Bijografija

Tgħallimna Nafdaw Għalkollox f’Ġeħova

KIF RAKKONTATA MINN NATALIE HOLTORF

Kien Ġunju taʼ l-​1945. Ġurnata minnhom f’dak ix-​xahar, raġel b’wiċċu pallidu ġie quddiem id-​dar tagħna u qagħad jistenna bis-​sabar quddiem il-​bieb taʼ barra. Mifxula, Ruth, binti ż-​żgħira, għajtet: “Mamà, hemm wieħed raġel fil-​bieb!” Lanqas biss għaddielha minn rasha li dak ir-​raġel kien missierha​—l-​għażiż żewġi, Ferdinand. Sentejn qabel, tlett ijiem biss wara li twieldet Ruth, Ferdinand ħareġ mid-​dar, ġie arrestat, u spiċċa f’kamp tal-​konċentrament tan-​Nazi. Imma issa, finalment Ruth iltaqgħet maʼ missierha, u l-​familja tagħna reġgħet ngħaqdet. Kemm kellna x’nirrakkontaw lil xulxin jien u Ferdinand!

FERDINAND twieled fl-​1909 fil-​belt taʼ Kiel, il-​Ġermanja, u jien twilidt fl-​1907 fil-​belt taʼ Dresden, il-​Ġermanja wkoll. Meta kelli 12-il sena, il-​familja tagħna kellha l-​ewwel kuntatt maʼ l-​istudenti tal-​Bibbja, kif kienu magħrufa dak iż-​żmien ix-​Xhieda taʼ Ġeħova. Meta kelli 19-il sena, tlaqt il-​Knisja Evanġelika u ddedikajt ħajti lil Ġeħova.

Sadanittant, Ferdinand iggradwa mill-​kulleġġ nawtiku u sar baħri. Matul il-​vjaġġi tiegħu hu qagħad jimmedita dwar jekk jeżistix Ħallieq. Meta daħal lura fil-​port, Ferdinand żar lil ħuh, li kien Student tal-​Bibbja, kif kienu jissejħu x-​Xhieda taʼ Ġeħova. Din iż-​żjara kienet biżżejjed biex tikkonvinċih li l-​Bibbja kellha t-​tweġibiet għall-​mistoqsijiet li kienu qed jinkwetawh. Hu telaq il-​Knisja Luterana, u ddeċieda wkoll li ma jibqax jaħdem bħala baħri. Wara li qattaʼ l-​ewwel jum fix-​xogħol taʼ l-​ippridkar, hu ħass xewqa kbira li jagħmel dan ix-​xogħol għall-​bqija taʼ ħajtu. Dak il-​lejl stess, Ferdinand iddedika ħajtu lil Ġeħova. Hu tgħammed f’Awissu taʼ l-​1931.

Baħri u Xandâr

F’Novembru taʼ l-​1931, Ferdinand qabad ferrovija għall-​Olanda biex jgħin fix-​xogħol taʼ l-​ippridkar f’dan il-​post. Meta Ferdinand qal lill-​ħu li kien qed jorganizza x-​xogħol f’dan il-​pajjiż li hu kien baħri, il-​ħu qallu: “Int eżatt dak li għandna bżonn!” L-​aħwa kienu krew dgħajsa sabiex grupp taʼ pijunieri (ministri full-time) setgħu jippridkaw lil dawk li jgħixu tul ix-​xmajjar fil-​parti tat-​tramuntana tal-​pajjiż. Id-​dgħajsa kellha ekwipaġġ taʼ ħamsa min-​nies, imma ħadd minnhom ma setaʼ jsuqha. Allura Ferdinand sar il-​kaptan.

Sitt xhur wara, Ferdinand intalab jaqdi bħala pijunier f’Tilburg, fin-​nofsinhar taʼ l-​Olanda. Dak iż-​żmien jien ukoll kont għadni kif wasalt f’Tilburg biex naqdi bħala pijuniera u ltqajt maʼ Ferdinand. Imma mill-​ewwel intlabna mmorru naqdu fi Groningen, fit-​tramuntana tal-​pajjiż. Iżżewwiġna hemmhekk f’Ottubru taʼ l-​1932 u qamar il-​għasel qattajnieh hemmhekk, f’dar li kienet tintuża minn diversi pijunieri, waqt li fl-​istess ħin konna noħorġu naħdmu fix-​xogħol taʼ pijunier!

Fl-1935 twieldet it-​tifla tagħna Esther. Għalkemm kellna ftit finanzi, aħna konna determinati li nibqgħu naqdu bħala pijunieri. Morna noqogħdu f’villaġġ, fejn għexna f’dar ċkejkna. Waqt li jien kont nieħu ħsieb it-​tarbija d-​dar, ir-​raġel kien iqattaʼ ġurnata sħiħa fil-​ministeru. L-​għada konna nibdlu. Dan bqajna nagħmluh sakemm Esther kienet kbira biżżejjed biex tiġi magħna fil-​ministeru.

Ftit biss wara, is-​sitwazzjoni politika fl-​Ewropa bdiet issir perikoluża. Sirna nafu dwar il-​persekuzzjoni tax-​Xhieda fil-​Ġermanja, u rrealizzajna li dalwaqt kien se jmiss lilna. Konna naħsbu x’konna se nagħmlu f’persekuzzjoni estrema. Fl-​1938, l-​awtoritajiet Olandiżi ħarġu liġi li ma kinitx tħalli lill-​barranin iqassmu pubblikazzjonijiet reliġjużi. Biex jgħinuna nkomplu fil-​ministeru tagħna, ix-​Xhieda Olandiżi tawna l-​ismijiet taʼ wħud li wrew l-​interess fix-​xogħol tagħna, u aħna rnexxielna nistudjaw il-​Bibbja maʼ xi wħud minnhom.

Għal dik il-​ħabta kienet se ssir konvenzjoni tax-​Xhieda taʼ Ġeħova. Għalkemm ma kellniex il-​finanzi biex nixtru l-​biljetti tal-​ferrovija għall-​vjaġġ lejn il-​post tal-​konvenzjoni, aħna ridna nkunu hemm. Allura bdejna l-​vjaġġ taʼ tlett ijiem bir-​roti, biċ-​ċkejkna Esther bil-​qiegħda f’siġġu mwaħħal fuq in-​naħa taʼ quddiem tar-​rota. Qattajna l-​iljieli max-​Xhieda li kienu jgħixu tul it-​triq. Kemm fraħna li stajna nkunu preżenti għall-​ewwel konvenzjoni nazzjonali tagħna! Il-​programm saħħaħna għall-​provi li kellna quddiemna. Fuq kollox, ġejna mfakkrin biex inpoġġu l-​fiduċja tagħna f’Alla. Il-​kliem taʼ Salm 31:7 (31:​6, NW) sar il-​motto tagħna: “Jien [f’Ġeħova] nittama.”

Ikkaċċjati min-​Nazi

F’Mejju taʼ l-​1940, in-​Nazi invadew lOlanda. Ftit wara dan, il-​Gestapo, jew il-​pulizija sigrieta, daħlu fuqna waqt li konna qed nirranġaw il-​letteratura Biblika li kienet għadha kif waslet bil-​baħar. Ferdinand ittieħed lejn il-​kwartieri ġenerali tal-​Gestapo. Jien u Esther konna nżuruh regolarment f’dan il-​post, u kultant kien jiġi interrogat u msawwat quddiem għajnejna. F’Diċembru, Ferdinand f’daqqa waħda nħeles, imma ma tantx dam ħieles. Darba minnhom fil-​għaxija, hekk kif wasalna d-​dar, rajna karozza tal-​Gestapo ħdejn id-​dar. Ferdinand irnexxielu jaħrab waqt li jien u Esther dħalna d-​dar. L-​uffiċjali tal-​Gestapo kienu qed jistennewna. Huma riedu lil Ferdinand. Dak il-​lejl stess wara li telqu l-​Gestapo, il-​pulizija Olandiża ġew u ħaduni biex jinterrogawni. L-​għada jien u Esther morna nistaħbew fid-​dar taʼ koppja li kienu Xhieda mgħammdin ġodda, il-​familja Norder, u dawn tawna saqaf fuq rasna u pproteġewna.

Lejn l-​aħħar taʼ Jannar taʼ l-​1941, żewġ pijunieri miżżewġin li kienu jgħixu f’dgħajsa ġew arrestati. L-​għada, l-​indokratur tas-​circuit (ministru li jivvjaġġa) u żewġi marru fuq id-​dgħajsa biex jieħdu xi affarijiet li jappartjenu lill-​koppja, imma dawk li kienu jikkooperaw mal-​Gestapo qabżu fuqhom. Ferdinand irnexxielu jeħlisha u jaħrab bir-​rota tiegħu. Madankollu, l-​indokratur tas-​circuit ittieħed il-​ħabs.

L-aħwa responsabbli talbu lil Ferdinand biex jieħu post l-​indokratur tas-​circuit. Dan kien ifisser li ma kienx se jkun jistaʼ jiġi d-​dar għal iktar minn tlett ijiem fix-​xahar. Din kienet sfida ġdida għalina, imma jien bqajt naqdi bħala pijuniera. Il-​Gestapo bdew ifittxu iktar bir-​reqqa għax-​Xhieda, u allura kellna dejjem nibdlu l-​post fejn noqogħdu. Fl-​1942 bdilna d-​dar tliet darbiet. Maż-​żmien, spiċċajna fil-​belt taʼ Rotterdam, ’il bogħod ħafna mill-​post fejn Ferdinand kien qed iwettaq il-​ministeru tiegħu bil-​moħbi. Sa dak iż-​żmien jien kont tqila bit-​tieni tarbija. Il-​familja Kamp, li ż-​żewġ subien tagħha kienu għadhom kif ġew deportati lejn il-​kampijiet tal-​konċentrament, b’qalb tajba laqgħetna f’darha.

Il-​Gestapo Jiġru Warajna l-​Ħin Kollu

It-​tieni tifla tagħna, Ruth, twieldet f’Lulju taʼ l-​1943. Wara li twieldet Ruth, Ferdinand setaʼ jibqaʼ magħna tlett ijiem, imma mbagħad kellu jitlaq u din kienet l-​aħħar darba li rajnieh għal żmien twil. Xi tliet ġimgħat wara, Ferdinand ġie arrestat f’Amsterdam. Hu ttieħed fl-​għassa tal-​Gestapo, fejn ġiet konfermata l-​identità tiegħu. Il-​Gestapo interrogawh bl-​aħrax biex jipprovaw iġagħluh jagħti informazzjoni dwar l-​attivitajiet tagħna taʼ l-​ippridkar. Imma l-​unika ħaġa li Ferdinand kien lest jgħid kienet li hu kien wieħed mix-​Xhieda taʼ Ġeħova u li ma kien involut f’ebda attività politika. L-​uffiċjali tal-​Gestapo kienu rrabjati għall-​aħħar li Ferdinand, raġel Ġermaniż, ma kienx irrapporta għas-​servizz militari, u heddewh li joqtluh bħala traditur.

Għall-ħames xhur taʼ wara, Ferdinand inżamm f’ċella l-​ħabs, fejn kellu jissaporti theddid kontinwu li s-​suldati jisparawlu. Xorta waħda, hu ma ddgħajjifx fil-​lealtà tiegħu lejn Ġeħova. X’għenu jibqaʼ b’saħħtu spiritwalment? Il-​Kelma t’Alla, il-​Bibbja. M’għandniex xi ngħidu, peress li Ferdinand kien Xhud ma ħallewhx ikollu Bibbja. Madankollu, il-​ħabsin l-​oħra setgħu jitolbu waħda. Allura, Ferdinand ikkonvinċa lil sieħbu taʼ l-​istess ċella biex jitlob lill-​familja tiegħu tibgħatlu Bibbja, u dan hekk għamel. Ħafna snin wara, meta Ferdinand kien jitkellem dwar din il-​ġrajja, għajnejh kienu jixegħlu u kien jgħid: “Kemm kienet taʼ faraġ dik il-​Bibbja!”

Kmieni f’Jannar taʼ l-​1944, Ferdinand ittieħed f’daqqa waħda lejn kamp tal-​konċentrament f’Vught, fl-​Olanda. Bla mistenni, din iċ-​ċaqliqa kienet barka għalih għax hemmhekk iltaqaʼ maʼ 46 Xhud ieħor. Meta sirt naf b’dan, tgħidx kemm fraħt li kien għadu ħaj!

Jippridkaw bla Heda fil-​Kamp tal-​Konċentrament

Il-​ħajja fil-​kamp kienet iebsa ferm. Il-​malnutrizzjoni kbira, in-​nuqqas taʼ lbies li jsaħħan, u l-​kesħa kiefra kienu xi ħaġa taʼ kuljum. Ferdinand marad gravi bit-​tonsillite. Wara rassenja twila barra fil-​kesħa, mar fl-​infermerija. Dawk il-​pazjenti li kellhom 104 deni jew iktar kienu jitħallew f’dan il-​post. Imma Ferdinand ma tħalliex jibqaʼ jistrieħ, għaliex hu kellu biss 102 deni! Huma bagħtuh lura għax-​xogħol. Madankollu, sħabu l-​ħabsin li tħassruh għenuh billi ħbewh għal ħinijiet qosra f’postijiet għas-​sħana. Hu ħassu aħjar meta t-​temp beda jisħon. Ukoll, meta xi wħud mill-​aħwa kienu jirċievu pakketti bl-​ikel, huma kienu jaqsmu l-​ikel maʼ l-​oħrajn, u allura Ferdinand reġaʼ kiseb ftit minn saħħtu.

Qabel ma żewġi ntefaʼ l-​ħabs, l-​ippridkar kien ħajtu, u fil-​kamp kompla jaqsam maʼ l-​oħrajn it-​twemmin tiegħu. L-​uffiċjali tal-​kamp spiss kienu jkasbruh bi kliemhom dwar it-​trijanglu l-​vjola tiegħu, is-​simbolu li kien jidentifika lil ħabsi bħala Xhud. Imma Ferdinand kien iħares lejn dawn il-​kummenti bħala opportunità biex jibda konversazzjoni magħhom. Għall-​ewwel, it-​territorju taʼ l-​ippridkar kien limitat għall-​inħawi fejn il-​biċċa l-​kbira mill-​ħabsin kienu Xhieda. L-​aħwa staqsew lilhom infushom, ‘Kif nistgħu nilħqu iktar ħabsin?’ Mingħajr ma kienu jafu, dawk li jmexxu l-​kamp ipprovdewlhom soluzzjoni. Kif?

L-aħwa kellhom ħażna sigrieta taʼ letteratura Biblika u 12-il Bibbja. Darba minnhom il-​gwardji sabu xi letteratura, imma ma setgħux isibu taʼ min kienet. Allura, l-​uffiċjali tal-​kamp iddeċidew li l-​għaqda tax-​Xhieda kellha tinkiser. Għalhekk, bħala kastig l-​aħwa kollha tpoġġew mal-​ħabsin li ma kinux Xhieda. Iktar minn hekk, waqt l-​ikel l-​aħwa kellhom ipoġġu ħdejn dawk li ma kinux Xhieda. Dan l-​arranġament kien barka. Issa l-​aħwa setgħu jagħmlu dak li xtaqu mill-​bidu​—jippridkaw lil kemm jistaʼ jkun ħabsin.

Irrabbi Żewġt Ibniet Waħdi

Sadanittant, jien u ż-​żewġ uliedi konna għadna ngħixu f’Rotterdam. Ix-​xitwa taʼ l-​1943/44 kienet tabilħaqq kiefra. Wara d-​dar, kien hemm il-​kanuni li jintużaw biex jisparaw lejn l-​ajruplani, kontrollati mis-​suldati Ġermaniżi. Quddiemna kien hemm il-​Port Waal, mira prinċipali tas-​suldati Alleati. Ma tantx kien l-​iktar post ħieles mill-​periklu fejn nistaħbew. Iżjed minn hekk, l-​ikel kien skars. Iktar minn qatt qabel, tgħallimna nafdaw għalkollox f’Ġeħova.​—Proverbji 3:​5, 6.

Esther, li kellha tmien snin, għenet lill-​familja ċkejkna tagħna billi kienet toqgħod fil-​kju fejn kien jingħata l-​ikel b’xejn. Madankollu, meta kien ikun imiss lilha biex tiġbor l-​ikel, spiss ma kien ikun għad fadal xejn. Matul waħda mill-​qadjiet biex tfittex l-​ikel, inqabdet f’nofs attakk mill-​ajru. Tani estru meta smajt l-​isplużjonijiet, imma l-​ansjetà tiegħi ma damitx ma nbidlet fi dmugħ taʼ ferħ meta ġiet lura qawwija u sħiħa u saħansitra b’daqsxejn pitravi f’idejha. L-​ewwel ħaġa li għedtilha kienet, “X’ġara?” Bil-​kalma kollha qaltli: “Meta bdew neżlin il-​bombi, għamilt eżatt dak li qalli l-​papà, ‘Imtedd maʼ l-​art, ibqaʼ mimduda, u itlob.’ U ħadmet!”

Minħabba l-​aċċent Ġermaniż tiegħi, kien aħjar li Esther tagħmel il-​ftit xiri li kien għadu possibbli jsir. Is-​suldati Ġermaniżi indunaw xorta, u għalhekk bdew jagħmlu ħafna mistoqsijiet lil Esther. Imma hi ma kienet tikxef xejn. Fid-​dar kont inħarreġ lil Esther mill-​Bibbja, u minħabba li ma setgħetx tattendi l-​iskola, għallimtha taqra u tikteb u tagħmel affarijiet oħra.

Esther għenitni wkoll fil-​ministeru. Qabel ma kont noħroġ biex nistudja l-​Bibbja maʼ xi ħadd, kont nibgħat lil Esther qabli biex tara jekk kienx hemm xi ħadd josservana. Hi kienet tiċċekkja jekk l-​istudenta tal-​Bibbja tkunx għamlet f’posthom is-​sinjali li nkunu ftehemna dwarhom. Per eżempju, il-​persuna li nkun se nżur kienet tpoġġi qasrija f’ċerta pożizzjoni fuq il-​ħoġor tat-​tieqa biex turini li nistaʼ nidħol. Matul l-​istudju tal-​Bibbja, Esther kienet tibqaʼ barra biex tara jekk hemmx xi sinjali taʼ periklu waqt li kienet tippassiġġa bil-​pushchair fit-​triq biċ-​ċkejkna Ruth.

Lejn Sachsenhausen

X’sar minn Ferdinand? F’Settembru taʼ l-​1944, flimkien maʼ ħafna oħrajn, hu ttieħed bil-​mixi lejn stazzjon tal-​ferrovija fejn grupp taʼ 80 ħabsi ġew imrassin fil-​vaguni tal-​ferrovija li kienu qed jistennewhom. Kull vagun kellu barmil biex iservi taʼ latrina u barmil bl-​ilma tax-​xorb. Il-​vjaġġ dam tlett ijiem u tlett iljieli, u ma kienx hemm wisaʼ ħlief biex joqogħdu bil-​wieqfa! Bilkemm kien hemm minfejn tgħaddi l-​arja. Il-​vaguni kienu magħluqin għalkollox ħlief għal xi toqob żgħar ħafna ’l hawn u ’l hemm. Is-​sħana, il-​ġuħ, u l-​għatx​—biex ma nsemmux l-​intiena—​li kellhom jissaportu ma jistgħux jiġu spjegati bil-​kliem.

Il-ferrovija waqfet meta waslet fil-​kamp tal-​konċentrament taʼ fama ħażina taʼ Sachsenhausen. Lill-​ħabsin kollha ttiħdilhom dak kollu li kienu jippossiedu​—minbarra t-​12-il Bibbja żgħira li x-​Xhieda ħadu magħhom fil-​vjaġġ!

Ferdinand u tmien aħwa rġiel oħra ntbagħtu f’kamp kontrollat minn Sachsenhausen f’Rathenow biex jaħdmu fuq il-​produzzjoni tat-​tagħmir tal-​gwerra. Għalkemm spiss ġew mheddin li jinqatlu, l-​aħwa rrifjutaw li jagħmlu dan it-​tip taʼ xogħol. Biex jinkuraġġixxu lil xulxin ħalli jibqgħu sodi, fil-​għodu kienu jaqsmu maʼ xulxin vers mill-​Bibbja, bħal dak taʼ Salm 18:3 (18:​2, NW), biex ikunu jistgħu jimmeditaw fuqu matul il-​jum. Dan għenhom jimmeditaw dwar affarijiet spiritwali.

Sa fl-​aħħar, il-​ħoss tal-​kanuni ħabbar li kienu qed joqorbu l-​Alleati u t-​truppi Russi. Ir-​Russi kienu l-​ewwel li waslu fil-​kamp fejn kien hemm Ferdinand u sħabu. Huma taw lill-​ħabsin ftit ikel u ordnawlhom jitilqu mill-​kamp. Sa l-​aħħar t’April taʼ l-​1945, l-​armata Russa ħalliethom jitilqu lejn darhom.

Finalment Flimkien Bħala Familja

Fil-​15 taʼ Ġunju, Ferdinand wasal l-​Olanda. L-​aħwa fi Groningen tawh merħba mill-​qalb. Hu malajr sar jaf li konna ħajjin u li konna qed ngħixu xi mkien fil-​kampanja, u lilna waslitilna l-​aħbar li kien ġie lura. Iż-​żmien li domna nistennewh ħassejnieh twil wisq. Imma fl-​aħħar, darba minnhom iċ-​ċkejkna Ruth għajtet: “Mamà, hemm wieħed raġel fil-​bieb!” Dak kien l-​għażiż missierha u żewġi!

Kellna viżibilju taʼ problemi xi nsolvu qabel ma stajna nerġgħu nkunu familja normali. Ma kellniex fejn noqogħdu, u l-​akbar sfida kienet li nerġgħu niksbu l-​istat tagħna bħala residenti permanenti. Peress li konna Ġermaniżi, għal ħafna snin l-​uffiċjali Olandiżi ma ridux jaċċettawna. Però, maż-​żmien, stajna nissetiljaw u nibdew ngħixu l-​ħajja li tant konna nixxennqu għaliha—dik li naqdu lil Ġeħova flimkien bħala familja.

‘F’Ġeħova Nittama’

Snin wara, kulmeta jien u Ferdinand konna nkunu flimkien maʼ xi wħud minn sħabna li bħalna għaddew minn dawk is-​snin taʼ tbatija, konna noqogħdu niftakru fil-​gwida kollha mħabba taʼ Ġeħova f’dawk iż-​żminijiet diffiċli. (Salm 7:2 [7:​1, NW]) Fraħna li matul is-​snin, Ġeħova ppermetta li jkollna sehem f’li mexxu ’l quddiem l-​interessi tas-​Saltna. Ukoll spiss konna ngħidu kemm inħossuna kuntenti li qattajna ż-​żgħożija fis-​servizz sagru taʼ Ġeħova.—Koħèlet 12:1.

Wara l-​perijodu tal-​persekuzzjoni min-​Nazi, jien u Ferdinand qdejna lil Ġeħova flimkien għal iktar minn 50 sena qabel ma hu spiċċa l-​ħajja tiegħu fuq l-​art fl-​20 taʼ Diċembru, 1995. Dalwaqt ngħalaq 98 sena. Kuljum nirringrazzja lil Ġeħova li wliedna kienu t’appoġġ matul dawk is-​snin diffiċli u li għadni nistaʼ nagħmel dak kollu li niflaħ fis-​servizz tiegħu għall-​glorja taʼ ismu. Jien grata għal dak kollu li Ġeħova għamel miegħi, u hija x-​xewqa taʼ qalbi li nkompli ngħix skond il-​motto tiegħi: “Jien [f’Ġeħova] nittama.”—Salm 31:7 (31:​6, NW).

[Stampa f’paġna 19]

Maʼ Ferdinand, Ottubru taʼ l-​1932

[Stampa f’paġna 19]

Id-​dgħajsa taʼ l-​ippridkar “Almina” bl-​ekwipaġġ tagħha

[Stampa f’paġna 22]

Maʼ Ferdinand u t-​tfal