Ko e Amaamanakiaga Mua e Mitaki ma e Solu
KUA nakai amanaki e tau kautau Roma ke he mena nei. He fakamafiti atu a lautolu ke he taue he mouga i Masada, ko e toko fakamuiaki he tau matakau totoko ha Iuta, kua mau tauteute a lautolu ke tapaki ha lautolu a tau fi, ma e tau kalaga he tau toa tau, ma e tau tagi fakatutu he tau fifine mo e fanau. Ka e kehe ai he logona ni e lautolu e patapata he puho he afi. He kumi atu a lautolu ke he maaga ne vela, ne moua he tau Roma e tala moli fakamatakutakuina: ko e ha lautolu a tau fi—kavi ke 960 e tau tagata—kua fita he mamate! Ko e tau toa Iutaia kua fakatokatoka fakamitaki ke kelipopo ni e lautolu e ha lautolu a tau magafaoa, ti fekelipopoaki ni a lautolu. Ko e tagata tane fakamui kua kelipopo ni e ia a ia.a Ko e heigoa ne takitaki atu a lautolu ke he kelipopoaga mahaki fakateteki nei mo e taupega?
Hagaao atu ke he tagata he magaaho taha ia ko e tagata fakamau tala tuai ko Josephus, ko e vala ne mua e aoga ko e taofiaga ke he solu nakai maeke ke mate. Ko Eleazar Ben Jair, ko e takitaki he tau Matakau Makutu Lahi i Masada, kua lali he mogo fakamua ke tala age ke he hana tau tagata ko e taupega ko e mena fakalilifu lahi mai he mate po ke fakatupa ke he tau Roma. He kitia ai a lautolu ne mahalohalo, ati hopo atu a ia ke lauga fakamafanatia hagaao ke he solu. Ne tala age a ia ki a lautolu ko e tino ko e kavega mamafa noa ni, ko e fale pagota ma e solu. “Ka e he magaaho, ne ata mai he kavega ne toho hifo mai ai ke he lalolagi mo e kua tautau ai i ai,” ti fakaholo atu a ia, “ne liu e solu ke hana ni a matakavi, ti ke he mena moli kua fai vala ai ke he malolo fakamonuina mo e he malolo ne nakai fai kaupaaga, kua taute ai ke nakai ke kitia ke he tau mata he tagata ke tuga ni e Atua Hokoia.”
Ko e tali? Kua hokotaki mai a Josephus, he mole ai e vagahau fakamui e Eleazar e manatu nei, “ne tauhele he tau tagata fanogonogo hana a ia mo e kua puke ai ke fakatepetepe ke o fakaave ke taute e gahua ia.” Ne lafi mai e Josephus: “Ke tuga kua maliu e tau ulu kua fakaaveave ke o, ko e tau tagata oti kua manako lahi ke mafiti lahi mai he taha tagata, . . . ti, mo e manako ne nakai maeke ke toka kua taute ai a lautolu ke fekelipopoaki ha lautolu a tau hoana, ha lautolu a fanau, mo lautolu ni.”
Ko e fakafifitakiaga momoko nei kua fakakite mai ko e maeke e hokulo he fakaakoaga ke he solu nakai maeke ke mate ke hikihiki e onoonoaga fa mahani he tagata ke he mate. Kua fakaako a lautolu ne tua ke kitia e mate, nakai ko e fi muikau he tagata, ka e ko e gutuhala ke fakatokanoa aki e solu ke olioli e moui mua ue atu. Ka e ko e ha ne talitonu ai e tau Matakau Makutu Lahi Iutaia ke he puhala nei? Tokologa ka manamanatu ko e tau tohitohiaga tapu ha lautolu, ko e tau Tohiaga Tapu Heperu, kua fakaako na ha ha he tagata e agaga loto matala ia ia ni, ko e solu ne hola ke moui atu foki he mole e mate. Kua moli kia e mena ia?
Ko e Solu he Tau Tohiaga Tapu Heperu
Ke he kupu fakaku, nakai. I loto tonu he tohi fakamua aki he Tohi Tapu, ko e Kenese, kua tala mai ki a tautolu ko e solu nakai ko e taha mena ne ha ha ia koe, ka ko koe e mena ia. Kua totou e tautolu ke he tufugatiaaga ha Atamu, ko e tagata moui fakamua: “Kua eke tuai a ia mo [“solu,” NW] moui.” (Kenese 2:7) Ko e kupu Heperu ne fakaaoga hinei ma e solu, neʹphesh, na molea e laga 700 e magaaho ne kitia ai he tau Tohiaga Tapu Heperu, nakai lagataha ke fakakite mai e manatu he mena tu kehe, ne vevehe mai he vala fakaagaga he tagata. Ke he taha fahi, ko e mena nakai taumaleku, mauokafua, mo e kitia moli e solu.
Kia kumikumi e tau kupu Tohi Tapu totoku ne mumui mai ki loto he hau ni a Tohi Tapu, ha kua haia e kupu faka-Heperu neʹphesh i loto ia lautolu takitaha. Kua fakakite fakamitaki mai he tau kupu ia e maeke he solu ke fehagai mo e tupetupe, hagahaga kelea, mo e ke uta kaiha (Teutaronome 24:7; Tau Fakafili 9:17; 1 Samuela 19:11); pipiki ke he tau mena (Iopu 6:7); lili aki e tau lapatoa (Salamo 105:18); kua manako ke kai, mamahi he fakakanopogi, matefua he hoge mo e fia inu; mo e matematekelea mai he gagao lolelole po ke fagumohe he fua mai he maanu. (Teutaronome 12:20; Salamo 35:13; 69:10; 106:15; 107:9; 119:28) Ke he falu he tau kupu, ha ko e solu hau ko koe ni, na ko koe ni a ia, kua maeke ai ke logona hifo he solu hau ha mena ka hoko ki a koe.b
Kua pehe kia, mogoia, kua maeke moli e solu ke mate? E. Mamao mai he nakai maeke ke mate, kua vagahau mai e tau Tohiaga Tapu Heperu hagaao ke he tau solu tagata ke “vevehe kehe,” po ke tamate, he taute mena hehe, kua keli ti mate, kelipopo, fakaotioti, mo e hehe fakavalavala. (Esoto 31:14; Teutaronome 19:6; 22:26; Salamo 7:2) “Ko e [“solu,” NW] kua hala to mate a ia,” he talahau he Esekielu 18:4. Kua kitia maali ai, ko e mate ko e fakahikuaga ni a ia he tau solu tagata, ha kua hala oti kana a tautolu. (Salamo 51:5) Ko e tagata fakamua aki, ko Atamu, kua tala age ki ai ko e fakahala he hala ko e mate—nakai ke hiki atu ke he kavi fakaagaga mo e nakai maeke ke mate. (Kenese 2:17) Mo e he magaaho ne hala ai a ia, ne totou ai e fakahalaaga: “Ha ko e efuefu ni a koe, to liu foki a koe ke he efuefu.” (Kenese 3:19) Ti he magaaho ne mamate ai a Atamu mo Eva, kua eke ni a laua ke tuga e mena ne hagaao e Tohi Tapu ki ai ko e “tau solu mamate.”—Numera 5:2; 6:6; NW.
Ko e mena a ia ne talahau mai ai he The Encyclopedia Americana ke he solu i loto he tau Tohiaga Tapu Heperu: “Ko e manatu he Maveheaga Tuai hagaao ke he tagata ko e he fakalatahaaga, nakai ko e fefakalatahaaki he solu mo e tino.” Kua lafi mai foki: “Ko e kupu nefesh . . . kua nakai ke maama ke gahua kehe mai he tino.”
Ti, ko e heigoa mogoia e mate ne talitonu e tau Iutaia tua fakamoli ki ai? Ke fakamukamuka, na talitonu a lautolu ko e mate nakai ko e moui. Kua tala mai he Salamo 146:4 e tau mena ne tutupu he magaaho ne toka he agaga, po ke moui malolo e tino he tagata: “Kua fina atu hana agaga, kua liu a ia ke he kelekele ne eke aki a ia, ko e aho ia ni kua mate ai hana tau manatu.”c Ti pihia foki, ne tohia he Patuiki ko Solomona ko lautolu ne mamate kua “nakai iloa e lautolu ha mena.”—Fakamatalaaga 9:5.
Ko e ha, mogoia, ne tokologa ai e tau Iutaia tuga e tau Matakau Makutu Lahi i Masada, ne lahi e tua ke he solu nakai maeke ke mate?
Ko e Fakaohoohoaga Faka-Heleni
Na moua he tau Iutaia e manatu nei, nakai mai he Tohi Tapu, ka e mai he tau Heleni. He vahaloto he senetenari ke fitu aki mo e ke lima aki F.V.N., kua tuga e hu mai e manatu ia he tau mena galo fakalotu Heleni ke he tau pulotu Heleni. Ko e manatu ke he mole e mate ka moua he tau solu kelea e uhu he fakahala, ko e mena kua leva tuai e taofi ki ai, mo e kua fakatu ai e manatu ia mo e fakalaulahi atu. Kua nakai fai fakahikuaga e tau fetokoaki he tau tagata kumi pulotu ke he tonuhia he moliaga he solu. Ne talahau e Homer kua hola kehe e solu he magaaho he mate, ti taute ai e leo, gugu, kiokio, mo e kalikali. Ka e pehe a Epicurus kua ha ha he solu e tino ti kua, haia ni, ko e tama tino tote.d
Ka e liga ko ia ne lalago lahi atu ke he solu nakai maeke ke mate ko e tagata Heleni kumi pulotu ko Plato, he senetenari ke fa aki F.V.N. Ko e hana a fakamaamaaga ke he mate he hana faiaoga, ko Socrates, kua fakakite ai e taofiaga tuga lahi ha lautolu he tau Matakau Makutu Lahi ha Masada he tau senetenari fakamui. Tuga ne talahau he tagata fakaako ko Oscar Cullmann, “Kua fakakite mai e Plato ki a tautolu e puhala ne hoko e mate ki a Socrates ke he mafola mo e milino katoatoa. Ko e mate ha Socrates ko e mate fulufuluola. Nakai fai mena ne kitia he mena nei ke matakutakuina ke he mate. Nakai fakaai a Socrates ke matakutaku ke he mate, ha ko e mena fakatokanoa moli a tautolu mai he tino. . . . Ko e mate ko e kapitiga lahi he solu. Kua pihia e fakaakoaga hana; ti, ke he lauiaaga homo ue atu mo e hana a fakaakoaga, ne mate a ia.”
Kua kitia moli ai he magahala he vaha he tau Maccabees, he senetenari ke ua aki ato fai Keriso, ne kamata ai e tau Iutaia ke kukumau e fakaakoaga nei mai he tau Heleni. He senetenari fakamua aki V.N., ne tala mai e Josephus ki a tautolu ko e tau Farasaio mo e tau Esene—tau matakau lotu malolo ha Iuta—kua hiki e fakaakoaga nei. Ko e falu kupu ne liga fafati he magaaho ia kua fakakite mai e taofiaga taha ia ni.
Ka e kua, mogoia, a Iesu Keriso? Na fakaako pihia nakai e ia mo e hana a tau tutaki e manatu nei mai he lotu Heleni?
Ko e Kitekiteaga he Tau Kerisiano Fakamua ke he Solu
Ne nakai kitekite e tau Kerisiano he senetenari fakamua aki ke he solu ke tuga he tau Heleni. Manamanatu atu, ke fakatai ki ai, e mate he kapitiga ha Iesu ko Lasaro. Kaeke ke ha ha ia Lasaro e solu nakai maeke ke mate ne hola kehe ti ata noa ai mo e fiafia, he magaaho he mate, nakai kia to kehe lahi e totou he fakamauaga ia Ioane veveheaga 11? Moli na talahau e Iesu e mena ia ke he hana tau tutaki kaeke ke moui mo e malolo mo e fai iloaaga a Lasaro i luga he lagi; ka e kehe ni, ne fakalea e ia e tau Tohiaga Tapu Heperu mo e tala age ki a lautolu ko e mohe a Lasaro, kua mohepopo. (Ioa 11 Kupu 11) Moli na fiafia foki a Iesu kaeke kua olioli e kapitiga hana ke he kitiaaga fou homo ue atu; ka e kehe ni, ne kitia e tautolu a ia ne tagi i mua he tau tagata ha ko e mate nei. (Ioa 11 Kupu 35) Kua moli ni, kaeke haia e solu ha Lasaro i luga he lagi, ne putoia ke he fiafiaaga he nakai maeke ke mate, to nakai mahani kelea a Iesu ke hea a ia ke liu mai ke moui ke he falu he tau tau gaogao i loto he “fale puipui” he tino nakai mitaki katoatoa mo e tau tagata gagao mo e hane fa e mamate.
Na liu mai kia a Lasaro he mate mo e tau talahauaga olioli he hana tokanoaaga mitaki lahi mai he tino tagata he tau aho ne fa mo peresona fakaagaga? Nakai, nakai pihia a ia. To talahau mai ai e lautolu ne talitonu ke he solu nakai maeke ke mate ko e pihia e mena ia ha ko e mena kua kitia he tagata kua ofoofogia ma e ha kupu. Ka kua kaumahala e talahauaga ia ke tu; ha ko e, nakai kia maeke agaia ia Lasaro ke tala age e mena ia ke he tau fakahele hana—ko e mena kitia e ia kua mua atu e mitaki ke fakamaama? Ka e kehe ni, nakai talahau e Lasaro ha mena hagaao ke he ha mena kitia ne hoko ki a ia he magaaho he mate. Manamanatu ki ai—ko e fakakononu ke he matapatu tala taha ko e onoonoaga ne mua e tuaha he tagata ki ai mai he falu: ko e tuga e heigoa e mate! Taha ni e puhala kua maeke ke fakamaama aki e fakakononu ia. Nukua nakai fai mena foki ke talahau. Ko lautolu ne mamate kua momohe, kua momohepopo ai.
Ti, kua fakakite mai kia he Tohi Tapu e mate mo kapitiga he solu, ko e puhala he aga fakalotu he vahaloto he tau tutuaga he moui? Nakai! Ke he tau Kerisiano moli tuga e aposetolo ko Paulo, nakai ko e kapitiga e mate; ko e mena ia ko e “fi fakamui.” (1 Korinito 15:26) Na kitia he tau Kerisiano e mate, nakai ko e mena pauaki, ka e ko e mena muitui he kelea, nakai ko e mena pauaki, ha ko e fua mai a ia he hala mo e totoko ke he Atua. (Roma 5:12; 6:23) Kua nakai lagataha ke eke mo vala he finagalo fakamua he Atua ma e tau tagata.
Pete ni ia, nakai noa e tau Kerisiano moli mo e amaamanakiaga ka hoko atu ke he mate he solu. Ko e liu tu mai ha Lasaro ko e taha mai he tau fakamauaga loga he Tohi Tapu ne fakakite fakamatafeiga mai ki a tautolu e amaamanakiaga moli faka-Tohiaga Tapu ma e tau solu mamate—ko e liu tu mai. Na fakaako mai he Tohi Tapu hagaao ke he ua e faga kehekehe he liu tu mai. Ma e tokologa he tau tagata ne fa e momohe he tukuaga, pete he tututonu po ke hepehepe, kua ha ha i ai e amaamanakiaga ke liu tu mai ke he moui tukumalagi ke he Parataiso hinei he lalolagi. (Luka 23:43, NW; Ioane 5:28, 29; Gahua 24:15) Ma e matakau tote ne hagaao a Iesu ki ai ko e hana a “fuifui mamoe gahoa,” kua ha ha i ai e liu tu mai ke he moui nakai maeke ke mate ko e tau mena momoui fakaagaga he lagi. Ko lautolu nei, fakalataha mo e tau aposetolo he Keriso, ka pule mo Keriso Iesu ki luga he tau tagata mo e liuaki a lautolu ke he mitaki katoatoa.—Luka 12:32; 1 Korinito 15:53, 54; Fakakiteaga 20:6.
Ko e ha, mogoia, kua kitia ai e tautolu e tau fakaakoaga he tau lotu Kerisitenitome, nakai ke he liu tu mai, ka e ke he solu tagata ne nakai maeke ke mate? Kikite atu ke he tali ne foaki mai he tagata fakaako fakalotu ko Werner Jaeger i loto he The Harvard Theological Review he 1959 i tuai: “Ko e fakamoliaga ne mua atu e aoga he fakamauaga tuai he fakaakoaga Kerisiano ko e matua tane he fakaakoaga fakalotu Kerisiano, ko Origen, ko ia ko e tagata kumi pulotu faka-Plato he aoga i Alexandria. Ne fakalaulahi atu e ia e tau fakaakoaga oti kana ke he solu, ko e mena ne moua e ia ia Plato.” Ti kua taute he tau lotu e mena taha ia ni ne taute he tau Iutaia he tau senetenari fakamua aki! Nukua tiaki e lautolu e tau fakaakoaga faka-Tohi Tapu ka e fiafia ke he tau pulotu faka-Heleni.
Ko e Tau Kamataaga Moli he Fakaakoaga
Mogonei kua huhu mai e falu, ke lalago atu ke he fakaakoaga ke he solu nakai maeke ke mate, Ko e ha ne fakaako ai e fakaakoaga taha ia ni, ke he taha puhala mo e taha foki, he loga he tau lotu he lalolagi? Kua foaki mai he tau Tohiaga Tapu e kakano mahinohino ke he kakano ne taofi mau ai e fakaakoaga nei he tau maaga fakalotu he lalolagi nei.
Na tala mai he Tohi Tapu ki a tautolu ko e “lalolagi oti ha he pule hana kua mahani kelea” mo e kua tuhi fakahako atu ki a Satani ko e “iki he lalolagi nai.” (1 Ioane 5:19; Ioane 12:31) Kua kitia mitaki ai, kua nakai tokanoa mai e tau lotu he lalolagi he fakaohoohoaga ha Satani. Ke he taha fahi, kua lahi mahaki e lagomatai ha lautolu ke he lekua mo e matematekelea he lalolagi he vaha nei. Mo e he talahauaga ke he solu, ko e tuga ni kua lahi e fakaata fakamitaki e lautolu e manatu ha Satani. He taute fefe?
Kia manatu e pikopiko fakamua aki kua talahau. Ne tala age e Atua ki a Atamu mo Eva to fua mai e mate kaeke ke hala a laua ki a ia. Ka e talahau e Satani ki a Eva: “Nakai ni mamate a mua.” (Kenese 3:4) Ka e moli ni, kua mamate ai a Atamu mo Eva; ati liliu ai a laua ke he efuefu tuga ni he vagahau he Atua. Ko Satani, ko e “matua he pikopiko,” ne nakai mahalo ke tiaki e hana a fakavaiaga fakamua aki. (Ioane 8:44) I loto he tau lotu loga ne o kehe mai he fakaakoaga he Tohi Tapu po ke holia katoatoa ai, ko e manatu tatai ia agaia ne fa e utafano: ‘Kua moli ai to nakai mate a koe. Liga ke galo e tino hau, ka e to fakatumau e hau a solu ke moui tukulagi—ke tuga e Atua!’ Kua fuluola ha, na tala age foki a Satani ki a Eva to eke a ia ke ‘tuga e Atua’!—Kenese 3:5.
Ko e mitaki lahi ha ia ke moua e amaamanakiaga ne fakave, nakai ke he tau pikopiko po ke tau pulotu he tagata, ka e ke he kupu moli. Ko e mitaki lahi ha ia ke mauokafua ko e ha tautolu a tau fakahele kua momohepopo i loto he tukuaga mai he tupetupe hagaao ke he o ki fe e tau solu nakai maeke ke mamate! Ko e mohe nei hana ne mate kua nakai lata ke fakamatakutaku po ke ke fakaagitau aki a tautolu. Ke he taha kakano, ko e tuga e onoono a tautolu ki a lautolu ne mamate ke ha ha ai he kavi okioki haohao mitaki. Ko e ha ne haohao mitaki ai? Ha kua talahau fakamoli mai e Tohi Tapu ki a tautolu ko lautolu ne mamate ko lautolu ia ne ofania e Iehova kua momoui ai ke he kakano uho. (Luka 20:38) Kua momoui a lautolu i loto he hana a manamanatuaga. Ko e manatu mafanafana hokulo a ia ha kua nakai fai kaupaaga hana a manamanatuaga. Kua lahi e manako hana ke fakamoui mai e tau afe he tau miliona he tau tagata fakahelehele mo e age ki a lautolu e magaaho ke moui tukulagi he lalolagi parataiso.—Fakatatai Iopu 14:14, 15.
To hoko mai e aho lilifu ue atu he liu tu mai, ti pihia foki e tau maveheaga ha Iehova kua lata ke fakamoli. (Isaia 55:10, 11) Manamanatu atu la ke he perofetaaga ia ka hoko mai: “Ka e momoui a lautolu ne mamate, to fakatu hake foki e tau tino ha lautolu. Ko lautolu ne momohe he kelekele to aala mo e kalaga he fiafia; ha ko e ha lautolu a hahau ko e hahau he lamepa kikila, mo e ko e lalolagi to tamai a lautolu ne leva e mamate ke liu fanau foki.” (Isaia 26:19, The New English Bible) Ti ko lautolu ne mamate, ko lautolu ia ne momohe i loto he tukuaga kua haohao mitaki tuga e mukemuke i loto he manava he matua fifine. Nakai leva to “fanau” mai a lautolu, liuaki mai ke he moui he lalolagi parataiso!
Fai amaamanakiaga foki nakai ke mua e mitaki mai he mena ia?
[Tau Matahui Tala]
a Ua e fifine mo e lima e fanau ne hokotaki ke hao mai he fakamumuli. Ko e tau fifine he magaaho fakamui ne tala fakamatafeiga age e mena ne tupu ke he tau Roma ne moua a lautolu.
b Nukua moli ai, ke tuga e tau kupu loga ne kua laulahi e fakaaogaaga, kua ha ha he kupu neʹphesh e falu he tau kakano kehekehe. Ke tuga anei, kua maeke ai ke haga atu ke he tagata i loto muatua, mua atu ka hagaao atu ke he tau logonaaga hokulo. (1 Samuela 18:1) Na maeke foki ke haga atu ke he moui ne olioli ai a ia ha ko e solu.—1 Tau Patuiki 17:21-23.
c Ko e kupu faka-Heperu ma e “agaga,” ruʹach, ne kakano ko e “fafagu” po ke “matagi.” He fakamatutaki atu ai mo e tau tagata, kua nakai haga ai ke he loto matala he agaga he mena moui ka e, kua tuga ne tuku mai ai he The New International Dictionary of New Testament Theology, ke he “moui malolo he tagata.”
d Nakai ni ko ia e tagata fakamui ke manamanatu ke he tau matagahua kehe nei. He vala fakamua aki he senetenari nei, kua talahau mai taha saienetisi kua fuafua e ia e tau solu he falu tagata he uta kehe fakaave e mamafa ha lautolu he mole e mamate mai he ha lautolu a mamafa ato mamate.
[Fakatino he lau 7]
Kua talitonu e tau Matakau Makutu Lahi Iutaia i Masada to fakatokanoa he mate e tau solu ha lautolu