Oto vulu ngaa okutseya kutya omuntu oku li ngiini ngele opo owala to mu mono lwotango?
ESIKU limwe omundohotola gumwe okwa li a kuutumba moseti ta tala opolohalama ko-TV, hoka kwa li ku na minista a za koIrlanda. Sho e mu konenene nawa koshipala okwa mono kutya minista ngoka ota monika a fa e na oshitumba. Okwe mu ladhipike a ye a ka konakonwe meendelelo.
Sho a konakonwa okwa monika oshitumba shili. Omundohotola nguka oku na uunongo wokuvula okumona kutya omuntu ote ehama shike, te mu tala owala nomeho. Yalwe nayo ohaya dhiladhila kutya oye na uunongo mboka, ngele tashi ya pokunongela uukwatya, onshitwe, eihumbato, egamo lyomuntu nokunongela wo ngele omuntu omwiinekelwa nenge ke shi omwiinekelwa.
Momukokomoko gwoomvula omathele, aapekapeki oya kala taya kambadhala okukonga po omukalo gwopaunongononi gwokumona kutya omuntu oku na uukwatya wuni nenge egamo lini mokutala keholokopo lye. Embo Encyclopædia Britannica olya ti kutya omukalo nguka “gwa talika ko papuko kutya ogwopaunongononi ogu na ko nasha nokunongela onshitwe yomuntu mokutala komutungilo gwoshipala she nenge komutungilo gwolutu lwe.” Momimvo dhe-1800 nasha, gumwe gwomaakonakoni yaantu, unene tuu omithigululwakalo dhawo, Francis Galton omumwayinagona gwaCharles Darwin nosho wo gumwe gwomaakonakoni yuulingilingi, Cesare Lombroso gwokoItalia nayo oya li ye eta po omikalo dha faathana ndhoka kunena dhaaha shiwike nokuli koyendji.
Kunena aantu oyendji oyi itaala natango kutya otaya vulu okumona kutya omuntu oku li ngiini taya tala owala keholokopo lye. Mbela oto vulu ngaa shili okumona kutya omuntu oku li ngiini ngele opo to mu mono lwotango?
Okumona kutya omuntu oku li ngiini to tala keholokopo lye
Oshiholelwa shokutokola papuko kutya omuntu oku li ngeyi nani hasho e li sho opo owala to mu mono lwotango otashi adhika mOmbiimbeli membo lyaSamuel gwotango. Jehova Kalunga okwa li a lombwele omupolofeti Samuel a ye a ka gwayeke gumwe gwomegumbo lyaIsai a ninge omukwaniilwa gwaIsraeli gwomonakuyiwa. Otatu lesha ngeyi: “Sho ya thiki, Samuel okwa mono Eliab lyaIsai nokwa dhiladhila: ‘Omulumentu nguka a thikama mpaka koshipala shOMUWA, oshili oye a hogololwa kOMUWA.’ Ihe OMUWA okwa ti kuye: ‘Ino tala koshuuluko she, sho e na omuthika omule nondjelo ombwanawa. Onde mu tinda, oshoka ite pangula, ngaashi omuntu ta pangula. Omuntu oha tala kombanda, ihe ngame ondi wete momutima.’” Oyana yaIsai ayehe yahamano Jehova osho e ya popi ngaaka. Pehulilo, nonando omupolofeti nosho wo Isai hasho ya li taya dhiladhila, Jehova okwa hogolola David, okamati okagundjuka hoka inaaya dhiladhila nokuli noku ka ithana.—1 Samuel 16:6-12.
Kapu na naanaa eyooloko kunena. Oomvula owala opo dha piti, omupolofesoli ha konakona omiyonena nuulingilingi okwa li a ningi omakonakono muNdowishi moka a tala po aanasikola 500 mboka taya ilongele uuahende. Mongulu moka ya li omwa li mu na “aayenda” 12 kaaye shiwike kaanasikola. Opwa li wo omukuluntu gwopolisi gwomoshitopolwa shoka nosho wo ahende gwepangelo moshitopolwa shoka, omudhiginini gwiiniwe gwouniveesiti, omupopikalelipo gwouniveesiti, ooahende nosho wo aanambelewa yopampangu naanandholongo yatatu. Aalongwa oya li ye na okutokola kutya oguni gwomaayenda e na okutulwa mondholongo nomolwomuyonena guni nokupopya kutya aayenda mboka ohaya longo shike taye shi popi shi ikolelela owala keholokopo lyawo nokwaashoka ya ti oye hole okuninga.
Oshizemo osha li shike? Oopelesenda 75 dhaalongwa odha li dha mono kutya oombudhi odhini po naanaa lela. Ihe uupokati woopelesenda 60 dhaalongwa otawu ulike kutya yalwe omugoyi oya li aateyi yompango mboka inaaya tamanekelwa sha natango. Aalongwa 70 lwaampono oya popi kutya ahende gwepangelo gwomoshitopolwa ota monika a fa omuntu ha landitha iingangamithi kaashi li paveta nomukuluntu gwopolisi okwa popiwa kaalongwa 165 lwaampono kutya ota monika a fa omufuthi. Okupopya omuntu shi ikolelela owala kwaashoka omuntu a mono tango otaku vulu okukala kwa puka. Omolwashike mbela?
Eholokopo otali vulu oku ku fundjaleka
Ngele twa tsakanene nomuntu gwontumba oshikando shotango, ohatu kala tu na egamo lyokuthika pehulithodhiladhilo kutya omuntu oku li ngiini shi ikolelela kiimoniwa yetu yonale. Moonkalo dha tya ngaaka, otashi vulika tu kale tu na egamo lyokutala ko omuntu nenge oku mu tokola shi ikolelela keholokopo lye. Kakele keholokopo lyopalutu, otashi vulika tu kale twa tala ko omuntu nenge tu mu pangule shi ikolelela kuukwashigwana we, komuhoko, keputuko lye nenge shi ikolelela kelongelokalunga lye.
Ngele otwa tala eholokopo lyomuntu e tatu mono kutya etaloko lyetu li na ko nasha nomuntu ngoka oli li mondjila, ohatu kala twi ipandula molwaashoka tu wete twa tala nawa naashoka ohashi tu ningitha tu kale tu wete kutya okukala hatu tala eholokopo lyaantu e tatu ningi etokolo kutya oye li ngiini nando katu ya shi oku li lela mondjila. Ihe ngele otwa mono kutya otwa thika pehulithodhiladhilo lya puka, ohatu inyenge ngiini? Ngele otu li aanashili, otatu ke etha po okukala hatu dhiladhilile aantu kutya oye li ngiini nando katu ya shi. Ngele hasho otatu ki iyadha tatu ningile aantu uuwinayi wa kwata miiti, molwaashoka owala twa li tatu dhiladhila kutya otu shi okutongolola nawa aantu.
Okupangula omuntu shi ikolelela keholokopo lye otaku vulu okukala kwa nika oshiponga hakwaangoka owala ta pangulwa, ihe nokwaangoka wo ta pangula. Pashiholelwa, pethimbo lyaayapostoli, Aajuda oyendji oya li ya tindi okwiitaala kutya Jesus oye Mesiasa ngoka u uvanekwa. Omolwashike ya li inaaya hala okwiitaala? Omolwaashoka oya li ye mu tala ko owala kutya ye omwana gwomuhongi gwiipilangi. Nonando oya li ya kuminwa oohapu dhaJesus dhoondunge nosho wo iilonga ye iikumithi, oya li ya tindi okwiitaala kutya oye shili Mesiasa molwaashoka oya adhika ye shi tokola nale shi ikolelela komadhiladhilo gawo ngoka ya adhika ye na nale. Eihumbato lyawo olya ningitha Jesus e ya lombwele ngeyi manga inaa ka uvithila aantu yalwe: “Omuhunganeki iha dhinwa palwe, aawe, omoshilando tuu shaandjawo nomegumbo lyaandjawo.”—Mateus 13:54-58.
Aajuda mboka oya li yamwe yomoshigwana shoka sha kala sha tegelela Mesiasa uule woomvula omathele. Oyendji kaya li we ya hokiwa kuJehova molwaashoka oya tindi okwiitaala kutya Jesus oye Mesiasa omolwetaloko ndyoka ya li ye na. (Mateus 23:37-39) Okayoya hoka oko wo ka li ka ningilwa aalongwa yaJesus. Aantu oyendji kaya li yi itaala kutya okangundu okashona kaakwati yoohi oohepele, mboka ya dhinwa kaalongwantu nosho wo kaawiliki yomalongelokalunga otaka vulu okupopya shili sha sha simana. Mboka ya tsikile okukala ye na etaloko li li ngaaka oya kanitha ompito ombwanawa lela yokuninga aalongwa yOmwana gwaKalunga.—Johannes 1:10-12.
Yamwe oya lundulula etaloko lyawo
Opwa li yamwe yopethimbo lyaJesus mboka ya li ya lundulula etaloko lyawo sho ya mono uuyelele wa gwana. (Johannes 7:45-52) Yamwe yomuyo oya li aamwayina yaJesus mboka ya li inaaya hala okwiitaala kutya omukwanezimo gwawo ota vulu okukala Mesiasa. (Johannes 7:5) Ihe sho pwa piti ethimbo oya ka lundulula omadhiladhilo gawo e taye mu itaale. (Iilonga 1:14; 1 Aakorinto 9:5; Aagalati 1:19) Sha faathana, konima yoomvula dhontumba muRoma, yamwe yomaakuluntu yAajuda oya li ye na ehalo lyokupulakena kuPaulus sho a popi nayo oshipala noshipala pehala lyokupulakena komahokololo giifundja ngoka ga li ga taandelekwa kwaamboka kaaye hole Uukriste. Konima sho ya pulakene koohapu dhe, yamwe yomuyo oya ningi ooitaali.—Iilonga 28:22-24.
Kunena aantu oyendji oye na etaloko lya puka li na ko nasha nOonzapo dhaJehova. Omolwashike mbela? Moompito odhindji hamolwaashoka ando ya konakona e taya mono kutya eitaalo niilonga yOonzapo kayi li pamanyolo. Ihe omolwaasho inaaya hala oku shi itaala kutya Oonzapo dhaJehova odho shili tadhi longo oshili yopalongelokalunga. Ngaashi naanaa to dhimbulukwa, aantu oyendji oya li ye na naanaa etaloko lya faathana li na ko nasha nAakriste yopetameko methelemumvo lyotango.
Itashi kumitha sho mboka haya kambadhala okulandula oshiholelwa shaJesus haya popilwa muuwinayi nenge haya shekwa. Omolwashike itaashi kumitha? Omolwaashoka Jesus okwa li a londodha aalanduli ye a ti: “Otamu ka tondwa kwaayehe omolwandje.” Ihe okwa li e ya ladhipike noohapu ndhika a ti: “Ngoka ti idhidhimike sigo ehulilo, oye ta hupithwa.”—Mateus 10:22.
Oonzapo dhaJehova ohadhi vulika kelombwelo lyaJesus lyokuuvithila aantu muuyuni auhe onkundana ombwanawa yUukwaniilwa waKalunga tadhi shi ningi nuudhiginini. (Mateus 28:19, 20) Mboka haya tindi okupulakena ketumwalaka ndika opu na uupu ya kanithe ompito yokumona ondjila ndjoka tayi fala komwenyo gwaaluhe. (Johannes 17:3) Ngoye oto ka inyenga ngiini? Mbela oto ka kala wu na etaloko ndyoka wa kala wu na nale nenge oto ka kala wa hala okukonakona kutya oshili oyini? Dhimbulukwa kutya: Eholokopo lyomuntu nenge lyoshinima otali vulu oku ku fundjaleka, netaloko lyoye otali vulu li kale kaali li mondjila, ihe ngele owa konakona nawa oshinima inoo tokola nale kutya oshi li ngiini otashi vulika wu ka mone iizemo iiwanawa.—Iilonga 17:10-12.
[Ethano pepandja 27]
Etaloko lyAajuda olya li lye ya ningitha kaayi itaale kutya Jesus oye Mesiasa
[Ethano pepandja 29]
Etaloko lyoye li na ko nasha nOonzapo dhaJehova olya kankamekelwa koshili nenge okomahokololo giifundja?