Kia Fakafaliu e Loto Manamanatu mo e Fakamaamatia e Loto
“Hanai, kua tala atu e au kia mutolu mo e fakakite atu e mena nai ki mua he Iki, aua neke tuai mahani a mutolu tuga e falu a motu kehe.”—EFESO 4:17.
1. Ko e heigoa ne taute he ha tautolu a tau loto manamanatu mo e tau loto ki a tautolu?
KO E loto manamanatu mo e loto ko e tau mena ua ne mua atu e homo ue atu lahi mai he tau mena iloilo ne ha ha he tau tagata. Pete ni kua loga lahi mahaki e tau gahuahuaaga ha laua, ka kua kehe lahi a laua tokoua mai he taha ki a taha. Ko e ha tautolu a tau mahani fakatagata, puhala vagahau, tau mahani, tau logonaaga he loto, mo e tau mena kua mua atu e uho ke he tagata ne kua lauia lahi he puhala ne kua gahuahua e tau loto manamanatu mo e tau loto ha tautolu.
2, 3. (a) Ne fakaaoga fefe he Tohi Tapu e tau kupu “loto” mo e “loto manamanatu”? (e) Ko e ha kua lata a tautolu ke manamanatu lahi ki a laua ko e loto mo e loto manamanatu?
2 I loto he Tohi Tapu, ne fa mahani e “loto” ke hagaao ke he omoiaga he manako, tau logonaaga, mo e tau fatuakiloto, mo e hagaao e “loto manamanatu” ke he iloilo mo e fakagahuahua he tau manamanatu. Ka e, nakai ko e tau mena taha a laua. Ke fakatai ki ai, ne ole fakamakamaka a Mose ke he tau Isaraela: “Mo e fakamau ai ke he hau a loto [matahui tala, “kua lata ke liuaki mai ke he loto manamanatu hau”], ko Iehova ko e Atua ni a ia.” (Teutaronome 4:39) Ke he tau tohi kupu ne kua taute pulega lagatau kelea ki a ia, kua pehe a Iesu: “Ko heigoa e mena kua manamanatu kelea ai ha mutolu a tau loto?”—Mataio 9:4; Mareko 2:6, 7.
3 Kua fakakite mai he mena nei kua fakafetuiaki lahi e loto manamanatu mo e loto. Ne taute mena tokoua a laua, he falu magaaho ne toko hake he taha e taha ke gahua tokoua, ka e fa mahani ke taufetului ke mua e pule he taha ke he taha. (Mataio 22:37; fakatatai Roma 7:23.) Ha ko e mena nei, ke moua e fiafia pauaki a Iehova, kua nakai ni koenaia ke iloa moli e tautolu e tau tutuaga he tau loto manamanatu mo e loto ha tautolu ka e kua lata foki a tautolu ke fakamahani a laua ke gahua fakalataha mo e felauaki, ke o fakalataha he fahi taha. Ti kua lata ai tuai a tautolu ke fakafaliu e loto manamanatu mo e fakamaamatia e loto.—Salamo 119:34; Fakatai 3:1.
‘Kua O Tuga e Tau Motu Kehe’
4. Ne pule fefe a Satani ke he tau loto manamanatu mo e tau loto he tau tagata, mo e ko e heigoa e tau mena ka moua mai?
4 Ko e iki iloilo a Satani ke he mahani fakavaia mo e tifi kelea. Ne iloa e ia ke moua e pule ke he tau tagata, kua lata ai ni a ia ke piu tumau ke he tau loto manamanatu ha lautolu mo e tau loto. Mai he kamataaga tonu he fakamauaga tuai he tagata, kua fita he fakaaoga e ia e tau faga kanavaakau kehekehe ke moua e manako ia hana. Ti ko e fua ne moua, ko e “lalolagi oti ha he pule hana kua mahani kelea.” (1 Ioane 5:19) Kua moli, kua kautu lahi a Satani ke pule ke he tau loto mo e tau loto manamanatu he tau tagata he lalolagi kua fakamaama mai e Tohi Tapu a lautolu ko e ‘atuhau fakakeukeu mo e faliuliu.’ (Filipi 2:15) Ne fakamaama fakamahino lahi he aposetolo ko Paulo e tutuaga he loto mo e loto manamanatu he atu hau fakakeukeu mo e faliuliu, mo e kua eke ai hana tau kupu mo tau hatakiaga ki a tautolu oti he vaha nei. Ke fakatai ki ai, fakamolemole totou a Efeso 4:17-19, mo e fakatatai e mena ia mo e tau kupu a Paulo ia Roma 1:21-24.
5. Ko e ha ne tohi ai e Paulo e tau fakatonutonuaga malolo ke he tau Efeso?
5 Kua maeke a tautolu ke loto fakaaue ko e ha ne tohia ai e Paulo e tau kupu malolo ia ke he tau Kerisiano i Efeso he magaaho ka manamanatu a tautolu ko e talahaua kelea e taone ia ha ko e hana tau mahani kelea ne tokolalo lahi mo e tapuaki ke he tau tupua pouliuli. Pete ni ne ha ha he tau Heleni ha lautolu a tau tagata fai manamanatu ne talahaua mo e tau tagata fakaako tala fakataitai, kua tuga ko e age he tau fakaakoaga Heleni ke he tau tagata tokologa e iloilo lahi ke taute e tau mena kelea, mo e taute ai ni he tau puhala fakamotu ha lautolu a lautolu ke iloilo lahi ha lautolu a tau lagatau kelea. Ne manamanatu lahi a Paulo ke he hana tau faoa Kerisiano ne nonofo he tau fakaholoaga mena he maaga motu ia. Ne iloa e ia kua tokologa mai ia lautolu ke he magaaho fakamua ko e tau tagata he tau motu “ne o fano ai . . . ke he vaha i tuai, ke lata mo e mahani he lalolagi nai.” Ka ko e magaaho nei kua talia e lautolu e kupu moli. Kua fita he fakafaliu ha lautolu a tau loto manamanatu, mo e kua fakamaamatia e tau loto ha lautolu. Ka e mua atu he tau mena oti, ne manako a Paulo ke ‘mahani ke lata mo e uiaga kua uiina’ a lautolu ki ai.—Efeso 2:2; 4:1.
6. Ko e ha kua lata a tautolu ke fiafia pauaki ke he tau kupu a Paulo?
6 Kua teitei tatai foki e tutuaga mo e vaha nei. Kua moui foki a tautolu i loto he lalolagi ne fakakeukeu e tau mena ne mua atu e uho ke he tau tagata, kua tomo lahi e tau mahani, mo e tau mena taute he lotu fakavai. Kua tokologa mai ia tautolu ne momoui he taha magaaho hagaao ke he fakatokaaga he tau mena nei he lalolagi. Kua eke foki falu ia tautolu ke femiliaki mo e tau tagata he lalolagi mai he taha aho mo e ke he taha aho. Ne nonofo falu i loto he tau loto kaina ne ha ha i ai e agaga he lalolagi. He pihia, kua aoga lahi ke lata ke fakatepetepe a tautolu ke maama e kakano he tau kupu a Paulo mo e moua e lagomatai he tau fakatonutonuaga hana.
Tau Loto Manamanatu Pouli ne Nakai Fai Aoga
7. Ko e heigoa e kakano he fakailoaaga a Paulo “ko e goagoa he tau loto ha lautolu”?
7 Ke age e lagomataiaga malolo ma e hana a akonakiaga ke he tau Kerisiano ke “aua neke tuai mahani a mutolu tuga e falu a motu kehe kua mahani a lautolu,” ne talahau fakamua e Paulo e “goagoa he tau loto ha lautolu.” (Efeso 4:17) Ti ko e heigoa e kakano he mena ia? Ko e kupu ne fakaliliu “goagoa,” hagaao ke he The Anchor Bible, “ne fakahaha ke he gatigati, fano holo, hula teao, mo e goagoa, mo e nakai fai aoga, mo e fakahogohogomanava he nakai kautu.” Ti kua, fakakite mai e Paulo ko e talahaua mo e fakahekehekeaga he lalolagi Heleni mo Roma ne liga kua tuga ko e mena mitaki lahi ka ke tutuli e tau mena ia kua gatigati, goagoa, mo e nakai fai aoga. Ko lautolu ne toka e tau loto ha lautolu ke he higoa talahaua mo e fakahekehekeaga ka fakahiku ni ke nakai moua ha mena ka e fakahogohogomanava he nakai kautu mo e tupetupe ai ni. Ti kua moli e mahani taha ia ke he lalolagi he vaha nei.
8. Ke he tau puhala fe kua nakai aoga e tau foliaga he lalolagi?
8 Kua ha ha he lalolagi e tau tagata iloilo mo e hana tau alito tagata mahuiga ne onoono e tau tagata ki ai ma e tau tali ke he tau huhu uka lahi tuga ke he kamataaga mo e kakano he moui mo e fakahikuaga he tagata. Ka ko e heigoa e fakamaamaaga mo e takitakiaga ne ha ha ia lautolu ke foaki mai? Ko e tau tagata nakai tali tonu ko e fai atua, tau tagata ne tua ko e nakai fakaai ke iloa moli ko e fai atua po ke nakai, tupu maiaga noa, mo e loga foki falu mena ne fakagoagoa ulu mo e tau manamanatu fekehekeheaki mo e tau fakaakoaga fakataitai ne kua nakai ha ha i ai ha fakamaamatia ke tuga ni e tau tauteaga tapuaki pauaki mo e matakutaku noa he vaha i tuai. Kua loga foki e tau foliaga he lalolagi ne kua eke foki ke foaki mai e fuafuaaga mitaki mo e taha fakamoliaga. Ne vagahau e tau tagata ke he kautuaga mo e tau mena ne moua mai he saiene, talaga tufuga, leo kofe, tau sipoti, tau mena politika, mo e pihia foki. Ne fiafia lahi a lautolu ke he tau magaaho mole fakaku he fakahekeaga ha lautolu. Ka e pete ni ia, ko e fakamauaga tuai he tau mena tutupu he tau tau takitaha mo e tau fakamauaga he tau tohi he vaha nei kua puke ke he tau toa kua fita he nimo. Kua gatigati, fano holo, hula teao, goagoa, nakai fai aoga, mo e fakahogohogomanava he nakai kautu mo e tupetupe, e tau mena oti nei.
9. Ko e heigoa e tau tutuliaga nakai fai aoga ne ha ha he tau tagata tokologa?
9 He kitia e nakai fai aoga he tau foliaga pihia, ne fuluhi e tau tagata tokologa ke tutuli e tau koloa he tino—kua fakaputu lahi e tau tupe mo e moua e tau mena kua maeke he tupe ke fakatau—mo e taute e tau tutuliaga nei mo tau folia he moui ha lautolu. Ne kua mauokafua e tau loto ha lautolu ko e moua mai e fiafia lahi he muhu koloa, tau koloa he tino, mo e he tutuli e fiafia fakatino. Nakai ni toka loto e lautolu e tau mena ia ka kua manako a lautolu ke taute poa e tau mena oti—e tino malolo, magafaoa, ti pihia foki e loto logona hifo. Ti ko e heigoa e fua? Kua kehe he nakai fakamoli e manako, ka e “kua hoka e lautolu a lautolu ti ati ni ke he tau mena matematekelea loga.” (1 Timoteo 6:10) Ti kua nakai ofo ai he ole fakamakamaka a Paulo ke he hana tau faoa Kerisiano ke oti ti nakai o ke tuga e tau motu ha ko e tau loto manamanatu kua nakai fai aoga.
10. Kua “pouligia” fefe e “tau loto manamanatu” he tau tagata he lalolagi?
10 Ke fakakite kua nakai fai mena e lalolagi kua aoga ke mahekeheke po ke fifitaki ki ai, ne matutaki atu a Paulo ke pehe “kua pouligia ha lautolu a tau loto manamanatu.” (Efeso 4:18) E moli, kua ha ha he lalolagi e tau tagata iloilo mo e lotomatala ti teitei katoatoa ai e tau fahi gahua oti. Ka e, pehe a Paulo kua toka ai e tau loto manamanatu pouligia ia lautolu. Ko e ha? Kua nakai hagaao e tau kupu hana ke he iloilo lahi he ulu po ke tau mena iloilo kua maeke a ha lautolu ke taute. Kua maeke foki e matakupu “loto manamanatu” ke hagaao ke he tokaaga he loto maama, ko e nofoaga he loto maama mena, ko e tagata i loto. Kua ha ha a lautolu i loto he pouligia, kakano kua nakai fai maama ke takitaki aki a lautolu po ke nakai fai manamanatu ke takitaki a lautolu ke he tau laliaga ha lautolu. Kua maeke e mena nei ke kitia i loto he tau manamanatu goagoa ha lautolu ke he mena hako mo e hepe. Kua liga manamanatu e tau tagata he vaha nakai fakafili tagata nei, maeke e tau mena oti ha ko e loto manamanatu fakamaamatia, ka e taha e mena ki a Paulo ko e loto pouli ni moli ia. Ke he tau mena fakaagaga, kua tamotamo a lautolu he pouligia.—Iopu 12:25; 17:12; Isaia 5:20; 59:6-10; 60:2; fakatatai Efeso 1:17, 18.
11. Ko e heigoa ne fakatupu aki e loto manamanatu pouli i loto he lalolagi?
11 Ko e ha kua maeke e tau tagata ke iloilo lahi, ti eke foki ke mua atu e iloilo, ke he tau mena loga mo e eke agaia ni ke ha ha he pouligia fakaagaga? Ia 2 Korinito 4:4, ne foaki mai e Paulo ki a tautolu e tali: “Kua fakapouli he atua he lalolagi nai e tau manatu ha lautolu kua nakai tua, neke kikila atu kia lautolu e maama he vagahau mitaki he lilifu a Keriso, ko ia kua fakatai ke he Atua.” Ko e monuina uho na ia ki a lautolu kua kuku mau e tala mitaki lilifu ue atu kua fakafaliu aki e tau loto manamanatu mo e fakamaamatia e tau loto!
Tau Loto Goagoa mo e Nakai Fakaalofa
12. Ke he puhala fe ne kua “mafoki kehe . . . mai he moui ha he Atua” e lalolagi?
12 Ke lagomatai foki a tautolu ke kitia ko e ha kua lata a tautolu ke fakafaliu e loto manamanatu mo e fakamaamatia e loto, ne takitaki e Paulo ha tautolu a onoonoaga ke he mena moli he puhala fakalalolagi “kua mafoki kehe . . . mai he moui ha he Atua.” (Efeso 4:18) Kua nakai pehe kua nakai tali tonu e tau tagata ke he Atua po kua eke a lautolu ke nakai fai atua katoatoa. Taha mai he tau tagata tohia tohi tala ne talahau pehe: “Kua kehe mai he nakai fai atua, kia o mai ke taute e kupu fou: teao e Atua. Ko e tau tagata ne pehe ko e teao e Atua kua manako a lautolu ke moua e matalahi he tali tonu ke he Tolu Taha ka e toka ai e lautolu a Ia i loto he puha, ne fakatoka mai ni a ia he pogipogi Tapu mo e kua nakai fakaata a Ia ke fai pule malolo ke he ha lautolu a onoonoaga fakapolitika he lalolagi po ke ke he tau momoui fakatagata ha lautolu he tau aho he vahaloto he tau aho Tapu. [Ko lautolu] kua ha ha ke he taha fuafuaaga kua tali tonu ke he Atua ka e nakai manamanatu kua fai mena lahi a Ia ke talahau hagaao ke he kaufakalatahaaga he vaha fou nei.” Ne tuku pehe e Paulo he hana a tohi ke he tau Roma: “Ha kua iloa e lautolu e Atua, ka e nakai fakaheke e lautolu kia ia mo e fakaaue kua lata mo e Atua.” (Roma 1:21) He tau aho oti kua kitia e tautolu e tau tagata ne momoui ka e malamalaefi e ha manamanatu ke he Atua. Kua moli, kua nakai tuku atu e lautolu e fakalilifu po ke fakaaue ki a ia.
13. Ko e heigoa e “moui ha he Atua”?
13 Ko e fakailoaaga “he moui ha he Atua” e taha mena aoga lahi. Kua fakakite mai foki kua moumou fefe he loto manamanatu mo e pouligia fakaagaga e tau logonaaga he tau tagata ke he tau mena uho. Ko e Kupu Heleni ne fakaliliu “moui” he mena nei kua nakai ko e biʹos (ne moua mai e tau kupu tuga e “kumikumi ke he tau mena momoui,” “fakamauaga tala he moui he tagata”), kua kakano ko e puhala he moui, po ke faga mahani he moui. Ka e kua kehe, ha ko e zo·eʹ (ko e mena kua moua mai e tau kupu tuga e “tokaaga manu,” “kumikumiaga ke he tau manu”). Ko e kakano “ko e moui tuga e mahani, moui i loto he kakanoaga katoatoa, ko e moui tuga ne ha ha he Atua. . . . Mai he moui nei kua mamao ligo mai e tagata kakano ha ko e Veliaga,” hagaao ke he Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words. Ti kua talahau mai e Paulo ki a tautolu ko e loto manamanatu mo e pouligia fakaagaga ne nakai ni takitaki hokoia e tau tagata he lalolagi ke he moumouaga he kakano ka e vevehe foki a lautolu mai he amaamanakiaga he moui tukulagi kua foaki mai he Atua. (Kalatia 6:8) Ko e ha ne pihia ai? Kua fakaholo atu a Paulo ke tala mai ki a tautolu e tau kakano.
14. Ko e heigoa e taha kakano ko e ha ne mamao ai e lalolagi mai he moui ha he Atua?
14 Ke fakamua aki he tau mena oti, ne pehe a ia kua pihia ai “ha ko e goagoa ha lautolu.” (Efeso 4:18) Kua pehi he tau kupu ‘ha ia lautolu’ e goagoa he nakai kua toe ke nakai fai magaaho ne moua ke age, ka kua nakai talia pauaki ke iloa mena hagaao ke he Atua. Hanai e falu he tau mena tohia ke he tau kupu nei: “ko e nakai fia talia pauaki a lautolu ke iloa e Atua” (The Anchor Bible); “he nakai fai loto matala kakano ha kua papa e lautolu ha lautolu a tau loto ki ai” (Jerusalem Bible). Ha kua tiaki e lautolu, po ke nakai loto pauaki he vihiatia, ke he loto matala hako he Atua, kua nakai fai fakaveaga a lautolu ke moua e faga moui ne foaki e Iehova ki a lautolu kua fakagahuahua e tua ke he Tama hana, ne kua pehe mai: “Ko e moui tukulagi foki hanai, kia iloa e lautolu a koe, ko e Atua moli tokotaha ni, katoa mo ia ne fakafano mai e koe, ko Iesu Keriso haia.”—Ioane 17:3; 1 Timoteo 6:19.
15. Ko e heigoa ne lafi atu ke he fakamamaoaga he lalolagi nei mai he moui ha he Atua?
15 Ko e taha kakano foki ne mamao mai e lalolagi lahi he moui ha he Atua, hagaao ki a Paulo, “ha kua mao ha lautolu a tau loto.” (Efeso 4:18) Ko e matapatu kakano he “mao” nei ko e fakamao, tuga kaeke kua ufi he kakano kili matolu. Ne iloa e tautolu oti ko e tupu he ha e tau kakano kili matolu. Liga ne molu e kili he magaaho fakamua mo e mukamuka lahi ke logona e mamahi, ka e ka tokanoa tumau he mena makoto po ke kilikili, ati mao mo e matolu, ti moua ai e kili matolu. Kua nakai tuai logona e mamahi. Ti kua pihia, ne nakai fanau mai e tau tagata ke loto mao po ke kakano kili matolu e tau loto ke nakai fai logonaaga pauaki a lautolu ke he Atua. Ka e he nonofo a tautolu he lalolagi mo e kua tokanoa ke he hana agaga, kua nakai leva to eke ai ke kili matolu po ke mao e loto, kaeke kua nakai puipui ai. Ko e mena haia ne hataki mai ai a Paulo: ‘Mataala . . . neke loto mao taha ia mutolu ha ko e fakavai he hala.’ (Heperu 3:7-13; Salamo 95:8-10) Kua fakatepetepe lahi tuai ke fakatumau a tautolu ke fakafaliu e loto manamanatu mo e fakamaamatia e loto!
“Kua Nakai Tuai Logona e Lautolu ha Mena”
16. Ko e heigoa e tau mena ne tutupu ke he loto manamanatu pouligia he lalolagi mo e fakamamaoaga ne moua mai he moui ha he Atua?
16 Ko e fua he pouligia pihia mo e mamaoaga ne talahau katoa e Paulo ke he falu a kupu: “Kua nakai tuai logona e lautolu ha mena, kua tuku e lautolu a lautolu ke he matahavala ke eke e tau mena kelea oti kana, mo e manako lahi ki ai.” (Efeso 4:19) Ko e fakailoaaga “kua nakai tuai logona e lautolu ha mena” kua kakano moli ni “kua oti tuai ke logona e mamahi,” ko e mamahi he tau mahani. Ti kua eke ai e loto ke kili matolu. He magaaho ka oti ai ke logona e tagitagi he loto logona hifo mo e logonaaga ko e to fai papale ka moua mai he Atua, ti kua nakai tuai fai mataofiaga. Ti kua, pehe ai a Paulo kua “tuku e lautolu a lautolu” ke he mahani matahavala mo e nakai mea. Ko e lakaaga ne taute pauaki. Ko e “matahavala,” tuga ne fakaaoga i loto he Tohi Tapu, kua fakakite e mahani fakama lahi, manamanatu nakai fai ma, vihiatia e matafakatufono mo e pule malolo. Ke tuga e mena ia, ko e “eke e tau mena kelea oti kana” ne nakai fakalataha ni hokoia e mahani pilo kua nakai lata he feuaki ki ai ka e pihia foki e tau mena kelea ne taute ha ko e higoa he lotu, ke tuga e tau mena taute pauaki he lotu ke he tupuloga lahi mo e tau tapuakiaga ne taute he tau faituga a Atemi i Efeso, ko e mena kua mahani lahi e tau tagata ne totou e tohi a Paulo.—Gahua 19:27, 35.
17. Ko e ha ne talahau ai a Paulo ko e tau tagata ne kua molea atu ke galo e logonaaga kua agahala “mo e manako lahi ki ai”?
17 Tuga kaeke kua holopi he nakai fai mataofiaga e mahani matahavala mo e nakai mea ke he tau faga mena kehekehe ati nakai koenaia e kelea, kua lafi atu a Paulo ke he tau tagata pihia e tau gahua “mo e manako lahi ki ai.” He magaaho ne ha ha agaia he tau tagata e logonaaga he mahani mitaki ti taute e agahala, liga to logona e lautolu e loto tokihala lahi mo e lali fakalahi ke nakai liu ke taute e mena ia. Ka ko lautolu kua eke ke “nakai tuai logona . . . ha mena” ne kua taute e agahala “mo e manako lahi ki ai” (“mo e liu agaia ole foki,” The Anchor Bible). Ne talahau pehe he taha tagata ne vagahau letio he taha magaaho: “Kaeke kua vali kula e koe e taone a po, kua lata na koe ke fai pakete lahi mo e lahi foki e poloti ma e po a pogi.” Kua manako lahi a lautolu ke huhu atu mo e taveli hifo ato tomo hifo ke he mahani pilo—mo e nakai ha ha ai a manamanatu ko e kehe. Kua hako ha e talahauaga ke he “manako he tau motu kehe”!—1 Peteru 4:3, 4.
18. Ke talahau katoa fakaku, ko e faga fakatino fefe ne foaki mai e Paulo ke he loto manamanatu mo e tuaga fakaagaga he lalolagi?
18 Ne tolu maka ni e tau kupu, ia Efeso 4:17-19, ne kua veuveu ai e Paulo e tau mahani moli mo e tutuaga fakaagaga he lalolagi. Kua fakakite e ia ko e tau manamanatu mo e tau fakaakoaga fakataitai ne fakaohooho he tau tagata manamanatu he lalolagi mo e tau tutuliaga nakai maoki ke muhukoloa mo e fakafiafia tino, ne kua nakai fakaai ke fai aoga. Kua fakakite fakamahino e ia, kakano ha ko e loto manamanatu mo e pouligia fakaagaga, kua ha ha ai e lalolagi i loto he pelapela he tau mahani kelea, kua hane fa e tomo hifo lahi. Ko e mena fakahiku, kakano ha ko e goagoa ne taute pauaki mo e mao, kua mamao ligo ai e lalolagi ti nakai fai amaamanakiaga mai he moui ha he Atua. Ko e moli, kua ha ha ia tautolu e tau kakano ke ua o fano ke tuga ne o fano e tau motu!
19. Ko e heigoa e tau huhu kua aoga lahi kua nakai la fakatutala ki ai?
19 Ha ko e pouligia e loto manamanatu mo e tau loto ne eke ai e lalolagi ke mamao liga mai ia Iehova ko e Atua, ti kua maeke fefe ia tautolu ke uta kehe mai e pouligia he tau loto manamanatu mo e tau loto ha tautolu? E, ko e heigoa kua lata a tautolu ke taute ke maeke ai a tautolu ke o fano ke tuga e tau fanau he maama mo e taofimau e fiafia pauaki he Atua? To fakatutala ke he mena nei e tala ne mui mai.
Maeke Nakai a Koe ke Fakamaama?
◻ Ko e heigoa ne omoi mai e fakatonutonuaga malolo a Paulo ia Efeso 4:17-19?
◻ Ko e ha kua nakai aoga mo e pouligia e tau puhala he lalolagi?
◻ Ko e heigoa e kakano he fakailoaaga “kua mafoki kehe . . . mai he moui ha he Atua”?
◻ Ko e heigoa e tau fua ka moua mai he loto manamanatu ne pouli mo e loto mao?
[Tau Fakatino he lau 20]
Talahaua kelea lahi a Efeso ma e hana tau mahani kelea ne o fakalataha mo e tapuaki tupua
1. Ko e tagata Roma kalatiata i Efeso
2. Tau faituga malona a Atemi
3. Fieta fakafiafia a Efeso
4. Atua fifine tupuloga ko Atemi he tau Efeso
[Fakatino he lau 21]
Ko e heigoa e maamaaga kua foaki mai he vahega alito he lalolagi?
Nero
[Credit Line]
Musei Capitolini, RomaMusei Capitolini, Roma