Il-​Poliglotta Komplutensjana—Għodda Storika taʼ Traduzzjoni

MADWAR is-​sena 1455, kien hemm bidla drammatika fl-​ippubblikar tal-​Bibbji. Johannes Gutenberg uża magna taʼ l-​istampar biex jipproduċi l-​ewwel Bibbja li qatt ġiet stampata b’tipi taċ-​ċomb. Fl-​aħħar, it-​tqassim tal-​Bibbja ma baqax jiġi mfixkel minħabba provvista limitata taʼ dokumenti miktubin bl-​idejn. Finalment, il-​Bibbji setgħu jiġu stampati fi kwantitajiet kbar u bi spiża relattivament żgħira. Il-​Bibbja malajr saret l-​iktar ktieb imqassam madwar id-​dinja.

Il-Bibbja taʼ Gutenberg kienet bil-​Latin. Imma xi studjużi Ewropej malajr irrealizzaw li kellhom bżonn test tal-​Bibbja taʼ min joqgħod fuqu fil-​lingwi oriġinali tagħha—l-​Ebrajk u l-​Grieg. Il-​knisja Kattolika kkunsidrat il-​Vulgata Latina bħala l-​unika verżjoni aċċettabbli tal-​Bibbja, però kien hemm żewġ ostakli kbar. Fis-​seklu 16, il-​biċċa l-​kbira min-​nies ma kinux jifhmu bil-​Latin. Barra minn hekk, matul perijodu t’elf sena, fit-​test tal-​Vulgata kien żdied numru mhux ħażin taʼ żbalji minn dawk li kkopjawh.

Kemm it-​tradutturi u kemm l-​istudjużi kellhom bżonn Bibbja bil-​lingwi oriġinali, flimkien maʼ traduzzjoni aħjar bil-​Latin. Fis-​sena 1502, il-​kardinal Jiménez de Cisneros, li kien jagħti l-​pariri politiċi u spiritwali lil Isabella I taʼ Spanja, iddeċieda li jissodisfa l-​bżonnijiet tagħhom permezz taʼ pubblikazzjoni waħda biss. Din l-​għodda storika taʼ traduzzjoni saret magħrufa bħala l-​Poliglotta Komplutensjana. Cisneros ried jipproduċi Poliglotta, jew Bibbja b’ħafna lingwi, li kien fiha l-​aħjar test bl-​Ebrajk, bil-​Grieg u bil-​Latin, flimkien maʼ xi porzjonijiet bl-​Aramajk. L-​istampar kien għadu fil-​bidu tiegħu, għalhekk il-​produzzjoni taʼ Bibbja Poliglotta kienet se tkun ukoll pass sinifikanti fl-​iżvilupp taʼ l-​istampar.

Cisneros beda din il-​biċċa xogħol iebsa billi xtara manuskritti antiki bl-​Ebrajk, li fi Spanja kien hemm ħafna minnhom. Hu ġabar ukoll diversi manuskritti bil-​Grieg u bil-​Latin. Dawn kellhom ikunu l-​bażi għat-​test taʼ din il-​Bibbja Poliglotta. Cisneros fada x-​xogħol tal-​ġbir tal-​manuskritti f’idejn grupp taʼ studjużi li hu kien organizza fl-​Università l-​ġdida taʼ Alcalá de Henares, fi Spanja. Fost l-​istudjużi li hu stieden biex ikunu parti mill-​grupp kien hemm Erasmus taʼ Rotterdam, imma dan il-​lingwist famuż m’aċċettax l-​istedina.

Dawn l-​istudjużi damu għaxar snin biex jiġbru flimkien dan ix-​xogħol kbir immens, u l-​istampar ħa erbaʼ snin oħra. Kien hemm ħafna diffikultajiet tekniċi, ladarba l-​magni taʼ l-​istampar fi Spanja ma kellhomx it-​tipi taċ-​ċomb bl-​alfabet Ebrajk, Grieg, jew Aramajk. Għalhekk, Cisneros impjega lil Arnaldo Guillermo Brocario, stampatur prim, biex jipprepara t-​tipi sabiex dawn il-​lingwi setgħu jiġu tajpjati. Fl-​aħħar, l-​istampaturi bdew jipproduċu l-​Bibbji fl-​1514. Is-​sitt volumi tlestew fl-​10 taʼ Lulju, 1517, erbaʼ xhur biss qabel il-​mewt tal-​kardinal. Ġew pubblikati mas-​sitt mitt kopja tax-​xogħol komplut, u ironikament, dan sar fl-​istess żmien meta l-​Inkwiżizzjoni Spanjola kienet fl-​eqqel tagħha.a

It-​Taqsim tal-​Poliglotta

Kull paġna tal-​Poliglotta kien fiha abbundanza taʼ informazzjoni. Fl-​erbaʼ volumi li fihom l-​Iskrittura Ebrajka, fin-​nofs taʼ kull paġna kien hemm it-​test tal-​Vulgata; fil-​kolonna taʼ barra kien hemm it-​test Ebrajk; u fil-​kolonna taʼ ġewwa kien hemm it-​test Grieg flimkien maʼ traduzzjoni taħt kull linja (interlineari) bil-​Latin. Fil-​marġni kien hemm l-​għerq taʼ ħafna mit-​termini bl-​Ebrajk. U fin-​naħa taʼ isfel taʼ kull paġna li tikkorrispondi mal-​Pentatewku, l-​editturi inkludew ukoll it-​Targum taʼ Onkelos (traduzzjoni bl-​Aramajk bi kliem sempliċi taʼ l-​ewwel ħames kotba tal-​Bibbja) flimkien maʼ traduzzjoni bil-​Latin.

Il-ħames volum tal-​Poliglotta kien fih lIskrittura Griega f’żewġ kolonni. Waħda kien fiha t-​test Grieg, u l-​oħra t-​test ekwivalenti bil-​Latin mill-​Vulgata. Wieħed setaʼ jsib it-​testi li jikkorrispondu fiż-​żewġ lingwi permezz taʼ ittri żgħar li dderiġew lill-​qarrej għall-​kelma ekwivalenti f’kull kolonna. It-​test Grieg tal-​Poliglotta kien l-​ewwel kollezzjoni sħiħa taʼ l-​Iskrittura Griega, jew it-​“Testment il-​Ġdid,” li qatt ġiet stampata u li warajha eżatt saret l-​edizzjoni li għamel Erasmus.

L-istudjużi tant qagħdu attenti fl-​iċċekkjar tat-​test tal-​ħames volum, li kien hemm biss 50 żball fl-​istampar. Minħabba li dawn l-​istudjużi tant qagħdu attenti, xi kritiċi moderni taʼ llum iqisuha superjuri għat-​test Grieg famuż taʼ Erasmus. L-​ittri u n-​numri eleganti bil-​Grieg qablu mas-​sbuħija sempliċi tal-​manuskritti iktar qodma miktubin bl-​idejn. Fil-​ktieb tiegħu The Printing of Greek in the Fifteenth Century, R. Proctor jistqarr: “Lil Spanja jistħoqqilha l-​unur talli pproduċiet, bħala l-​ewwel tipa taʼ l-​alfabet Grieg, dik li bla dubju hija l-​aqwa tipa li qatt saret bil-​Grieg.”

Is-sitt volum tal-​Poliglotta kien fih diversi għajnuniet għall-​istudju tal-​Bibbja: dizzjunarju bl-​Ebrajk u bl-​Aramajk, interpretazzjoni taʼ ismijiet bil-​Grieg, bl-​Ebrajk, u bl-​Aramajk, spjegazzjoni tal-​grammatika Ebrajka, u indiċi bil-​Latin għad-​dizzjunarju. Mela mhux taʼ b’xejn li l-​Poliglotta Komplutensjana ġiet imfaħħra bħala “monument għall-​arti tipografika u għax-​xjenza Skritturali.”

Cisneros ried li dan ix-​xogħol “jerġaʼ jqajjem l-​interess biex in-​nies jistudjaw l-​Iskrittura,” però ma xtaqx li l-​Bibbja tkun disponibbli għall-​pubbliku in ġenerali. Hu ħaseb li “l-​Kelma t’Alla kellha tkun imdawra b’misteri diskreti biex in-​nies komuni ma jkunux jistgħu jifhmuha.” Hu kien jemmen ukoll li “l-​Iskrittura kellha tkun biss bit-​tliet lingwi antiki li Alla ppermetta li jintużaw biex tinkiteb l-​iskrizzjoni fuq iz-​zokk tat-​tortura taʼ Ibnu.”b Għal din ir-​raġuni, il-​Poliglotta Komplutensjana ma kien fiha l-​ebda traduzzjoni bl-​Ispanjol.

Il-​Vulgata Mqabbla mal-​Lingwi Oriġinali

Il-​mod kif inhi magħmula l-​Poliglotta qajjem nuqqas taʼ qbil bejn l-​istudjużi involuti. L-​istudjuż Spanjol famuż Antonio de Nebrijac kien responsabbli mir-​reviżjoni tat-​test tal-​Vulgata li kien se jidher fil-​Bibbja Poliglotta. Għalkemm il-​Knisja Kattolika kienet tikkunsidra l-​Vulgata taʼ Ġirolmu bħala l-​unika verżjoni awtorizzata, Nebrija ra l-​bżonn li jqabbel il-​Vulgata mat-​testi oriġinali bl-​Ebrajk, bl-​Aramajk, u bil-​Grieg. Hu ried jikkoreġi l-​iżbalji ovvji li kienu daħlu fil-​kopji li kienu jeżistu tal-​Vulgata.

Biex jirranġaw kwalunkwe differenzi bejn il-​Vulgata u l-​lingwi oriġinali, Nebrija ħeġġeġ lil Cisneros: “Erġaʼ ixgħel iż-​żewġ torċi mitfijin tar-​reliġjon tagħna, il-​lingwa Ebrajka u dik Griega. Ippremja lil dawk li jiddedikaw lilhom infushom għal dan l-​inkarigu.” U hu ta wkoll dan is-​suġġeriment: “Kull darba li tidher xi differenza fil-​manuskritti Latini tat-​Testment il-​Ġdid, għandna nqabbluha mal-​manuskritti Griegi. Kull darba li hemm nuqqas taʼ qbil bejn id-​diversi manuskritti tat-​Testment il-​Qadim bil-​Latin u bil-​Grieg, aħna għandna nfittxu għall-​eżattezza billi neżaminaw is-​sors awtentiku bl-​Ebrajk.”

Cisneros kif wieġeb għal dan il-​parir? Fid-​daħla tiegħu tal-​Bibbja Poliglotta, Cisneros ma ħalla ebda dubju dwar l-​opinjoni tiegħu. “Aħna poġġejna t-​traduzzjoni bil-​Latin taʼ Ġirolmu l-​imbierek bejn dik tas-​Sinagoga [it-test Ebrajk] u dik tal-​Knisja taʼ l-​Orjent [it-test Grieg], sewwasew bħalma ġew imdendlin il-​ħallelin, wieħed fuq kull naħa taʼ Ġesù, li jirrappreżenta l-​Knisja Rumana, jew Latina.” B’hekk, Cisneros ma ħalliex lil Nebrija jikkoreġi l-​Vulgata Latina fi qbil mat-​test tal-​lingwi oriġinali. Nebrija spiċċa biex iddeċieda li jabbanduna l-​proġett minflok ma jkollu ismu assoċjat maʼ reviżjoni mhix perfetta.

Comma Johanneum

Għalkemm il-​Bibbja Poliglotta taʼ Alcalá de Henares tassew kienet pass kbir ’il quddiem biex jipproduċu test irfinut fil-​lingwi oriġinali tal-​Bibbja, it-​tradizzjoni kultant ġiet preferuta mill-​għarfien. Il-​Vulgata tant kienet stmata li l-​edituri ħassewhom obbligati f’diversi okkażjonijiet biex jirranġaw it-​test Grieg tat-​“Testment il-​Ġdid” ħalli jkunu ċerti li kien jaqbel mal-​Latin minflok bil-​kontra. Wieħed minn dawn it-​testi foloz famużi huwa magħruf bħala l-​comma Johanneum.d Ebda wieħed mill-​manuskritti bil-​Grieg tal-​bidu ma kien fih din il-​frażi, li mid-​dehra ddaħħlet diversi sekli wara li Ġwanni kiteb l-​ittra tiegħu; lanqas ma dehret fl-​eqdem manuskritti bil-​Latin tal-​Vulgata. Għalhekk, Erasmus elimina dan it-​test miżjud fit-​“Testment il-​Ġdid” tiegħu bil-​Grieg.

L-​edituri tal-​Poliglotta ma ridux ineħħu vers li kien ilu parti mit-​test tradizzjonali tal-​Vulgata għal sekli sħaħ. B’hekk, huma żammew it-​test falz bil-​Latin u ddeċidew li jittraduċuh u jdaħħluh fit-​test Grieg sabiex iż-​żewġ kolonni jkunu fi qbil.

Bażi għal Traduzzjonijiet Ġodda tal-​Bibbja

Il-​valur tal-​Poliglotta Komplutensjana ma jiddependix biss fuq il-​fatt li kien fiha l-​ewwel edizzjoni stampata taʼ l-​Iskrittura Griega kollha maʼ dik tas-​Settanta. Sewwasew, bħalma t-​“Testment il-​Ġdid” bil-​Grieg taʼ Erasmus sar it-​Test Aċċettat taʼ l-​Iskrittura Griega (il-bażi għal ħafna traduzzjonijiet b’lingwi oħra), it-​test Ebrajk tal-​Poliglotta pprovda test bażiku irfinut għall-​Iskrittura Ebrajka u Aramajka.e William Tyndale uża din il-​Poliglotta bħala t-​test bażiku bl-​Ebrajk għat-​traduzzjoni tiegħu tal-​Bibbja bl-​Ingliż.

Għalhekk, ix-​xogħol intellettwali li sar mill-​grupp li pproduċa l-​Poliglotta Komplutensjana kkontribwixxa ħafna għall-​progress taʼ tagħlim Skritturali. Il-​pubblikazzjoni tagħha ġiet fi żmien meta l-​interess fil-​Bibbja li kien qed jiżdied fl-​Ewropa beda jinkuraġġixxi t-​traduzzjoni tagħha fil-​lingwa komuni tan-​nies. Il-​Poliglotta tat prova li hi pass ieħor f’serje taʼ passi li wasslu għall-​irfinar u l-​preservazzjoni tat-​testi bil-​Grieg u bl-​Ebrajk. Dan kollu hu fi qbil maʼ l-​iskop divin li l-​kelma rfinuta taʼ Jehovah, ‘il-​kelma tal-​Mulej, se tibqaʼ għal dejjem.’—Salm 18:30; Isaija 40:8; 1 Pietru 1:25.

[Noti taʼ taħt]

[Stampa f’paġna 29]

Il-​kardinal Jiménez de Cisneros

[Sors]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Stampa f’paġna 30]

Antonio de Nebrija

[Sors]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Sors tal-​Istampa f’paġna 28]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid