क्यालिप्सो ट्रिनिडाडको मौलिक लोक गीत

ट्रिनिडाडका ब्यूँझनुहोस्‌! लेखक

दुईवटा टापु मिलेर बनेको ट्रिनिडाड र टोबागो गणतन्त्रको नाउँ सुन्दा तपाईंको मनमा कुन कुरा आउँछ? यो नाउँ सुन्‍ने बित्तिकै थुप्रैले स्टिल अरकेस्ट्रा र क्यालिप्सो संगीतको जीवन्त धून सम्झन्छन्‌। क्यालिप्सोको मनमोहक लय र अलग शैली यसको जन्मभूमि दक्षिणी क्यारेबियन समुद्रमा मात्र नभई टाढा-टाढासम्म लोकप्रिय भएको छ।a

क्यालिप्सो कालालु पुस्तकअनुसार “सन्‌ १८९८ पछि ट्रिनिडाडमा कार्निभलको समयमा, घुमन्ते गायकहरूले सडकमा गाएको वा अर्ध-व्यावसायिक तथा व्यावसायिक गायकहरूले स्टेजमा गाएको कुनै पनि गीतलाई” क्यालिप्सो भन्‍न सकिन्छ। अफ्रिकी दासहरू सँग-सँगै ट्रिनिडाडमा क्यालिप्सो भित्रिएको हुन सक्छ। अफ्रिकी दासहरूमाझ कथा हाल्ने परम्परा थियो। पछि गएर अफ्रिकी गीत, संगीत र नाचका साथै फ्रेन्च, हिस्पानिक, बेलाइती र अन्य जातीय प्रभावहरूको संगमद्वारा क्यालिप्सोको जन्म हुन पुग्यो।

क्यालिप्सो भन्‍ने शब्द कसरी उत्पत्ति भयो, पक्का छैन। कसै-कसैका अनुसार पश्‍चिम अफ्रिकी शब्द काइसो-बाट अपभ्रंश भएर क्यालिप्सो शब्द बनेको हो। कसैले कुनै राम्रो काम गरेमा स्याबासी दिन काइसो भन्‍ने गरिन्थ्यो। सन्‌ १८३० को दशकमा ट्रिनिडाड र टोबागोमा दास प्रथा उन्मुलन हुनु अघिसम्म कार्निभलको समयमा च्यान्टवेलहरूले (गाइनेहरू) दोहोरी गीतमा आफ्नो गुनगान गाएको अनि अर्को पक्षलाई हाँसोमा उडाएको सुन्‍न हरेक वर्ष मानिसहरूको ओइरो लाग्थ्यो। आफ्नो बेग्लै पहिचान बनाउन हरेक क्यालिप्सो गायकले उपनाउँ राख्थ्यो र अरूको भन्दा बेग्लै शैली वा भाकामा गाउँथ्यो।

क्यालिप्सोको भाका र प्रभाव

क्यालिप्सो गायकहरू झट्टै जवाफ फर्काउन सक्ने क्षमताको लागि नामुद मानिन्छन्‌। साथै, थुप्रै क्यालिप्सो गायकहरूसित तुरुन्ता-तुरुन्तै छन्दबद्ध गीतहरू रचेर शब्दहरूद्वारा नै दिमागमा सजीव चित्र कोर्न सक्ने अद्‌भुत क्षमता हुन्छ। गीतसित ठ्याक्कै मिल्ने गरी जवाफ फर्काउन सक्ने उनीहरूको वाक्पटुतादेखि प्रभावित नभई रहन सकिन्‍न। सुरु-सुरुमा, अफ्रिकी मूलका ट्रिनिडाडवासीहरू र तल्लो वर्गकाहरूले मात्र क्यालिप्सो गाउँथे। तर अचेल भने हरेक जात, रङ र वर्गका मानिसहरूबीच क्यालिप्सोले आफ्नो स्थान बनाउन सफल भइसकेको छ।

ट्रिनिडाड र टोबागोका भूतपूर्व संस्कृति निर्देशक डा. हालिस लिभरपुल, इतिहासकार र क्यालिप्सो गायक पनि हुन्‌। सुरु-सुरुका क्यालिप्सो गायकहरूबारे तिनले ब्यूँझनुहोस्‌!-लाई यसो भने: “मानिसहरूलाई हँसाउन तिनीहरू खप्पिस थिए। रमाइलो गर्न, नयाँ हालखबर सुन्‍न अनि आफूले सुनेको हल्ला सही हो कि होइन भनेर पक्का गर्न मानिसहरू [क्यालिप्सो] गाउने ठाउँमा आउँथे। विशेष गरी, उपल्लो वर्गका मानिसहरू तल्लो वर्गका मानिसहरूले के-कसो गरिरहेका छन्‌ भनेर थाह पाउन आउँथे भने शासकहरू र तिनका आसेपासेहरू चाहिं आफ्नो राजनैतिक प्रभावको लेखाजोखा गर्न आउँथे।”

प्रायजसो, क्यालिप्सो गायकहरूले सरकारी अधिकृतहरू र उपल्लो वर्गका मानिसहरूलाई खूबै घोचपेच गर्थे। यसले गर्दा आम जनताले क्यालिप्सो गायकहरूलाई शूर-वीर र जनसाधारणको अव्यक्‍त पीडा ओकल्ने व्यक्‍तिको रूपमा सम्मान गर्थे भने उच्च ओहदामा रहेकाहरूको लागि भने तिनीहरू टाउको दुखाइको विषय हुन्थे। क्यालिप्सो गायकहरूले अति नै घोचपेच गरेको कारण पछि गएर प्रान्तीय शासकहरूले तिनीहरूलाई नियन्त्रण गर्न कानुन नबनाई सुखै पाएनन्‌। तर खाने मुखलाई जुँगाले के छेक्थ्यो र? क्यालिप्सो गायकहरूले पनि दोहोरो अर्थ लाग्ने गीतहरू रच्न थाले र पछि गएर तिनीहरू यसमा निकै सिपालु भए। आजसम्म पनि क्यालिप्सो गीतको मुख्य विशेषता भनेकै दोहोरो अर्थ लाग्ने शब्दहरूको प्रयोग हो।

क्यालिप्सो गायकहरू भाषाको प्रयोगकर्ता मात्र नभई रचनाकार पनि थिए। वास्तवमा, वेस्ट इन्डिजको बोलीचालीका शब्दहरू निर्माण गर्नमा तिनीहरूको अतुलनीय योगदान छ। त्यसैले त आफ्नो भनाइलाई समर्थन गर्न थुप्रै व्यक्‍तिहरूले र कहिलेकाहीं त राजनीतिज्ञहरूले समेत क्यालिप्सो गायकहरूको भनाइ उद्धृत गर्नु कुनै अनौठो कुरा होइन।

आधुनिक क्यालिप्सो

हाल आएर श्रोताहरूको रुचिअनुसारका विभिन्‍न भाका र शैलीका क्यालिप्सो देखा परेका छन्‌। अरू अधिकांश संगीत जस्तै केही क्यालिप्सो गीतका शब्दहरू पनि दिन प्रतिदिन छाडा हुँदै गइरहेका छन्‌। त्यसैले हामीले सुन्‍ने कुरा राम्ररी विचार पुऱ्‍याएर रोज्नु बुद्धिमानी हो। (एफिसी ५:३, ४) हामी आफैलाई यस्तो प्रश्‍न सोध्न सक्छौं, ‘मेरो छोराछोरी वा क्यालिप्सोबारे थाह नभएको अरू कसैलाई यसको दोहोरो अर्थ खुलाउनु पऱ्‍यो भने लाजमर्दो हुन्छ कि?’

कुनै दिन तपाईं ट्रिनिडाड र टोबागो आउनुभयो भने सुन्दर समुद्री किनार र समुद्री चट्टानसित रमाउन त पाउनुहुन्छ नै। त्यसको साथै यी दुई टापुको जातीय र सांस्कृतिक विविधता देखेर पनि मन्त्रमुग्ध हुनुहुनेछ। अनि के बूढा-बूढी, के बच्चा-बच्ची, संसारभरका सबैलाई लट्ठ पार्ने स्टिल अरकेस्ट्रा र क्यालिप्सोको जीवन्त तथा कर्णप्रिय धूनमा संसारै भुलेर रमाउन पनि सक्नुहुन्छ। (g 12/06)

[फुटनोट]

[पृष्ठ २९-मा भएको चित्र]

स्टिल ड्रमस्‌