“Tui e Tau Kanavaakau he Maama”
“Kua leva tuai e po; kua tata tuai e aho. Kia taute ai a tautolu ke tuku kehe e tau gahua he pouligia mo e kia taute a tautolu ke tui e tau kanavaakau he maama.”—ROMA 13:12, NW.
1, 2. Fefe e tauteaga he tau Iutaia ke he “maama moli,” pete ni ko e heigoa e tau tuaga mitaki?
“KO E maama moli kua fakamaama aki e tau tagata oti kana,” a Iesu Keriso. (Ioane 1:9) He magaaho ne hau a ia ko e Mesia he tau 29 V.N., ne hau a ia ke he motu kua fita he fifili he Atua ke taute mo tau fakamoli Hana mo e kua taute ai he mena ia, ke tukulele ki a Iehova. (Isaia 43:10) Tokologa e tau Isaraela ne fita he fakatalitali ke he Mesia, kua ha ha i ai e numela kua iloa e falu perofetaaga ne fakamailoga aki a ia. Ko e taha foki, ne fakamatala a Iesu ke he tau fahi motu oti kana ha Palesetaina, kua taute e tau fakamailoga i mua he tau onoonoaga he tau tagata tokologa. Ne tolo e moto tagata tokologa ke logona a ia mo e kua nava ke he tau mena ne kitia e lautolu mo e logona.—Mataio 4:23-25; 7:28, 29; 9:32-36; Ioane 7:31.
2 Ka e he magaaho fakamui, ko e laulahi he tau Iutaia ne fakatikai a Iesu. Kua pehe e Tala Mitaki ha Ioane: “Kua haele mai a ia ke he hana tau tagata ka e nakai talia a ia he hana tau tagata.” (Ioane 1:11) Ko e ha e mena nei? Ko e tali ke he huhu ia ka lagomatai a tautolu ke kalo kehe ke nakai liliu ke taute e tau mena hehe ha lautolu. To lagomatai a tautolu ke “tuku kehe e tau gahua he pouligia mo e . . . tui e tau kanavaakau he maama,” ti kalo kehe mai he fakafiliaga nakai fiafia pauaki ke tuga e matematekelea ne tupu ki a Isaraela he senetanari fakamua.—Roma 13:12, NW; Luka 19:43, 44.
Totokoaga he Tau Pule Malolo Fakalotu
3. Ko e heigoa e puhala ne fakakite moli he tau takitaki lotu ha Iuta ko e tau “matapouli a lautolu ke takitaki e tau matapouli”?
3 I Isaraela kua ha ha i mua e tau takitaki lotu ke he fakatikaiaga he maama. Pete ni ko e tau faiaoga “ako fakatufono,” kua tuku e lautolu ki luga he tau tagata e fakatokaaga pule he matafakatufono kua mahani tumau ke fekehekeheaki mo e Matafakatufono he Atua. (Luka 11:45, 46) Ti kua ‘vevete e lautolu e kupu he Atua ke he tau kupu toka tuai ha lautolu.’ (Mareko 7:13; Mataio 23:16, 23, 24) Ko e tau “matapouli a lautolu ke takitaki e tau matapouli,” he fakalavelave e maama ke kikila atu ki loto.—Mataio 15:14.
4, 5. (a) Fefe e tauteaga he tau Farasaio he magaaho ne kamata e falu he tau Iutaia ke manamanatu ko e Mesia kia a Iesu? (e) Ko e heigoa e manamanatu kelea he loto ne fakakite mai he tau Farasaio?
4 He taha magaaho ne tokologa e tau Isaraela ne tuaha kua liga ko Iesu e Keriso, ne fakafano atu he tau Farasaio matakutaku e tau leoleo ke tapaki a ia. Ne liliu noa e tau leoleo, kua pehe: “Kua nakai fai tagata taha ke vagahau ke tuga e tagata na.” Ne nakai malutulutu, ne huhu e tau Farasaio ke he tau leoleo: “Po kua fakahehe ai foki a mutolu? Po kua talia kia a ia he taha patu ne pule, po ke taha he tau farasaio? Ka ko e moto tagata na, nakai iloa e fakatufono, kua ulaafia ni a lautolu.” Ko Nikotemo, ko e taha he matakau he Sanihetarini, ne nakai talia ha kua nakai lata ke he matafakatufono ke fakafili fakamua e tagata ato logona hana tala. He kelea lahi e tau loto, ne fuluhi atu e tau Farasaio ki a ia mo e pehe: “Ko e Kalilaia foki kia a koe? Kia kumi a e koe mo e iloa ai, nakai tu mai ni ha perofeta mai Kalilaia.”—Ioane 7:46-52.
5 Ko e ha ne taute pihia ai he tau takitaki lotu he motu ne kua tukulele ke he Atua? Ha kua tupu fakahaga e loto kelea ia lautolu. (Mataio 12:34) Ko e ha lautolu a onoonoaga vihiatia ke he tau tagata ne fakakite ha lautolu a loto fakatokoluga. Ko e ha lautolu a talahauaga ko e nakai “talia kia a ia he taha patu ne pule, po ke taha he tau farasaio” kua taute e manatu fakatokoluga kua maeke ni e Mesia ke moli kaeke kua talia e lautolu a ia. Ko e taha foki, kua nakai loto fakamoli a lautolu, he lali ke ekefakakelea a Iesu ha kua hau a ia mai i Kalilaia, ko e mena kua mukamuka ke maeke ke kitia ka kumikumi ko e fanau moli a ia i Petelehema, ko e fanauaga he Mesia ne perofeta ki ai.—Mika 5:2; Mataio 2:1.
6, 7. (a) Fefe e tauteaga he tau takitaki lotu ke he fakaliu tu mai ha Lasaro? (e) Ko e heigoa ne talahau e Iesu kua fakakite e fakaalofa he tau takitaki lotu ke he pouli?
6 Ko e totokoaga mahani kelea lahi he tau takitaki lotu nei ke he maama kua fakakite moli mai he magaaho ne liu fakatu mai e Iesu a Lasaro. Ke he tagata ne matakutaku ke he Atua, ko e tauteaga pihia kua fakakite moli kua ha ha ia Iesu e lagomataiaga ha Iehova. Ka e pete ni, kua maeke hokoia ni e tau takitaki lotu ke kitia e hagahaga fakamatakutaku ke he ha lautolu a tuaga monuina. Ne pehe a lautolu: “Ko [e] heigoa e mena ke eke e tautolu? Ha ko e tagata na, kua eke e tau fakamailoga loga. Kaeke ke tokai pihia e tautolu, a ia, ti talia a ia he tau tagata oti kana; ti o mai e tau tagata Roma, ti fakaoti ai ha tautolu a tau mena, katoa mo e ha tautolu a motu.” (Ioane 11:44, 47, 48) Ti kua pulega a lautolu ke kelipopo tokoua a Iesu mo Lasaro, kua liga amaamanaki ke tamate e maama ke he puhala nei.—Ioane 11:53, 54; 12:9, 10.
7 Ha kua pihia, ko e tau takitaki lotu he motu he Atua ne vega kehe mai he maama ha ko e fakatokoluga fia matalahi, loto tokoluga, iloilo nakai moli, mo e manako lahi ni ke he tau mena hana. He tata atu ke he fakahikuaga he hana fekafekauaga, ne fakakite e Iesu ha lautolu a aga holifono, he pehe: “Oi fakaalofa kia mutolu e tau tohikupu, mo e tau farasaio, ko e tau tagata fakavai! ha ko e mena pa e mutolu e kautu he lagi ke he tau tagata; ha kua nakai huhu a mutolu ki ai, ti nakai toka foki e mutolu ke he huhu ki ai a lautolu ha ne huhu ki ai.”—Mataio 23:13.
Fulukovi mo e Fakatokoluga
8. Ko e heigoa e mena ne tupu i Nasareta ne fakakite e tau loto kelea he falu he tau tagata i ai?
8 Ke he tokologa, ko e tau tagata Iutaia he senetenari fakamua ne fakaataata mai ha lautolu a takitaki lotu he nakai talia e maama ha ko e tau manamanatu kelea he loto. Ke fakatai ki ai, he taha magaaho ne uiina atu ki a Iesu ke vagahau i loto he taha sunako i Nasareta. Kua totou e ia mo e fakamaama e taha vala tala mai ia Isaia, mo e he magaaho fakamua, ne fanogonogo e fakapotopotoaga ki a ia. Ka e he magaaho ne fatiaki mai e ia e tau fakatataiaga he fakamauaga tuai ne fakakite ha lautolu a tau loto fulukovi mo e nakai tua, ne ita lahi mahaki a lautolu mo e lali ke kelipopo a ia. (Luka 4:16-30) Ko e loto tokoluga, mai he falu mahani kelea fakatagata, ne fakalavelave a lautolu mai he tauteaga kua tonu ke he maama.
9. Ne fakakite fefe e tau omoiaga hehe he tau loto he taha matakau lahi he tau Kalilaia?
9 He taha magaaho, ne fagai ha ko e mana, e Iesu e moto tagata tokologa lahi mahaki he tapa Tahi ha Kalilaia. Ko lautolu ne fakamoli e mana nei ne pehe, “Ko e moli ni, ko e perofeta ia hanai, ke haele mai ke he lalolagi.” (Ioane 6:10-14) He magaaho ne fano he toga a Iesu ke he taha matakavi, ne mumui e moto tagata tokologa ki a ia. Ka e pete ni, ne iloa e Iesu, e tau manamanatu he tokologa kua nakai fakalofa ke he maama. Ne talaage e ia ki a lautolu: “Nakai kumi e mutolu au, he kitia e mutolu e tau fakamailoga, ka ko e mena kai a mutolu e tau areto, mo e makona ai a mutolu.” (Ioane 6:26) Kua nakai leva ti kitia moli ko e hako a ia he magaaho ne liliu e numela ne fa e muitua ki a ia ke he lalolagi. (Ioane 6:66) He fulukovi, “ko e heigoa i ai maaku?” e manamanatu ne pa e maama.
10. Fefe e tauteaga he laulahi he tau Motu Kehe ke he maama?
10 He mole mai e mate mo e liu tumai ha Iesu, ne matutaki atu e tau Iutaia ne tali tonu ke uta e maama ke he falu Iutaia, ka e gahoa ne talia. Ha kua pihia, ko e aposetolo ko Paulo mo e falu, ne fekafekau “mo maama he tau motu kehe,” ke folafola e tala mitaki ke he falu motu. (Gahua 13:44-47) Ne tokologa e tau tagata nakai ko e tau Iutaia ne talia, ka e ko e tauteaga ne fa mahani lahi e laulahi ke taute kua tuga ne fakamaama mai e Paulo: “Ka e fakamatala atu e mautolu e fakatautauaga ha Keriso, . . . [ko e fekau a ia] ke he tau motu kehe ko e goagoa.” (1 Korinito 1:22, 23, NW) Tokologa mai he tau tagata nakai ko e tau Iutaia ne nakai talia e maama ha kua fakapouli he tau mena pouliouli fakatemoni a lautolu po ke he tau fakaakoaga fakataitai he lalolagi.—Gahua 14:8-13; 17:32; 19:23-28.
‘Ui ke O Mai he Pouli’
11, 12. Ko hai ne talia e maama he senetenari fakamua, mo e ko hai ne talia he vaha nei?
11 I loto he senetenari fakamua, pete ni kua laulahi a lautolu ne nakai talia, tokologa a lautolu ne hako e tau loto ne ‘ui ke o mai he pouli ke he . . . maama ke ofo lahi ai.’ (1 Peteru 2:9) Kia lautolu nei kua tohi e aposetolo ko Ioane: “Ka ko lautolu oti ne talia a ia mo e tua ke he hana higoa, ne age e ia ki ai e pule kia eke a lautolu mo fanau he Atua.” (Ioane 1:12) Kua kamata mai he Penetekoso he tau 33 V.N., ko lautolu nei ne fakaalofa ke he maama ne papatiso ke he agaga tapu mo e kua taute ai mo tau tama he Atua fakalataha mo e amaamanaki ke pule fakalataha mo Iesu i loto he hana Kautu i luga he lagi.
12 He vaha ha tautolu ko lautolu ko e tau fakahikuhiku ko e tau tama ne fakauku he Atua kua fita he fakapotopoto, mo e fakamoli ai e perofeta ha Tanielu, kua “kikila mai a lautolu tuga ne kikila he lagi likoliko . . . kua fakamafoki mai e tau tagata tokologa ke mahani tututonu ai.” (Tanielu 12:3) Kua taute e lautolu ha lautolu a maama ke kikila ati hoko atu kua loga mai he fa e miliona e tau “mamoe kehe” ne fakataki mai ke he kupu moli mo e kua moua e olioli he tuaga tututonu ki mua he Atua. (Ioane 10:16) Ko lautolu nei foki, ne fakaataata e maama ke he lalolagi katoa, ti ko e he magaaho nei kua kikila e maama ia tuga ne nakai pihia fakamua. He vaha nei ha tautolu, tuga he senetenari fakamua, kua “nakai kautu e pouliaga [ke he maama].”—Ioane 1:5, NW.
‘Nakai Toka ai e Pouligia he Atua’
13. Ko e heigoa e tau hatakiaga kua foaki mai he aposetolo ko Ioane ki a tautolu?
13 Pete ni, kua lata a tautolu ke nakai nimo e hatakiaga he aposetolo ko Ioane: “Ko e Atua, ko e maama a ia ti nakai toka ai ha pouli kia ia. Kaeke ke tala age a tautolu kua fakafetui a tautolu fakalataha mo ia, ka e eke e tautolu e tau mahani he pouli, kua pikopiko ai a tautolu, kua nakai eke foki e tautolu e mahani he kupu moli.” (1 Ioane 1:5, 6) Kua mahino lahi, kua maeke e tau Kerisiano ke mokulu ki loto he hele taha ia ni tuga he tau Iutaia, he magaaho taha ko e tau fakamoli he Atua, ka e taute e tau gahua he pouli.
14, 15. Ko e heigoa e tau gahua he pouligia ne maeke ke kitia i loto he fakapotopotoaga Kerisiano he senetenari fakamua, mo e ko e heigoa kua iloa mai e tautolu he mena nei?
14 E moli, kua tupu e mena nei he senetenari fakamua. Kua totou e tautolu e tau veheveheaga mena nakai fakateaga moli i loto i Korinito. (1 Korinito 1:10-17) Kua lata ai ni e aposetolo ko Ioane ke hataki atu ke he tau Kerisiano ne kua fakauku ke nakai vihiatia e taha ke he taha, mo e taute ai e Iakopo ke fakatonu e falu ke nakai fiafia ke he tau tagata muhukoloa mai ia lautolu ne nonofogati. (Iakopo 2:2-4; 1 Ioane 2:9, 10; 3 Ioane 11, 12) Ke lafi ki ai, he magaaho ne tivi ai e Iesu e tau fakapotopotoaga fitu ha Asia Tote, tuga ne talahau mai i loto he tohi a Fakakiteaga, ne hokotaki mai e ia e pule noa he tau gahua he pouli, kua lafi ki ai e mahani tiaki fakaakoaga moli, tapuakiaga tupua, mahani feuaki, mo e velevelekoloa. (Fakakiteaga 2:4, 14, 15, 20-23; 3:1, 15-17) He tau aho fakamua ia he fakapotopotoaga Kerisiano, kua ha ha i ai e numela ne tiaki e maama, ne fakaoti ai e fakalatahaaga he falu mo e kua tafea ni e falu “ke he pouligia i fafo.”—Mataio 25:30, NW; Filipi 3:18; Heperu 2:1; 2 Ioane 8-11.
15 Ko e tau hokotaki oti kana nei, mai he senetenari fakamua kua fakakite e tau puhala kehekehe kua maeke e pouligia he lalolagi ha Satani ke hu atu ki loto he tau manamanatuaga he tau Kerisiano takitokotaha po ke pihia foki ke he tau fakapotopotoaga katoa. Kua lata ai a tautolu ke puipui ke nakai tupu ha mena pihia ki a tautolu. Kua maeke fefe ia tautolu ke taute e mena ia?
Ko e Mahani Fakatagata Fou
16. Ko e heigoa e fakatonuaga mitaki ne age e Paulo ke he tau Efeso?
16 Kua ole fakamakamaka atu a Paulo ke he tau Efeso ke nakai nofo mau ‘he pouligia he tau loto manamanatu, kua mafoki kehe mai he moui ha he Atua.’ Ke maeke ke nakai heke ki tua ke he pouligia, kua lata a lautolu ke tauteute e tau mahani he loto kua ha ha i ai he maama. Ne pehe a Paulo: “Kia tuku kehe e mutolu e tagata tuai ke he tau mena ne mahani ai a mutolu i tuai, ko ia ha ne kelea, ke lata mo e tau manako lahi ke fakahehe ai. Ka kia fakafou e mutolu ke he manako he tau loto ha mutolu. Mo e tapulu a mutolu ke he tagata fou kua eke ke lata mo e Atua, ke he tututonu mo e mahani mitaki ke fakamoli ai.”—Efeso 4:18, 22-24.
17. To maeke fefe ia tautolu he vaha nei ke kalo kehe mai he liu ki tua ke he pouligia?
17 Kua fakatonu e Paulo, kua tuga kua pehe, ko e puahala iihi kehe lahi—he hehele kehe e vala fakamua ha tautolu, ha tautolu a mahani fakatagata tuai, mo e fakaata e agaga fou katoa ke fakatupu mai e ‘manako he tau loto ha tautolu.’ Mo e nakai vagahau mai a ia ki a lautolu ne talia fiafia fou ka e ke he tau Kerisiano ne kua papatiso. Ko e liliuaga he ha tautolu a tau mahani fakatagata kua nakai oti he papatisoaga. Ka ko e fakaholoaga mau. Kaeke kua fakaoti e tautolu e fakagahuaaga he mahani fakatagata fou, to liga liu mai e mahani tuai, fakalataha mo e hana loto tokoluga, fia matalahi fakatokoluga, mo e fulukovi. (Kenese 8:21; Roma 7:21-25) Kua maeke he mena nei ke takitaki atu ke liu ke he tau gahua he pouligia.
“Ko e Hāu a Maama ke Kitia ai e Mautolu e Maama”
18, 19. Ne fakamaama fefe e Iesu mo Paulo e puhala ke kitia e tau “fanau he maama”?
18 Kia manatu la, ke moua e tautolu e moui tukulagi kua falanaki ni ke he fakafiliaga fiafia pauaki he Atua ka moua e tautolu kua fakave ke he mena ko e lahi fefe e fakaalofa ha tautolu ke he maama. He mole mai e fakahaha ke he mena moli fakamui nei, ne pehe a Iesu: “Ko ia ne taute e tau mena kelea kua vihiatia e maama mo e kua nakai hau ke he maama, ke nakai maeke hana tau gahua ke fakatonu. Ka ko ia ne taute e tau mena moli kua hau ke he maama, ke maeke ai hana tau gahua ke taute ke fakakite ko e gahua ke felauaki mo e Atua.”—Ioane 3:19-21, NW.
19 Ne lagomatai e Paulo e manatu nei he magaaho ne tohia a ia ke he tau Efeso: “Kia o fano a tuga e tau fanau he maama, ha ko e fua he maama kua ha ha i ai e tau vahega mena mitaki oti kana mo e tututonu mo e kupu moli.” (Efeso 5:8, 9, NW) Ti kua fakakite he tau gahua ha tautolu ko e tau fanau he maama a tautolu po ke he pouligia. Ka e maeke ni e tau gahua hako ke hopo mai he loto mitaki. Ti ko e mena a nei kua lata a tautolu ke onoono ke he ha tautolu a tau loto, ke iloa e tau mena kua lata ke fakafou tumau ha tautolu a tau mahani fakatagata, ke fakaeneene lahi e agaga ne fakagahuahua ha tautolu a tau loto.—Fakatai 4:23.
20, 21. (a) Ko e heigoa e paleko kua fehagai mo e tau fanau ne fanau mai ki loto he tau magafaoa Kerisiano? (e) Ko e heigoa e paleko kua fehagai mo e tau fanau oti kana he tau mamatua Kerisiano?
20 I loto he falu mena tutupu, kua kitia moli ko e paleko uka lahi e mena nei ke he tau fanau ne fanau mai he tau Fakamoli tukulele a Iehova. Ko e ha? Kua pehe ni, ke he taha fahi, ko e tau fanau pihia ne moua e olioli he tau monuina homo atu. He iloa e kupu moli talimai he vaha ikiiki fakamua atu, kua kakano ke pehe, to nakai iloa tonu he tagata ia e mahani pouligia he lalolagi ha Satani. (2 Timoteo 3:14, 15) Ke he taha fahi, falu mai he tau fanau i loto he tau tutuaga nei ne taute fakateaga e kupu moli mo e nakai fakaako fakamoli ke fakaalofa ke he maama. Kua pihia ni e tutuaga he tau Iutaia loga he senetenari fakamua. Ne momoui hake a lautolu i loto he motu ne tukulele ki a Iehova, mo e kua fai mena a lautolu ne iloa ke he kupu moli. Ka e kua nakai ha ha i loto he tau loto ha lautolu.—Mataio 15:8, 9.
21 Kua lago e kavega ke he tau mamatua kerisiano ki mua he Atua ke feaki ha lautolu a tau fanau i loto he maama. (Teutaronome 6:4-9; Efeso 6:4) He fakaotiaga, ko ia ni ko e tama kua lata ke mua atu e fakaalofa ke he maama mai he pouligia. Kua lata a ia ke taute ne ia e maama he kupu moli ko e hana ni. He tupu hake a ia, to liga ko e fulufuluola e falu mena he lalolagi ha Satani. Ko e moui nakai fai kavega po ke mahani fakahanoa he hana tau kapitiga ne tuga ko e fiafia lahi mahaki. Ko e mahani fakatuaha ne fakaako he tau poko aoga kua liga fakataki lahi. Ka kua lata a ia ke nakai nimo ko e i fafo he maama, kua ‘ufitia e lalolagi ke he pouligia.’ (Isaia 60:2) Ke he tau magaaho mai mua, ko e lalolagi pouli nei kua nakai fai mena mitaki ke foaki mai.—1 Ioane 2:15-17.
22. Ne fakamonuina fefe e Iehova a lautolu he magaaho nei ne omai ke he maama, mo e to fakamonuina fefe e ia a lautolu he vaha i mua?
22 Ne tohia e Patuiki ko Tavita: “Ha ko e mena ha ha ia koe [Iehova] e puna he moui; ko e hāu a maama ke kitia ai e mautolu e maama. Kia fakatumau e koe hāu a fakaalofa kia lautolu kua iloa a koe.” (Salamo 36:9, 10) Ko lautolu ne fakaalofa ke he maama kua iloa a Iehova, mo e maeke he mena nei ke kakano ko e moui ma lautolu. (Ioane 17:3) He hana fakaalofa noa, ne lagomatai e Iehova a lautolu he magaaho nei, mo e he magaaho ka hoko mai e matematekelea lahi, to takitaki e ia a lautolu ki loto he lalolagi fou. Kua maeke ai ia tautolu ke moua e mena nei kaeke kua nakai talia e tautolu e pouligia he lalolagi he Satani. I loto he lalolagi fou, to liuaki e tau tagata ke he moui mitaki katoatoa i loto he Parataiso. (Fakakiteaga 21:3-5) Ko lautolu ne moua e tau fakafiliaga fiafia pauaki he magaaho ia ka moua e amaamanakiaga ke nonofo haohao mitaki i loto he maama a Iehova ke he tau magaaho oti kana ka hau. Ko e amaamanaki lilifu lahi ni! Mo e nakai kia ko e fakatakiaga malolo lahi he magaaho nei ke “tuku kehe e tau gahua he pouligia mo e . . . tui e tau kanavaakau he maama”!—Roma 13:12, NW.
Manatu Nakai e Koe?
◻ Ko e ha ne tokologa ai e tau Iutaia he vaha ha Iesu ne nakai talia e maama?
◻ Kua laulahi fefe e kikila he maama ke he vaha fou?
◻ Ko e heigoa e tau hatakiaga hagaao ke he fulukovi mo e fakatokoluga ne moua mai he tau fakatai he senetenari fakamua?
◻ Ko e heigoa kua aoga lahi kaeke ke tumau a tautolu i loto he maama?
◻ Ko e heigoa e tau monuina kua ha ha i ai ma e tau tagata ne fakaalofa ke he maama?
[Fakatino he lau 26]
Laulahi e tau Iutaia he vaha a Iesu ne nakai talia e maama
[Tau Fakatino he lau 29]
Mai he tau hogofulu e tau tau ne kehekehe e tau puhala ne fakaaoga ke toka e maama ke kikila mai ke he tauteaga tutaki
[Fakatino he lau 30]
“Kia tuku kehe e mutolu e tagata tuai . . . Mo e tapulu a mutolu ke he tagata fou”