kanäk jëmëjtë Dios tkexy ja kyugajpxyëty parë tyukˈawanëdë ko pën kyaj myëdowdë, ta nyibëdëˈëgäˈänëdë Babilonia jäˈäy. Ko nimay yˈoogäˈändë ets ko pënaty tsokwëˈëmdëp yajmënëjkxäˈändë Babilonia. w16.11 4:1, 2

Ko ja Adán pyokytyuuny, ta niˈamukë naxwinyëdë jäˈäy nyinäjxë ja poky ets ja oˈkën. Päätykyëjxmë Biiblyë jyënaˈany: “Tuˈuk jeˈeyë ja jäˈäy [Adán] kyaj tmëmëdooy ja Dios es mëdë tyäˈädë pojpëkyëjxm tsyondaky ja oˈkën”. Perë Jyobaa yaˈijxë ja myëj paˈˈayoˈowën ets ojts dyaˈˈawäˈätspëtsëmyë naxwinyëdë jäˈäy, “mët yëˈëyë tuˈugë jäˈäy, Jesukristë” (Rom. 5:12, 15, 17). Duˈuntsoo mbäät niˈamukë ndukˈoyˈäjtëm ja Diosë pyaˈˈayoˈowën diˈib kyaj xyjanitëjkëm, “jaˈagyëjxm ko jatuˈugë yetyëjk ja Dios tkajxykyupejky”, ets nyajmoˈoyäˈänëm “ja jikyˈäjtën winë xëë winë tiempë” (Rom. 5:19, 21). Jyobaa mbäätxyëp kyaj dyajkyë yˈUˈunk extëm wintsëˈkën, ets ëtsäjtëm nan kyaj nety xynyitëjkëm diˈibë Jyobaa etsë Jesus ojts xytyukmëduˈunëm parë nyajpokymyaˈkxëm ets njukyˈäjtëm winë xëëw. Pääty extëm njukyˈäjtëm, ja mbäät ndukˈijxëmë Dios ko mëjwiin kajaa nmëjjäˈäwëm diˈib të xytyukmëduˈunëm. w16.12 1:1, 6, 7

¿Tiko yˈoyëty nˈijx nduˈunëm ti diˈib mas jëjpˈam nbëjtakëm mä jukyˈäjtën? Yëˈko Pablo jyënany: “Diˈibaty nayäjkëdëp mët ja diˈibë nyiniˈx kyëbäjk tsyejpy, tyäˈädë jäˈäyëty patëdëp ja oˈkën” (Rom. 8:6). Pën jam ja jot winmäˈäny nbëjtakëm mä diˈibë niniˈkx këbäjk tsyojkypy, mbäät tyam kyaj oy nekyˈijtëm mëdë Dios ets mä tiempë myiny kyëdaˈaky nëjkxëp nyajtëgoˈoyëm ja jukyˈäjtën. Per kyaj tiko duˈun njäjt ngëbajtëm, pes mbäät niˈamukë nyajtëgäjtsëm ja jukyˈäjtën. Nˈokjamyajtsëm ko jam Corinto ojts yaˈëxkexy tuˈugë yetyëjk mä ja tuˈukmujkën mët ko axëëgë nety ja jyukyˈäjtën dyajnëjkxy. Per yajtëgäjts ja jyukyˈäjtën ets kyaj nyekynyaytyukˈanaˈamë ja axëëkpë tsyojkën, pääty wäˈäts jatëgokë Jyobaa tmëduuny (2 Kor. 2:6-8). Tyäˈädë yetyëjk të nety nyaygyëyakyëty mä “diˈibë nyiniˈx kyëbäjk tsyejpy”, per ojts nyayajtëgatsyëty. Nanduˈun tyam, mbäät tuˈugë Dios mëduumbë dyajtëgatsyë jyukyˈäjtën, pën yëˈë myëmëdoobyë Jyobaa yˈanaˈamën en lugäär nyaytyukˈanaˈamëdët ja axëëkpë tsyojkën. Ko tjamyatsët wiˈixë Pablo jyënany, mbäät pyudëkëty parë dyajtëgatsët ja jyukyˈäjtën. w16.12 2:5, 12, 13

Xyjotkujkmoˈoyëm ko nnijäˈäwëm ko Jyobaa xykyuentˈatäˈänëm pën ndukkëdëjkëm tukëˈëyë ja tsëmy këˈëy o tijaty nmëmäˈäy nmëdäjëm. Nˈokˈijtëm seguurë ko Jyobaa mbäät ttuny “waanë niˈigyë këdiinëm diˈibë ëtsäjtëm nˈamdoˈom” (Éfes. 3:20). Tyäˈädë yëˈë yˈandijpy ko mas kajaa diˈibë Jyobaa xytyukmëdunäˈänëm ets kyaj yëˈëyëty diˈib nˈamdoˈowëm. Parë nˈaxäjëmë Jyobaa kyunuˈkxën, tsojkëp amumduˈukjot nmëbëjkëm ets nmëmëdoˈowëm. Moisés duˈun tˈanmääy ja israelitëty: “Dios yëˈë nëjkx mgunuˈkxyë mëj këjaa mä ja it naxwiinyëdën mëdiˈibë moˈojanëbën. Ënet duˈun penë mëmëdoopy ets mduumypy, ëjxtëm yëˈë tniˈënaˈamën, duˈun ta tyam të mdukmëdowëtën. Pen mduumypy duˈun, yëˈë Dios nëjkxëp mjantsy kyunuˈkxyë, ta yëˈë të twinwanën” (Deut. 15:4-6, MNM). ¿Ijtëm seguurë ko Jyobaa xykyunuˈkxäˈänëm pën xëmë nmëduˈunëm? Ta kanäk pëky tiko mbäät nˈijtëm seguurë. w16.12 4:8, 9

Jyobaa pääty twinˈijxy ja kyäjpn parë yˈadëwët diˈibë nety të ttukwandaˈaky ja myëtnaymyaayëbë Abrahán (Gén. 22:15-18). Jyobaa nan xëmë dyajtunyë tyäˈädë madakën mëdë tsojkën etsë tëyˈäjtën, extëm dyajnigëxëˈky mä tjëjwijtsëmbijty ja israelitëty diˈib kyaj myëmëdoowë. Per ko jyodëmbijttë amumduˈukjot, ta tsyojkëdë Jyobaa ets pyaˈˈayoowëdë. Jyobaa jyënany: “Nyaˈˈagëdäˈägaambyëts pënatyëts të xymyëdëgoytyë. Ntsokandëbëts mët ko duˈunëts ntsojkënyëˈaty” (Os. 14:4). Extëm nˈijxëm, Jyobaa yajtuumpy ja madakën diˈib myëdäjtypy parë tpudëkë wiinkpë. ¡Jantsy oyë ijxpajtën xymyoˈoyëm! Jyobaa këˈëm ttukniwinmäˈäyë ko dyajkojäˈänyë anklëstëjk etsë naxwinyëdë jäˈäy, ets tmooy ja madakën parë këˈëm twinˈixtët ti tyunandëp. Jyobaa yëˈë tim jawyiin yajkojë Jesus ets duˈun ojts dyajkojy extëm yëˈë. Yëˈë diˈib tim jawyiin yajtukumääyë tyäˈädë madakën parë këˈëm twinˈixët ti tyunaampy (Kol. 1:15). Ko nety kyaminyëm yä Naxwiiny, yëˈë ojts twinˈixy ko kyaj tmastuˈudäˈänyë Dios ets ko kyaj tpuwäˈägëyaˈanyë Satanás mä tnibëdëˈëgyë Dios. w17.01 2:3, 4

Waˈan tyam mas niˈigyë mbäät nduˈunëmë Diosë tyuunk o waˈan kyaj nëgoo mbäät nekytyuˈunëm. Nan waˈan tyam nˈënäˈkˈäjtëm o të nmëjjäˈäyënë, nyajpatëm oy mëk o yuumëët päˈämmëët, perë Jyobaa nyijäˈäwëp wiˈix mbäät mas oy nmëduˈunëm. Yëˈë kyaj tˈawixy nduˈunëm diˈib kyaj mbäät nmëmadakëm. Tyukxondakypy tijaty ndukmëduˈunëm. Jesus agujk jotkujk ttuuny tijatyë Tyeety tuknipëjkë, ets ëtsäjtëm nan mbäät duˈun nduˈunëm (Prov. 8:30, 31). Pën ijtëm yujy tudaˈaky, ta nëjkx ndukxondakëm ja tuunk diˈib yajtuknipëjkëm mä Diosë kyäjpn. Kyaj yëˈë nˈijxëm ja tuunk diˈib yajmooytyëbë nmëguˈukˈäjtëm. Yëˈë mbäät ndukxondakëm ja tuunk diˈib ëtsäjtëm yajmoˈoyëm, pes yëˈë Jyobaa xymyoˈoyëm. Yujyˈat tudaˈakyˈat nan yëˈë xypyudëkëyäˈänëm parë nwintsëˈkëmë nmëguˈukˈäjtëm ets nbudëjkëm xondaˈakyˈääw xondaˈakyjyot. Nan nëjkxëp ngupëjkëm ko yëˈë Jyobaa të tyuunkmoˈoyëdë mä kyäjpn (Rom. 12:10). w17.01 3:13, 14

Näˈätyë nmëguˈukˈäjtëm diˈib mas ënäˈk, yëˈë nyikëjxmˈäjttëp parë tˈixtët wiˈix tyundë nmëguˈukˈäjtëm diˈib mëjjäˈäy mëˈˈënäˈknë. Per oy ko tjattët tijaty jyäjt nyijäˈäwëdëbë mëjjäˈäytyëjk. Timoteo mas ënäˈkë nety etsë Pablo mëjjäˈäy mëˈˈënäˈknë, per tuˈugyë tyuundë kanäk jëmëjt. Tëgokë Pablo tˈanmääy ja Dios mëduumbëty diˈib Corinto: “Nduknigaxtë Timoteo, mët ko yëˈëtsën diˈib ntsojkypy ets nˈuˈunkˈatyëts mä nWintsënˈäjtëm diˈib kyaj tmastuˈuty. Yëˈë mdukjamyatsanëdëp wiˈixëts tijaty nduny mëdë Kristë Jesus” (1 Cor. 4:17, TNM). Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko Pablo mëdë Timoteo naybyudëjkëdë ko tuˈugyë tyuundë. Pablo jyuˈtë tiempë parë ttukniˈˈijxë Timoteo wiˈix tijaty ttuny, etsë Timoteo tyuunë mëjääw parë tjäjty. Pablo mëk ttsojkyë Timoteo ets ijt seguurë ko kyuentˈataampy tsuj yajxon ja myëguˈuktëjk diˈib Corinto. Pënaty tuundëp mëjjäˈäy, mbäät tpanëjkxëdë Pablo yˈijxpajtën ko ttukniˈˈixëdët ja myëguˈuktëjk wiˈix nyëˈëmoˈoy tyuˈumoˈoytyët mä nduˈukmujkëm. w17.01 5:13, 14

Jyobaa yëˈë yajkypyë jukyˈäjtën, pääty pënaty jukypyëjktëp, yëˈë nëjkx tTeetyˈattë (Apos. 17:24, 25). Päätyënë Jesus jyënany mä padrenuestro ko Jyobaa yëˈë nDeetyˈäjtëm diˈib ijtp “tsäjpotm” (Mat. 6:9, TNM). Jyobaa yëˈë të ttuknipëkyë Jesus parë dyajjukypyëkët pënaty të yˈooktë. Päätyë Jesus jyënany: “Ëjtsë dëˈën ja jikypyëjkën es ja jikyˈäjtën” (Fwank 6:40, 44; 11:25). Jesus nanduˈun jyënany: “Oytyim pënëty diˈibë tyiimpy diˈibë tsyejpy ja Dios, yëˈëtsë dëˈën extëm ja nmëgaˈaxëts yetyëjk toxytyëjkëty es extëmtsë ndäägën” (Mar. 3:35). Dios yëˈë tsyojkypy ets niˈamukë jäˈäy yˈawdatëdët, oy mä tsyoondët, oy diˈibë ayuk tkäjpxtët ets oy wiˈix yˈixˈattët. Biiblyë jyënaˈany ko tyäˈädë jäˈäyëty jantsy nimay. Nan myëbëjktëp ko Jesus ojts xykyuˈoˈkëm ets myëmëdoowdëbë Dios. Nan myëjkumääytyëp ets jyënäˈändë: “Yëˈë nitsokën myiny mä yëˈë Nintsënˈäjtëm Dios, diˈibë unyaapy mä unyaaybyajn mä yajkutiky, es nandëˈën myiny mä yëˈë Borreeguˈunk” (Diˈibʉ Jat. 7:9, 10). w17.02 2:10, 11

Mä jëmëjt 1884 tˈrejistraräjttë gobiernë windum tuˈugë organisasion diˈib tyukxëwˈäjttë Zion’s Watch Tower Tract Society. Etsë Charles Taze Russell, yëˈë diˈib nyiwintsënˈäjt. Ko tˈëxpëjky yajxonë Biiblyë, ta kyaj tsyëˈkë tnimaytyäˈägët ko kyaj yajpääty mä Biiblyë tijatyë jäˈäy yajtukniˈˈijxëdëp tsäjptëgoty, extëmë Trinidad ets ko anmë kyaj yˈooky. Russell nan yajxon tjaygyujkë ko kyaj pën tˈixäˈäny ko nety ja Kristë jyëmbity ets ko “ja tiempë diˈibë Dios të tpëjtaˈaky” ja jyëjpkëxäˈäny 1914 (Luk. 21:24). Russell yajtuunë jyot myëjääw, tiempë etsë myeeny syentääbë parë jäˈäy ttukniˈˈijxë tyäˈädë tëyˈäjtën. Seguurë ko yëˈë Jyobaa yajtuunë mëdë Jesus parë ttuˈumoˈoyët ja Diosë kyäjpn mä tadë tiempë. Ja nmëguˈukˈäjtëm Russell kyaj tkupëjky ets pën mëj yaˈitëdët. Mä jëmëjt 1896, tkujäˈäyë ko yëˈë ets pënaty yajnëjkxtëbë jëjpˈamˈäjtën kyaj nety ttsoktë ets pën myëjkuˈëw myëjkugäjpxëdët o myoˈoyëdët tuˈugë xyëëw diˈib mëj yajnaxëdëp o yajxëëwmoˈoytyët pënaty mëët tyuˈukmuktë extëm yëˈë txëwˈaty. Ok, ta jyënany: “Tyäˈädë tuunk kyaj yëˈë tjaˈajëtyë naxwinyëdë jäˈäy”. w17.02 4:8, 9

Ëtsäjtëm nan tsojkëp nwinˈijxëm ti ndunäˈänëm. Ta diˈib jëjpˈam ets ta diˈib kyaj. Tijaty ndunäˈänëm, mbäät xyˈaxëktuˈunëm o mbäät ndukˈoyˈäjtëm. Pën nwinˈijxëm diˈib oy wimbëtsëëmp, mbäät kyaj nëgoo nbatëmë amay jotmay ets jotkujk njukyˈäjtëm. Per pën yëˈë nwinˈijxëm diˈib kyaj oy wyimbëtsëmy, ta nëjkx nˈamaybyat njotmaybyatëm ets jeˈeyë xyyajmoˈon xyyajtujkëm. ¿Ti xypyudëkëyäˈänëm parë nwinˈijxëm diˈib oy wimbëtsëmëp? Ko nmëbëjkëmë Dios. Tsojkëp nmëbëjkëm ko yëˈë xyjantsy pyudëkëyäˈänëm ets ko xymyoˈoyäˈänëmë wijyˈäjtën parë nduˈunëm diˈib oy. Ja tuk pëky diˈib xypyudëkëyäˈänëm, yëˈë ko nmëbëjkëmë yˈAyuk ets ko ndukˈoyˈatäˈänëm ja käjpxwijën diˈib xymyoˈoyëm (Sant. 1:5-8). Pën nyajkëktëjkëmë naymyayë mëdë Jyobaa ets pën niˈigyë ntsojkëmë yˈAyuk, ta nmëbëkäˈänëm ko yëˈë nyijäˈäwëp ti diˈib mas oy parë ëtsäjtëm. Ko duˈun nduˈunëm, yëˈë xypyudëkëyäˈänëm parë nnaytyuktuˈumoˈoyëm ja yˈAyuk mä kyajnëm nwinˈijxëm ti ndunäˈänëm. w17.03 2:2, 3

Tëgok, ta Jehosafat nyimiinëdë myëtsip parë mëët tsyiptunäˈändë ets yëˈë pyanëjkx ja tyeetyë yˈijxpajtën: myëbëjk ko Jyobaa pudëkëyanëp (2 Crón. 20:3). Jehosafat mëk tsyëˈkë, päätyë Jyobaa tˈamdooyë naybyudëkë ets tˈanmääy ko yëˈë mëdë nyax kyäjpn kyaj mbäät tmëmadäˈäktë ja myëtsip, ets ko kyaj tnijawëdë ti tyundëp. Jehosafat ijt seguurë ko Jyobaa pudëkëyanëp extëm jyënaˈanyë tekstë diˈib tyam. Duˈun extëmë Jehosafat, mbäät näˈäty kyaj nnijäˈäwëm ti nduˈunëm parë nyaˈoˈoyëm tuˈugë jotmay, axtë mbäät ntsëˈk njäˈäwëm (2 Kor. 4:8, 9). Per nˈokjamyajtsëm ti tyuunë Jehosafat, yëˈë myënuˈkxtakë Jyobaa mä nety ja nax käjpn të tyuˈukmuky ets tˈanmääy ko kyaj mbäät tmëmadäˈäktë ja myëtsip (2 Crón. 20:5). Pën mijts mnigëbäjkˈäjtypyë mfamilyë, mbäät xypyanëjkxë yˈijxpajtënë Jehosafat. Extëm ko xypyäädët tuˈugë jotmay mä kyaj xynyijawë ti mdunëp, anëëmë Jyobaa parë mbudëkëdët mëdë mfamilyë. Këdii mtsoytyuny ko mfamilyë windum xyˈamdowëdë Jyobaa nyaybyudëkë. Duˈuntsoo nëjkx tpëktë kuentë ko mdukˈijxpejtypyë Jyobaa mëjwiin kajaa. Jyobaa pyudëjkë Jehosafat ets mijts nan mbudëkëyanëp. w17.03 3:12, 13