Ko e Vakavaka he Nakai Talitonu Atua

NONOFO a tautolu he palaneta lalolagi ne puke ke he matematekelea; ko e fakahela atu fakaku ke he tau mataulu nusipepa kua fakamau e moli ia ke he tau aho oti. Ko e tuaga matematekelea he lalolagi ha tautolu kua taute e tokologa ke huhu atu ke he ha ha i ai he Atua. Ko e falu, ne talahau kua nakai talitonu ke he Atua, kua fakatikai foki e ha ha i ai hana. Moli nakai e mena ia ki a koe?

Ko e talitonu po ke nakai talitonu ke he Atua kua maeke ke hokulo e lauiaaga ke he hau a onoonoaga ke he vaha i mua. Ka nakai fai Atua, ko e fakamouiaga he magafaoa he tagata kua ha ha katoatoa ai ke he tau lima he tau tagata​—ko e manamanatuaga fakaagitau, ka onoono atu ke he fakamatematekeleaaga mena he tagata. Ka e kaeke ke talitonu a koe ke he ha ha i ai he Atua, ti kua liga eke ia koe ke tali tonu ko e fai kakano e moui he palaneta nei​—ko e kakano nakai la kitia ia.

Pete ni kua nakai talahaua lahi e fakatikai he ha ha i ai e Atua e vaha i tuai, ko e mai he tau senetenari fou nei la ia ne tupu ai e mahuiga he nakai talitonu Atua. Iloa nakai e koe ko e ha?

Kitiaaga he Vakavaka

Ko e akau tokoluga ko e onoonoaga fulufuluola. Ka e, ko e tau mata kua kitia ni e tau lau, tau lala, mo e matapatu. Ko e vakavaka​—ko e punaaga moui he akau​—kua hokulo e tokaaga i lalo he kelekele.

Kua lahi e tatai mo e nakai talitonu Atua. Ke tuga e akau tokoluga, ko e fakatikai ke he ha ha i ai he Atua kua hoko ke he tuaga mahaki foili he senetenari ke 19 aki. To ha ha i ai nakai e moui mo e lalolagi mo e lagi katoatoa ka nakai fai Fakatupuaga Fakamua ne mua ue atu e malolo? Ko e moumou magaaho kia e tapuaki ke he Tufuga pihia? Ko e tau tali he tau tagata pulotu he vaha ia kua malolo mo e maaliali. “Tuga ni kua nakai lata a tautolu mo e vahega fakatufono ke he tau mahani, kua nakai lata foki a tautolu mo e lotu,” he talahau e Friedrich Nietzsche. “Ko e lotu ko e miti a ia he loto manamanatu he tagata,” he fakatonu mai e Ludwig Feuerbach. Mo Karl Marx, ne mao lahi e fakaohoohoaga he tau mena tohia ke he hogofulu e tau tau ne mumui mai, ne kua talahau fakamalolo: “Fia loto au ke ati ki mua e tokanoaaga he loto manamanatuaga mai he tau pipiaga he tau lotu.”

Kua nava e tokologa. Ka ko e mena ne kitia e lautolu, ko e tau lau ni, tau lala, mo e matapatu he nakai talitonu Atua. Kua fita he vakavaka mo e kua leva e hulihuli ato kamata e senetenari ke 19 aki. Ke ofo ai, ko e tupuaga he vaha fou nai he nakai talitonu Atua ko e mena feaki hake he tau lotu a Kerisitenitome! Ke he puhala fe? Ha ko e ha lautolu a mahani kelea, ko e tau fakatokaaga he tau lotu nei kua fakalagalaga e fakaagitau ne mua atu mo e fetokoaki.

Kua To e Tau Tega

He magahala he Tau Vaha Lotouho, ne ha ha he Lotu Katolika e taofiaga malolo ke he hana a tau tagata. “Kua tuga e nakai manako e vahega takitaki lotu ke taute e levekiaga ma e tau manako fakaagaga he tau tagata,” he mailoga he The Encyclopedia Americana. “Ko e tau vahega fekafekau lotu tokoluga, mua atu ke he tau epikopo, ne tamai ia lautolu ne kua mahuiga, kua kitia ni e tuaga ha lautolu mo kamataaga he talahaua mo e malolo.”

Ko e falu, ke tuga a John Calvin mo Martin Luther, ne lali ke liu fakatu e lotu. Ka ko e tau puhala ha laua, kua nakai fakatumau ke tuga ha Keriso; kua fakamailoga ai he mahani nakai fia fakauka mo e kelipopo e Liu Fakatuaga. (Fakatatai Mataio 26:52.) Kua lahi mahaki e kelea he falu a fakamatematekeleaaga ati ke he tolu e senetenari he magaaho fakamui ne tohi e Thomas Jefferson, ko e pelesiteni ke tolu aki he Tau Fahi Kaufakalataha: “Kua lata ni ke nakai talitonu ke he ha atua, ka e nakai amuamu ki a ia ha ko e tau mahani fakavihiatia ha Calvin.”a

Kua maali ai, nakai liuaki mai he Liu Fakatuaga e tapuaki mea. Ka e, kua fakatote hifo e malolo he Lotu Katolika. Ti kua nakai maeke e Vatikana ke pule katoatoa ke he tau tua fakalotu. Loga ne fakalataha ke he vahega lotu Porotesano ne fakatu fou. Ko e falu, ne fakaagitau ha ko e tau lotu, kua taute e loto manamanatu he tagata mo mena ke tapuaki. Kua muitua ai e aga tokanoa, ke fakaataina ai e tau fifiliaga kehekehe ke he Atua.

Hulihuli e Fakauaua

Ke he senetenari 18 aki, kua fa mahani ai ke fakaheke e manamanatu fakakakano mitaki ke eke mo tuluiaga ma e tau mena vihi he lalolagi. Fakatonu mai he tagata pulotu Sihamani ko Immanuel Kant, ko e holo ki mua he tagata kua tauhele ai he hana a falanakiaga ke he tau mena politika mo e tau lotu ma e takitakiaga. “Kia fakamalolo ke iloa!” he fakamakamaka mai e ia. “Kia fakamalolo ke fakaaoga e iloilo ni hau!”

Kua fakakite he aga nei e Fakamaamaaga, ne kua iloa foki ko e Vaha Fakakakano. Tumau ke ha ha i ai ke he senetenari 18 aki, ko e vaha ia kua fakamailoga ai he kumikumiaga ne mua atu ma e iloilo. “Kua hukui he fakauaua e tua noa,” he talahau he tohi Milestones of History. “Kua kamatamata e tau taofiaga tuai oti.”

Taha e ‘taofiaga tuai’ ka to kumikumi ki ai ko e lotu. “Ko e tau Lotu ko e tupuaga he nakai talitonu Atua,” he tohi he porofesa kumikumi mena fakalotu ko Michael J. Buckley. “Ko e tau tagata he Fahi Lalo kua lahi e hukia he tau loto mo e vihiatia ke he fakatufono he tau lotu. Ko e tau Lotu mo e tau vahega lotu kua moumou a Europa, tauteute e kelipopoaga tagata, poaki e totokoaga po ke fakaohoohoaga fakalotu, mo e lali ke uta kehe po ke tiaki e tau pule i ai.”

Ne Tokoluga Muatua e Nakai Talitonu Atua

Ke he senetenari ke 19 aki, ko e fakatikai ke he Atua kua kitia lahi mo e kua tupu ki mua. Ko e tau tagata pulotu mo e tau saienetisi kua nakai fai tupetupeaga ke fakapuloa fakamalolo e tau manamanatu ha lautolu. “Ko e Atua e fi ha mautolu,” he talahau he taha tagata vagahau fakatonu ne nakai talitonu ke he Atua. “Ko e vihiatia ke he Atua ko e kamata a ia he pulotu. Kaeke ke maeke e tau tagata ke taute e holo ki mua moli, kua fakave ni ke he nakai talitonu Atua.”

Pete ni ia, kua hoko mai e hiki fakagalogalo he magahala he senetenari ke 20 aki. Ko e fakatikai ke he Atua kua eke ke to hifo e fetokoaga; kua kamata ai ke tupu e taha faga nakai talitonu Atua, mo e lauia ai a lautolu foki ne talahau ko e talitonu ke he Atua.

[Tau Matahui Tala]