Michael Agricola—Bniedem li Beda Era Ġdida

MINN KITTIEB GĦAL STENBAĦ! FIL-​FINLANDJA

“Ebda ktieb ieħor minbarra l-​Bibbja ma kellu influwenza daqshekk profonda u kompluta fuq il-​kultura u l-​valuri tal-​Finlandiżi, u l-​mod kif jaħsbuha.”​—“Biblia 350—The Finnish Bible and Culture.”

GĦANDEK aċċess għall-​Bibbja bil-​lingwa taʼ pajjiżek? Probabbilment li iva. Wara kollox, il-​Bibbja—kemm jekk parti minnha jew kollha kemm hi—hija disponibbli b’iktar minn 2,000 lingwa. U dan mhux b’kumbinazzjoni. Matul l-​istorja, għadd kbir taʼ rġiel u nisa ħadmu tassew iebes biex jittraduċu l-​Bibbja bil-​lingwa komuni, anki meta ffaċċjaw ostakli kbar. Michael Agricola kien wieħed minn dawn.

Agricola kien studjuż li daħal għat-​traduzzjoni tal-​Bibbja bil-​Finlandiż. Ix-​xogħlijiet letterarji tiegħu għenu biex tifforma l-​kultura Finlandiża bħalma nafuha llum. Mhux taʼ b’xejn li jingħad li hu l-​bniedem li beda era ġdida!

Agricola twieled madwar is-​sena 1510 fir-​raħal taʼ Torsby fin-​nofsinhar tal-​Finlandja. Missieru kellu razzett, li juri minfejn ġie l-​kunjom Agricola, mill-​kelma bil-​Latin li tfisser “bidwi.” Peress li trabba f’reġjun b’żewġ lingwi, probabbilment Agricola kien jitkellem kemm bl-​Isvediż u kemm bil-​Finlandiż. Hu tejjeb l-​abbiltajiet lingwistiċi tiegħu meta attenda l-​iskola tal-​Latin fir-​raħal taʼ Vyborg. Iktar tard hu mar Turku, iċ-​ċentru amministrattiv tal-​Finlandja f’dak iżżmien, fejn qeda bħala segretarju għal Martti Skytte, l-​isqof Kattoliku tal-​Finlandja.

Is-​Sitwazzjoni Reliġjuża u Politika taʼ Żmienu

Matul dan il-​perijodu fil-​ħajja t’Agricola, l-​Iskandinavja kienet għaddejja minn taqlib. L-​Isvezja kienet qed tiġġieled biex toħroġ mill-​Unjoni taʼ Kalmar, li kienet tikkonsisti mill-​pajjiżi Skandinavi. Fl-​1523, Gustav I ġie inkurunat re taʼ l-​Isvezja. Dan kien se jeffettwa lill-​Finlandja bil-​kbir, li dak iż-​żmien kienet provinċja taħt il-​ħakma Svediża.

Ir-re l-​ġdid kien determinat li jsaħħaħ il-​qawwa tiegħu. Biex jilħaq il-​miri tiegħu, hu daħħal ir-​Riforma, li kienet qed tinxtered fit-​tramuntana taʼ l-​Ewropa. Minħabba li biddel ir-​reliġjon tar-​renju tiegħu mill-​Kattoliċiżmu għal-​Luteraniżmu, hu ma baqax kontrollat mill-​Vatikan, naqqas l-​awtorità taʼ l-​isqfijiet Kattoliċi, u ħa f’idejh ir-​rikkezzi tal-​knisja. Sa llum, il-​maġġuranza tal-​popolazzjoni kemm taʼ l-​Isvezja u kemm tal-​Finlandja hi Luterana.

Mira importanti tal-​Protestantiżmu kienet li l-​quddies isir bil-​lingwi komuni minflok bil-​Latin. Għalhekk, fl-​1526, l-​Iskrittura Griega Kristjana, jew it-​“Testment il-​Ġdid,” ħarġet bl-​Isvediż. Madankollu, fil-​Finlandja, l-​influwenza tal-​Protestantiżmu ma nfirxitx daqshekk malajr. Dak iż-​żmien, ma tantx kien hemm min kellu ħeġġa biex jittraduċi l-​Bibbja bil-​Finlandiż. Għala?

Xogħol “Iebes u Tedjanti”

Raġuni prinċipali waħda kienet li kważi ebda letteratura ma kienet ħarġet bil-​Finlandiż. Qabel nofs is-​seklu sittax, kien hemm biss ftit talb Kattoliku miktub b’din il-​lingwa. Allura, il-​biċċa xogħol tat-​traduzzjoni taʼ l-​Iskrittura Mqaddsa bil-​Finlandiż kienet teħtieġ li jinstab mod kif jitniżżel bil-​miktub ħafna mill-​kliem li kien jeżisti diġà, kif ukoll li jiġu fformati kliem u frażijiet kompletament ġodda. U dan kellu jsir mingħajr l-​għajnuna taʼ kotba tal-​lingwa. Minkejja dan, Agricola beda jittraduċi l-​Bibbja!

Fl-1536, Skytte, l-​isqof Kattoliku tal-​Finlandja, bagħat lil Agricola f’Wittenberg, il-​Ġermanja, biex javanza l-​istudji tiegħu fit-​teoloġija u l-​lingwa. Kien f’din il-​belt li, xi 20 sena qabel, jintqal li nstemgħu d-​daqqiet tal-​martell taʼ Luteru meta, skond xi rakkonti, hu sammar il-​95 teżi famuża tiegħu mal-​bieb tal-​knisja tal-​kastell.

Waqt li kien f’Wittenberg, Agricola ma kienx sempliċement jistudja t-​teoloġija u llingwa. Hu beda l-​biċċa xogħol enormi tat-​traduzzjoni tal-​Bibbja bil-​Finlandiż. Fl-​1537, f’ittra lir-​re taʼ l-​Isvezja, hu kiteb: “Sakemm Alla jibqaʼ jidderieġi l-​istudji tiegħi, jien se nipprova, bħalma pprovajt qabel, inkompli nittraduċi t-​Testment il-​Ġdid bil-​lingwa tal-​poplu Finlandiż.” Meta rritorna l-​Finlandja, hu kompla x-​xogħol tiegħu tat-​traduzzjoni, waqt li fl-​istess ħin qeda bħala surmast fi skola.

It-traduzzjoni tal-​Bibbja kienet teħtieġ ħidma iebsa minn Agricola bħalma kellhom jaħdmu iebes tradutturi tal-​Bibbja oħrajn qablu. Anki Luteru qal: “Kemm hu xogħol iebes u tedjanti li tisforza lill-​kittieba Ebrej biex jitkellmu bil-​Ġermaniż”! Huwa minnu li Agricola setaʼ jieħu vantaġġ mit-​traduzzjonijiet taʼ l-​oħrajn, imma l-​iktar aspett taʼ sfida li kellu jiffaċċja kien il-​lingwa Finlandiża. Fil-​fatt, kważi qatt ma kien inkiteb xejn biha!

Għalhekk, kien bħallikieku Agricola kien qed jibni dar mingħajr pjanta arkitettonika, mingħajr ma kellu wisq materjal biex jibni u ried ifittxu minn hawn u minn hemm. Kif irnexxielu? Agricola beda billi għażel kliem minn diversi djaletti Finlandiżi u kitibhom kif jinħassu. Probabbilment kien Agricola li vvinta l-​kliem Finlandiż għal “gvern,” “ipokrita,” “manuskritt,” “forza militari,” “eżempju,” u “skriba.” Hu għaqqad il-​kliem flimkien, ħoloq kliem minn ieħor, u ssellef minn lingwi oħra, b’mod partikulari mill-​Isvediż. Fost dan il-​kliem hemm enkeli (anġlu), historia (storja), lamppu (lampa), marttyyri (martri), u palmu (palma).

Il-​Kelma t’Alla għan-​Nies tal-​Pajjiż

Finalment, fl-​1548, ġiet pubblikata l-​ewwel parti li ħadem fuqha Agricola, jiġifieri, is-​Se Wsi Testamenti (It-Testment il-​Ġdid). Xi wħud jemmnu li din it-​traduzzjoni tlestiet ħames snin qabel, imma minħabba n-​nuqqas taʼ finanzi damet biex ġiet pubblikata. X’aktarx li Agricola ħallas il-​biċċa l-​kbira taʼ l-​istampar hu stess.

Tliet snin wara ħarġu d-​Dauidin Psaltari (is-Salmi), li jistaʼ jkun li Agricola ttraduċa bl-​għajnuna taʼ xi kollegi. Hu mexxa wkoll ix-​xogħol tat-​traduzzjoni tal-​kotba taʼ Mosè u tal-​profeti.

Agricola ammetta umilment il-​limitazzjonijiet tiegħu meta onestament kiteb: “Jalla ebda Kristjan u bniedem devot jew li jaqra dan il-​Ktieb Qaddis ma joffendi ruħu jekk f’din it-​traduzzjoni, li saret minn xi ħadd b’nuqqas t’esperjenza f’dan ix-​xogħol, ikun hemm xi ħaġa żbaljata jew stramba u kerha jew imniżżla b’mod ġdid.” Minkejja n-​nuqqasijiet li jistgħu jinstabu fit-​traduzzjonijiet t’Agricola, iż-​żelu qawwi tiegħu biex jagħmel il-​Bibbja disponibbli għan-​nies komuni hu taʼ min ifaħħru bil-​kbir.

Il-​Wirt li Ħalla Agricola

Kmieni fl-​1557, Agricola—li sa dak iż-​żmien kien sar Luteran u kien l-​isqof taʼ Turku—inħatar bħala wieħed mid-​delegati li kellhom imorru Moska ħalli jissetiljaw argumenti bejn l-​Isvezja u r-​Russja dwar it-​trufijiet taʼ l-​art. Il-​missjoni rnexxiet. Madankollu, l-​evidenza turi li l-​kundizzjonijiet diffiċli tal-​vjaġġ lura ġagħlu lil Agricola jimrad bla mistenni. Hu miet fi triqtu lejn daru, meta kellu xi 47 sena.

Matul il-​ħajja tiegħu relattivament qasira, Agricola pproduċa biss xi għaxar pubblikazzjonijiet bil-​Finlandiż, b’total taʼ xi 2,400 paġna. Minkejja dan, ħafna jemmnu li dan il-​“bniedem li beda era ġdida” mexxa ’l quddiem it-​tkabbir tal-​kultura Finlandiża. Minn dakinhar, il-​lingwa Finlandiża u l-​poplu Finlandiż għamlu passi kbar fl-​oqsma taʼ l-​arti u x-​xjenzi.

Iktar importanti minn hekk, Agricola għen biex idaħħal tip t’era oħra, hekk kif għen biex id-​dawl tal-​Kelma t’Alla jintgħamel iktar ċar għan-​nies li jitkellmu bil-​Finlandiż. Dan hu miġbur fil-​kliem tal-​poeżija bħala tifkira miktuba għalih bil-​Latin wara li miet: “Ma ħalliex testment ordinarju warajh. Minflok testment ħalla xogħlu—hu ttraduċa l-​kotba qaddisa bil-​Finlandiż—u dan ix-​xogħol jistħoqqlu tifħir kbir.”

[Kaxxa/Stampa f’paġna 23]

Il-​Bibbja bil-​Finlandiż

L-​ewwel Bibbja kompluta bil-​Finlandiż, il-​parti l-​kbira minnha bbażata fuq ix-​xogħol taʼ Michael Agricola, ġiet pubblikata fl-​1642. Maż-​żmien saret il-​Bibbja uffiċjali tal-​Knisja Luterana Finlandiża. Tul is-​snin il-​kliem bosta drabi reġaʼ ġie rranġat daqsxejn imma baqaʼ kważi bla bidliet sa l-​1938. L-​iktar reviżjoni reċenti ħarġet fl-​1992.

L-​unika Bibbja oħra kompluta bil-​Finlandiż hi n-​New World Translation of the Holy Scriptures, pubblikata mix-​Xhieda taʼ Ġeħova. Din ħarġet fl-​1995. Għoxrin sena qabel, fl-​1975, ix-​Xhieda kienu diġà ppubblikaw it-​traduzzjoni tagħhom taʼ l-​Iskrittura Griega Kristjana. In-​New World Translation of the Holy Scriptures iżżomm kemm jistaʼ jkun mill-​qrib mal-​kliem oriġinali. Sa llum, ġew stampati xi 130,000,000 kopja.

[Stampa f’paġna 22]

Michael Agricola u l-​ewwel Bibbja bil-​Finlandiż. Kartolina taʼ l-​1910

[Sors]

National Board of Antiquities/Ritva Bäckman

[Stampa f’paġna 23]

“It-​Testment il-​Ġdid” t’Agricola

[Sors taʼ l-​Istampa f’paġna 21]

National Board of Antiquities