Tutuli Tumau e Fakaalofa-Totonu
“Ko ia kua tutuli atu ke he mahani tututonu mo e [fakaalofa-totonu, NW] to moua ai e ia e moui, mo e tututonu, mo e lilifu.”—TAU FAKATAI 21:21.
1. Ko e ha ne amaamanaki ai a tautolu ke fakakite e lautolu ne takitaki he agaga he Atua e mahani totonu?
TOTONU a Iehova mo e loto hohofi noa. Ko ia ko e “Atua fakaalofa hofihofi, mo e fakaalofa noa; kua fakatuai hana ita, to lahi e [fakaalofa-totonu, NW] to fakamoli.” (Esoto 34:6, 7) Ti maama mogoia ko e tau fua he hana agaga kua putoia ai e fakaalofa mo e totonu.—Kalatia 5:22, 23.
2. Ha e fe e tau fakafifitakiaga ha tautolu he magaaho nei ka manamanatu ki ai?
2 Ko lautolu ne hataki he agaga tapu he Atua, po ke malolo gahuahua, ne fakakite hana fua he mahani totonu. Ne fakakite e lautolu e fakaalofa-totonu ke he ha lautolu a fakafetuiaga mo e falu. Ko e moli, ne mumuitua a lautolu ke he fakafifitakiaga he aposetolo ko Paulo, talahaua mitaki a lautolu ko e tau fekafekau he Atua ha ko e “mahani totonu” mo e falu a puhala foki. (2 Korinito 6:3-10) Ko e ha lautolu a mahani totonu, loto hohofi noa, agaga fakamagalo atu kua felauaki ni mo e mahani ha Iehova, ne ‘lahi e fakaalofa-totonu’ mo e ha ha he Kupu hana e tau fakafifitakiaga loga he mahani totonu. (Salamo 86:15; Efeso 4:32) Ko e heigoa ha tautolu ka fakaako mai he falu a fakafifitakiaga nei?
Maeke he Totonu ke Taute a Tautolu ke Fakamokoi mo e Nakai Lotokai
3. Maeke fefe ia Aperahamo ke eke mo fakafifitakiaga he fakakite e mahani totonu, mo e ko e heigoa e fakamaloloaga ha Paulo hagaao ia ke he mena nei?
3 Ko e tupuna ko Aperahamo (Aperamo)—ko e ‘kapitiga ha Iehova’ mo e “matua kia lautolu oti kana kua tua”—ne fakakite e fakafifitakiaga mitaki he mahani totonu. (Iakopo 2:23; Roma 4:11) Ko ia mo e hana magafaoa, fakalataha mo e tama he hana matakainaga ko Lota, ne toka e maga ko Uro i Kaletaia ka e o atu ki Kanana ha ko e poakiaga he Atua. Pete ni ko e tagata motua a Aperahamo ti ko e ulu he magafaoa, ka e mahani totonu a ia mo e nakai lotokai he toka e ia a Lota ke fifili e kelekele tatai mitaki, ka e uta maana e kelekele ne toe. (Kenese 13:5-18) Ko e vahega totonu taha ia ke omoi aki a tautolu ke fakaata e falu ke moua mua e mitaki ke he ha tautolu a tau mena. Ko e vahega totonu nakai lotokai ia ne felauaki mo e fakatonuaga ha Paulo. “Aua neke kumi e taha e mitaki hana ni, ka kia takitokotaha mo e kumi e mitaki he falu.” Ti ko ia ni ko Paulo ne ‘fakafiafia e ia e tau tagata oti kana, ka e nakai kumi ni he hana mitaki, ka ko e mitaki he tokologa, ke moua aki e ia e fakamouiaga.’—1 Korinito 10:24, 33.
4. Taui fefe a Aperahamo mo Sara ha ko e ha laua a mahani totonu ke he mahani fakamokoi?
4 Fakakite e mahani totonu ke he falu a magaaho ke he mahani fakamokoi mai he loto. Ko Aperahamo mo e hana hoana ko Sara, ne mahani totonu mo e fakamokoi ke he tolu e tau tagata kehe ne fenoga mai he taha aho. Ne ole e Aperahamo a lautolu ke nonofo fakaku, ka e tauteute fakamafiti e ia mo Sara e tau kai mitaki ke lata mo lautolu ne ahiahi. Ko e tau agelu a Iehova tukua e tau tagata kehe ia ke he magaaho fakamui, ti talahau he taha mai ia lautolu e maveheaga ko Sara motua mo e nakai fai tama ka hoko e fai tama. (Kenese 18:1-15) Ko e taui mitaki ha ko e mahani fakamokoi!
5. Ko e heigoa e puhala ne fakakite aki e Kaio e mahani totonu, ti maeke fefe ia tautolu ke taute e tau vahega mena taha pihia?
5 Ko e taha puhala ke maeke he tau Kerisiano ke fakakite e mahani totonu ko e mahani fakamokoi. (Roma 12:13; 1 Timoteo 3:1, 2) Ti ko e mena ia, ne fakakite he tau fekafekau ha Iehova e mahani fakamokoi ke he tau leveki ahiahi. Ko e totonu taha ia ni ne fakakite e Kaio ko e Kerisiano he senetenari fakamua. Ne gahua “fakamoli” a ia he talia e ia e tau matakainaga ahiahi mo e mahani fakamokoi—ka ko e “tau tagata kehe” ne nakai iloa e ia fakamua. (3 Ioane 5-8) Ko e mena ne fa mahani ke iloa e tautolu e tau tagata to fakakite age e mahani totonu mo e fakamokoi. Liga mailoga e tautolu e matakainaga fifine fakaagaga ne fakaatukehe. Liga ko e tagata nakai tua hana a tane po ke tagata tuku ki tua he fakapotopotoaga. Ko e magaaho haia ke fakakite e tautolu e mahani totonu ke uiina a ia ke fiafia auloa ke he fakafetuiaga fakaagaga mo e kai fakalataha mo e ha tautolu a tau magafaoa ke he falu a magaaho! Pete ni nakai ko e kai galue, ka ko e moli e fiafia he magafaoa ha tautolu ke fakakite e mahani totonu ke he matakainaga fifine ia. (Fakatatai Fakatai 15:17.) Ti fakakite foki ni e ia e fakaaue ke he tau kupu vagahau po ke tohi fakaaue.
6. Fakakite fefe e Litia e mahani totonu, mo e ko e ha ne aoga ai ke fakakite e loto fakaaue ke he tau gahua totonu pihia?
6 Ne mole atu e papatisoaga he fifine fakamoli ko Litia “ti kua ole mai ai a ia, kua pehe mai, Kaeke kua manatu a mutolu [ko Paulo mo e hana tau kau gahua] kua fakamoli au ke he Iki, o mai a ke he haku a fale, mo e nonofo ai. Kua taofi fakamakamaka a mautolu e ia,” he lafi atu ai e Luka. Ne nakai fai fakauaua, ne fakaaue a ia ke he mahani totonu ha Litia. (Gahua 16:14, 15, 40) Ha ha i ai e moumouaga ka nakai fai fakaaue. Ko e taha aho, ko e matakainaga fifine 80 e tau tau ne nakai malolo lahi mo e nakai muhu koloa ka e mahani totonu ke gahua fakamakamaka ke taute kai ke lata mo e gahoa he falu ne uiina. Ne nakai fiafia a ia ke he taha matakainaga tane fuata he nakai fakailoa ki a ia ko e nakai maeke ia ia ke fakalataha atu. Ko e taha aho foki, tokoua e matakainaga fifine ne nakai fakalataha atu ke he kaiaga ne taute pauaki he fifine fuata ma laua. “Ne lahi e momoko haku” he talahau e ia, “he nakai nimo tokoua e laua. . . . Na fiafia a au ane mai kua nimo ia laua e kaiaga, ka e kehe e tau matakainaga tokoua he nakai mahani totonu po ke fai fakaalofa ke hea fakailoa mai ki a au.” To maeke nakai he fua he agaga tapu ko e mahani totonu ke fakalagalaga a koe ke fakakite e fakaaue mo e fai manamanatuaga ke he tau vahega mena pihia?
Taute he Mahani Totonu a Tautolu ke Fai Manamanatuaga
7. Ko e heigoa e kakano hagaao ia ke he totonu ne fakakite mai he laliaga ke talia e manako ha Iakopo ke he hana tanuaga?
7 Kua lata he mahani totonu ke taute ke fai manamanatuaga a tautolu ma e falu mo e ha lautolu a tau manako mitaki. Ke fakatai ki ai: Ne ole a Iakopo (Isaraela) ke he hana a tama ko Iosefa ke fakakite e fakaalofa-totonu ki a ia ke nakai tanu a ia i Aikupito. Ti ko e ole nei pete ni ke mamao e utaaga he tino gati ha Iakopo, ka ko Iosefa mo e falu a tama foki a Iakopo ne “uta . . . a ia ke he motu ko Kanana, mo e tanu a ia ke he ana he fonua ko Makapelu, ne fakatau mai e Aperahamo katoa mo e fonua, ia Eferona ko e tagata Heti ke eke māna mo tukuaga, ha i mua a Mamere.” (Kenese 47:29; 49:29-31; 50:12, 13) Ke felauaki ia mo e fakafifitakiaga nei, nakai kia kua lata e fakaalofa-totonu ke omoi aki a tautolu ke talia e tau fakatokatokaaga he tanuaga kua lata mo e Tohiaga Tapu ne manako e taha mai he magafaoa Kerisiano?
8. Ko e heigoa e mena ne tupu ki a Raava ne fakaako mai ki a tautolu hagaao ke he taui atu he mahani totonu?
8 Ka fakagahua mai he falu e fakaalofa-totonu ki a tautolu, kua lata nakai ia tautolu ke fakakite e fakaaue po ke taui atu ke he falu a puhala? Ko e moli ni kua lata a tautolu. Ne fakakite he fifine fakataka ko Raava e totonu he fufu e ia e tau toko a Isaraela. Ti ko e mena ia, ne fakakite he tau Isaraela e fakaalofa-totonu he fakahao mai a ia mo e magafaoa he moumouaga he maga ko Ieriko. (Iosua 2:1-21; 6:20-23) Ko e fakafifitakiaga mitaki ke mailoga e tautolu ke taui e totonu aki e manamanatu ke he falu mo e totonu foki ni a tautolu!
9. Ko e ha ne pehe ai a koe kua tonu ke ole ke he taha ke fakakite mai e fakaalofa-totonu?
9 Ke lata mo e mena nei, kua tonu ni ke ole ke he taha ke fakakite mai e fakaalofa ki a tautolu. Ne taute e Ionatana e mena nei, ko e tama he patuiki fakamua ha Isaraela, ko Saulo. Ne ole e Ionatana ke he hana a kapitiga fuata fakahelehele ko Tavita ke fakakite e fakaalofa-totonu ki a ia mo e hana a magafaoa. (1 Samuela 20:14, 15; 2 Samuela 9:3-7) Ne manatu e Tavita e mena nei he magaaho ne taui e ia e tau tagata Kipeona ha ko e hepe ha Saulo. Ne manatu e ia e “omonuo a Iehova” ha ha ia laua mo Ionatana, ne fakagahuahua e Tavita e fakaalofa-totonu he fakahao e ia e moui he tama ha Ionatana ko Mefiposeta. (2 Samuela 21:7, 8) Pihia nakai a tautolu ke ‘talahau ha tautolu a e, e’? (Iakopo 5:12) Ti kaeke ko e tau momotua he fakapotopotoaga a tautolu, ti pihia nakai ha tautolu a loto hohofi noa kaeke ke manako e tau matakainaga he tua ke fakakite ki ai e fakaalofa-totonu?
Fakamalolo he Totonu e Tau Pipiaga
10. Fakamonuina fefe e fakaalofa-totonu ha Ruta?
10 Fakamalolo he fakaalofa-totonu e tau pipiaga magafaoa mo e fakatolomaki ki mua e fiafia. Fakakite mai e mena nei he tala ke he fifine Moapi ko Ruta. Ne gahua a ia ke oko fua ne toetoe ke he fonua ha Poasa ko e tagata motua tata atu ia ki Petelehema, ke moua e kai mana mo e hana matua fugavai takape ne matematekelea ko Naomi. (Ruta 2:14-18) Ne tala age a Poasa ki a Ruta he magaaho fakamui: “Kua homo atu hau a [fakaalofa-totonu, NW] fakamui nai, ke he fakaalofa fakamua hau, he nakai mui age a koe ke he tau fuata, po ke nofogati, po ke muhu mena a lautolu.” (Ruta 3:10) Fakamua, ne fakakite e Ruta e fakaalofa-totonu ki a Naomi. Ko e “fakaalofa fakamui,” ne fakakite he fifine Moapi e fakaalofa-totonu he fiafia a ia ke mau mo e tagata motua ko Poasa ke fakatupu mai e fanau ma e higoa he tane hana kua mate mo Naomi motua foki. Mai ia Poasa, ne eke ai a Ruta mo matua fifine he matua tupuna ha Tavita ko Opeta. Ne foaki age he Atua ki a ia e “palepale lahi” ko e tupuna fifine ne tupu mai ai a Iesu Keriso. (Ruta 2:12; 4:13-17; Mataio 1:3-6, 16; Luka 3:23, 31-33) Ne lahi e fakamonuinaaga he fakaalofa-totonu ha Ruta mana mo e hana magafaoa! Ke he vaha nei, ko e tau fakamonuinaaga, fiafia, mo e fakamaloloaga he pipiaga he magafaoa ka tupu mai foki ka lahi e fakaalofa-totonu ke he tau kaina ne ha ha i ai e mahani fakaatua.
11. Ko e heigoa e lauiaaga ha ko e totonu ha Filemoni?
11 Fakamalolo foki he totonu e tau pipiaga i loto he tau fakapotopotoaga he tau tagata a Iehova. Ko e tagata Kerisiano ko Filemoni ne talahaua he fakakite e ia e fakaalofa-totonu ke he hana a tau matakainaga he tua. Ne tala age a Paulo ki a ia: “Kua fakaaue au ke he haku a Atua, kua manatu au kia koe nakai noa ke he haku a tau liogi. He fanogonogo au ke he hau a fakaalofa mo e tua ha ha ia koe ke he Iki ko Iesu, katoa mo e tau tagata tapu oti kana; . . . kua lahi ha mautolu a fiafia mo e mafanatia ha ko e hau a fakaalofa, he fakamafanatia e tau tagata tapu ha ko koe.” (Filemoni 4-7) Ne nakai fakakite mai he Tohi Tapu ko e fakamafanatia fefe e Filemoni e fakaalofa fakahelehele he tau tagata tapu. Ka e taha e mena, liga fakakite e ia e fakaalofa-totonu ki a lautolu ne fakauku ke he tau puhala kehekehe ne fakamafanatia ai a lautolu, mo e maeke he mena nei mo e nakai fai fakauaua ko e fakamalolo e pipiaga he vaha loto ha lautolu. Ko e tau mena taha nei ni ne tutupu ka fakakite he tau Kerisiano e fakaalofa-totonu he vaha nei.
12. Ko e heigoa e fua ha ko e totonu ha Oneseforo?
12 Ne ha ha i ai foki e mitaki ne moua mai he mahani totonu ha Oneseforo. “Kia fakaalofa e Iki ke he magafaoa a Oneseforo,” he ui e Paulo, “ha kua fakamafana mai e ia lagaloga kia au, ti nakai mā foki a ia ke he haku a toua lapatoa. Ka kua ha i Roma a ia, ti kumi fakamakutu mai ai e ia au, ti moua ni. Kia foaki he Iki kia ia ke moua e fakaalofa mai he Iki ke he aho ia ni. Kua iloa mitaki e koe e tau mena loga ne fekafekau mai ai a ia kia au i Efeso.” (2 Timoteo 1:16-18) Kaeke ke fakamakamaka a tautolu ke fakakite e mahani fakaalofa-totonu ke he tau matakainaga he tua, to fiafia a tautolu mo e fakamalolo e tau pipiaga he fakaalofa fakamatakainaga i loto he fakapotopotoaga Kerisiano.
13, 14. Kua lata lahi fefe e fakafifitakiaga he fakapotopotoaga i Filipi, mo e talia fefe e Paulo e totonu ia?
13 Kaeke ke fakakite he fakapotopotoaga katoa e fakaalofa-totonu ke he tau matakainaga he tua, ti maeke he mena ia ke fakamalolo e pipiaga ia lautolu. Pihia la e pipiaga he vaha loto ha Paulo mo e fakapotopotoaga he maga i Filipi. Ko e moli, ko e taha kakano ne tohia e ia hana a tohi ke he tau tagata Filipi ke fakaaue ke he ha lautolu a totonu mo e tau koloa lagomatai. Ne tohi e ia: “Ko e kamataaga he tala mitaki, ne fina atu ai au i Maketonia, nakai fakaalofa mai kia au e taha ekelesia ke he kupu he foaki mo e talia e tau mena, ka ko mutolu hoko mutolu. Ha ko e mena ne ta age kia au ki Tesalonia kua lagataha mo e lagaua e tau mena ne nofogati ai au. . . . Ka kua moua e au e tau mena oti, kua loga ue atu, kua katoa e tau mena ia au, kua moua mai e au ia Epaferoti e tau mena mai ia mutolu, ko e tau mena manogi mitaki, ko e poa ia ke talia he Atua mo e fiafia.”—Filipi 4:15-18.
14 Ko e mena haia ne ha ha i ai e tau tagata totonu i Filipi ke he tau liogi ha Paulo! Ne pehe a ia: “Kua fakaaue atu au ke he Atua haku, ke he haku a tau manatu oti kia mutolu. Nakai noa haku a ole mo e fiafia ha ko mutolu oti kana ke he haku a tau liogi oti, Ha ko e ha mutolu a fakafetui fakalataha ke he tau mena he vagahau mitaki, tali mai he aho fakamua, kua hoko mai ke he vaha nai.” (Filipi 1:3-5) Ko e tau loto totonu mo e lima fakaolo pihia ma e gahua fakamatala he Kautu ke nakai mativa ai e fakapotopotoaga. Mole atu he gahua moe totonu pihia e tau tagata Filipi, ne fakamalolo e Paulo a lautolu: “Ka koe haku a Atua to fakakatoa e ia kia mutolu ke he monuina e tau mena oti kua nonofogati ai a mutolu, ke lata mo e hana koloa lahi ha ia Keriso Iesu.” (Filipi 4:19) E, taui he Atua e totonu mo e lima fakaolo. Ne pehe e Kupu hana: “Ti takitaha mo e moua mai he Iki e mena ke lata mo e hana mahani.”—Efeso 6:8.
Ka Fakakite he Tau Fifine e Totonu
15, 16. (a) Fakamanatu fefe e totonu ha Toreta, mo e ko e heigoa ne tupu he mate a ia? (e) Loga fefe e tau gahua mitaki he tau fifine loto totonu he vaha nei?
15 Ne nakai to noa nakai fai taui e fakaalofa-totonu ha Toreta (Tapita) i Iopa. “Kua loga hana tau gahua mitaki mo e tau mena fakaalofa” ti ko e magaaho ne ‘gagao ai a ia ti mate,’ ne kumi atu e tau tutaki ki a Peteru i Lita ke hau. Ke he magaaho ne hoko mai a ia, “ti takitaki hake ai e lautolu a ia ke he poko tapa ki luga; kua tutu mai foki e tau fifine takape oti, kua tagi, mo e fakakite mai e tau tapulu tino mo e tau tapulu lalahi ne eke e Toreta he nonofo a lautolu mo ia.” Manamanatu la e fakatino: Ne momoko mo e tagi e tau fifine takape he tala age ke he aposetolo e mahani totonu ha Toreta mo e fakakite age ki a ia e tau mena tui ko e fakamoliaga he hana a fakaalofa mo e totonu. Ne fekau oti e Peteru ke o ki fafo, ti fakatokotui a ia mo e liogi mo e hagaao atu a ia ke he tino mate. Fanogonogo! Ne pehe a ia: “Tapita na e, ati tu a ki luga!” Mo e onoono la! “Kua ala a ia; kua kitia e ia a Peteru, ati matike hake ai a ia. Ti kua toto ai e Peteru hana lima kua fakatu ai a ia; kua ui atu foki a ia ke he tau tagata tapu mo e tau fifine takape, ti tuku ai a ia kua moui.” (Gahua 9:36-41) Ko e fakamonuinaga mai he Atua!
16 Ko e fakamauaga fakamua a nei he liu tumai ne taute he aposetolo ha Iesu Keriso. Ti ko e kakano ne takitaki atu ai ke he mana fulufuluola nei ko e fakaveaga ni he totonu. Ko hai ke talahau ko e liu tumai nakai a Toreta kaeke he nakai loga hana a tau gahua mitaki mo e tau mena fakaalofa noa—kaeke ni he nakai lahi hana a fakaalofa-totonu? Nakai ni ko e fakamonuina a Toreta mo e tau fifine takape ia ka ko e mana he hana a liu tumai ne moua mai foki e fakamoliaga he lilifu he Atua. E, “ne iloa e Iopa oti ni; kua tua ai foki e tau tagata tokologa ke he Iki.” (Gahua 9:42) Ke he vaha nei, ko e tau fifine Kerisiano loto totonu ne loga foki e tau gahua mitaki—liga ko e tuitui he tau mena tui ma e tau matakainaga he tua, taute e tau mena kai ma lautolu ne momotua ne ha ha i ai mo tautolu, fakalaulahi atu e fakamokoi ke he falu. (1 Timoteo 5:9, 10) Ko e taha na fakamoliaga a nei ki a lautolu ne onoono mai! Ka e mua ue atu, e fiafia ha tautolu he maeke he mahani atua fakamoli mo e fakaalofa-totonu ke o moi e ‘matakau lahi he tau fifine ke talahau e tala mitaki’ ke lata mo e lilifu he ha tautolu a Atua, ko Iehova!—Salamo 68:11, NW.
Fakatumau ke Tutuli e Fakaalofa-Totonu
17. Ko e heigoa ne talahau he Fakatai 21:21, ti fakagahuahua fefe e tau kupu ia ke he tau tagata mahani fakaatua?
17 Ko lautolu oti ne manako ke fiafia mai e Atua kua lata ni ke tutuli mau e fakaalofa-totonu. “Ko ia kua tutuli atu ke he mahani tututonu mo e [fakaalofa-totonu, NW] to moua ai e ia e moui, mo e tututonu, mo e lilifu,” he talahau mai he fakatai iloilo. (Fakatai 21:21) Ko e tagata mahani atua ne tutuli fakamakutu e tututonu he Atua, mo e takitaki tumau he tau puhala fakaatua. (Mataio 6:33) Ne fakakite tumau e ia e fakaalofa fakamoli, po ke fakaalofa-totonu, ke he falu ke he tau koloa ka e pauaki ke he tau puhala fakaagaga. Ti ko e mena ia, ne moua e ia e tututonu, ha ko e mena lagomatai he agaga a Iehova a ia ke moui ke he puhala tututonu. Ko e moli, ‘kua tapulu a ia ke he tututonu’ ke tuga e tagata mahani atua ko Iopu. (Iopu 29:14) Ko e tagata pihia ne nakai kumi ke he hana ni a lilifu. (Fakatai 25:27) Ko e mena moua ne ia e lilifu ne fakaata e Iehova ke moua e ia, liga ko e fakalilifuaga mai he falu a tagata ha ko e fakalagalaga he Atua ke gahua mo e totonu ki a ia kakano ni ha ko e hana a fakaalofa-totonu atu ki a lautolu. Ka ko e taha mena foki, ko lautolu ne gahua fakamoli e finagalo he Atua to ha ha ia lautolu e moui—nakai ke he gahoa ne tau tau ka ko e tukulagi.
18. Ko e ha ne lata ia tautolu ke tutuli e fakaalofa totonu?
18 Ti kua lata tonu ia lautolu oti ne fakaalofa ke he Atua ko Iehova ke fakatumau ke tutuli e fakaalofa-totonu. Maeke he fua nei ke hofihofi e fakaalofa he Atua mo e falu foki kia tautolu. Maeke foki ke fakatupu ki mua e fakamokoi mo e fakalagalaga a tautolu ke manamanatu ke he falu. Maeke he totonu ke fakamalolo e tau pipiaga i loto he magafaoa mo e i loto foki he fakapotopotoaga Kerisiano. Ko e tau fifine ne fakakite e fakaalofa-totonu ne fa fakaaue ki ai mo e manamanatu fakaheke ki ai. Ko lautolu oti ne tutuli e fua mitaki lahi nei ka fakalilifu ke he Atua fakaalofa-totonu ko Iehova.
To Tali Fefe e Koe?
◻ Kua lata lahi fefe e fakafifitakiaga a Aperahamo he fakakite e fakaalofa-totonu?
◻ Ko e heigoa ne fakaako mai he tala ki a Raava ki a tautolu hagaao ia ke he taui atu e mahani totonu?
◻ Fakakite fefe he fakapotopotoaga i Filipi e mahani totonu?
◻ Lahi fefe e tau gahua mitaki he tau fifine Kerisiano loto totonu he vaha nei?
◻ Ko e ha kua lata ia tautolu ke tutuli e fakaalofa-totonu?