Malolo Fefe e Taofiaga Hau ke he Liu Tu Mai?

“Ko au nai ko e liu tu mai, mo e moui; ko ia ke tua mai kia au, pete ni he mate a ia, ka to moui ni a ia.”​—IOANE 11:25.

1, 2. Ko e ha e tagata tapuaki ki a Iehova kua lata ke mauokafua ke he amaamanakiaga he liu tu mai?

MALOLO fefe e amaamanakiaga hau ke he liu tu mai? Kua fakamalolo kia a koe ke nakai matakutaku he mate mo e fakamafanatia a koe ka galo e fakahele hau ke he mate. (Mataio 10:28; 1 Tesalonia 4:13) Kua tatai kia a koe mo e tokologa he tau fekafekau he Atua i tuai, ne fakauka ke he tau fahi, va, favale, mo e tuku ke he tau fale puipui, he fakamalolo he tau taofiaga ke he liu tu mai?​—Heperu 11:35-38.

² E, ko e tagata tapuaki fakamoli ha Iehova kua lata ke nakai fakauaua ai to fai liu tu mai, mo e ko e mauokafua hana kua lata ke lauia e puhala ne uta aki e ia e moui hana. Kua homo ue atu ke fakaata ke he mena moli ke he magaaho ku he Atua, to ta atu he tahi, mate, mo Hate a lautolu ne mamate ai, mo e ko lautolu nei ka liu tu mai to ha ha ai e amaamanakiaga he moui tukulagi he lalolagi parataiso.​—Fakakiteaga 20:13; 21:4, 5.

Tau Fakauaua Hagaao ke he Moui he Vaha Anoiha

3, 4. Ko e heigoa e taofiaga kua tumau agaia ki ai e tokologa hagaao ke he moui ka mole e mate?

³ Ne leva ni e fakaako he Kerisitenitome ko e mena fai moui ka mole atu e mate. Ko e vala tala he mekasini U.S. Catholic ne pehe: “Tali mai he tau tau, ne lali e tau Kerisiano ke taute e tau mena kua mua atu e mitaki ke fahia mai he tau fakaita mo e tau matematekelea he moui nei he onoono fakalahi atu ki mua ke he taha moui, kua mafola mo e makona, he fakamoliaga mo e fiafia.” Pete ni ke he loga he tau motu ha Kerisitenitome, kua eke e tau tagata ke fekehekeheaki mo e fakauaua hagaao ke he lotu, tokologa kua logona kua liga ha ha ai taha mena ka mole e mate. Ka e lahi atu e mena ne fakauaua a lautolu ki ai.

⁴ Ko e vala tala he mekasini Time ne talahau: “Kua talitonu agaia ni e tau tagata ke he [ka mole e moui]: ko e manatu noa ha lautolu ke he moli he mena ia ne kua tupu ataata, ti nakai logona tumau e lautolu mai he tau akoako ha lautolu.” Ko e ha ne nakai vagahau mau e tau fekafekau fakalotu hagaao ke he ka mole e moui tuga ne fa talahau e lautolu? Kua talahau he fakaako lotu ko Jeffrey Burton Russell: “Manatu au ko e [tau akoako] kua manako ke fakamamao mai he vala tala ha kua logona e lautolu kua lata ke kautu mai a lautolu he fakakaupaaga he fakauaua.”

5. Fefe e onoonoaga he tokologa he vaha nei ke he fakaakoaga he afi i helo?

⁵ He tau lotu loga, ko e ka mole e moui kua lauia ai e lagi mo e afi i helo. Ti ka fakauaua e tau akoako ke tutala ke he lagi, kua mua atu e fakauaua ha lautolu he tutala ke he helo. Ne talahau he taha vala tala nusipepa: “He vaha nei kua talitonu foki e tau lotu ke he fakahala tukulagi he helo fakatino . . . kua nakai peehi fakalahi e fakaakoaga ia.” Moli, tokologa he tau tagata fioloti kua nakai liu talitonu ke he helo ko e matakavi fakakikiveka fakatino, ko e puhala ne fakaako he Tau Vaha Lotouho. Ka e, kua fiafia a lautolu ke he talahauaga “maama” he helo. Hagaao ke he tau fakaakoaga loga he vaha nei, ko e tau tagata agahala i helo kua nakai fakakikiveka fakatino, ka e mamahi a lautolu ha ko e ha lautolu a “vevehe fakaagaga mai he Atua.”

6. Ko e ha e falu kua nakai lahi e tua ha lautolu he magaaho kua fehagai a lautolu mo e matematekelea?

⁶ He fakalolelole e fakaakoaga lotu ke nakai lakafia ke he tau logonaaga he vaha fou nei ka liga lagomatai e falu ke fehola kehe mai he nakai talahaua, ka e toka e tau miliona tagata o tapu kua fakamoli ke manamanatu noa ke he mena ke talitonu ki ai. Ti, ka feleveia mo e mate, kua fa moua e lautolu nei kua tote e tua ha lautolu. Ko e aga ha lautolu kua tuga e fifine ne galo e falu tagata he magafaoa ke he pakia lahi. He huhu kua ta mai kia he tua fakalotu e mafanatia ki a ia, ne tali fakauaua a ia, “Liga ko e pihia.” Ka e pete ni ka tali e ia mo e mauokafua kua lagomatai he tua fakalotu hana a ia, ko e heigoa e aoga kaeke ko e tau taofiaga hana kua nakai fai fakaveaga? Ko e manamanatuaga aoga lahi anei, ha kua moli, ko e fakaakoaga he laulahi he tau lotu hagaao ke he moui anoiha kua kehe mamao mai he mena ne fakaako he Tohi Tapu.

Onoonoaga he Kerisitenitome ke he Moui ka Mole e Mate

7. (a) Ko e heigoa e taofiaga kua tatai e tau lotu loga ki ai? (e) Fakaamaama fefe he taha tagata fioloti e fakaakoaga he solu nakai maeke ke mate?

⁷ Pete ni e tau kehekeheaki ha lautolu, kua teitei e tau fakatokatokaaga oti a Kerisitenitome ke talia ko e tau tagata kua ha ha ai e solu nakai mate ka hao atu ka mole e mate he tino. Laulahi kua talia ka mate e tagata, kua hake e solu hana ke he lagi. Kua matakutaku e falu neke o e tau solu ha lautolu ke he afi i helo po ke ke he pulekatolia. Ka ko e manatu he nakai maeke ke mate e solu kua tutonu ke he onoonoaga ha lautolu ke he moui anoiha. Ko e tagata fioloti ko Oscar Cullmann, he tala ne tohi fakailoa ke he tohi Immortality and Resurrection, ne talahau ke he mena nei. Ne tohi e ia: “Kaeke ke huhu a tautolu ke he ha Kerisiano he vaha nei . . . ko e heigoa ne moua mai e ia ke he fakaakoaga he Maveheaga Fou hagaao ke he fanoaga he tagata ka mole e mate, mo e falu manatu gahoa to moua e tautolu e tali: ‘Ko e nakai maeke ke mate e solu.’” Ka e, lafi mai e Cull­mann: “Ko e manatu nei kua talia ke he lalolagi katoa ko e mena ne mua ue atu e nakai maama he faka-Kerisiano.” Ne talahau e Cull­mann he magaaho ne talahau fakamua e ia e mena nei, ne fakatupu e ia e hohoha. Ka e, kua hako a ia.

8. Ko e heigoa e amaamanakiaga ne tuku e Iehova ke he tagata tane mo e fifine fakamua?

⁸ Ne nakai tufuga e Iehova ko e Atua e tau tagata ke o hake ke he lagi ka mole e mamate ha lautolu. Nakai ko e finagalo fakamua hana ke mamate a lautolu. Ne tufuga a Atamu mo Eva ke he mitaki katoatoa mo e kua age ki a laua e kotofaaga ke fakapuke e lalolagi aki e tau fanau tututonu. (Kenese 1:28; Teutaronome 32:4) Ne tala age ai ke he tau mamatua fakamua ha tautolu to mamate ni a laua ka liuliu a laua ke he Atua. (Kenese 2:17) Ane mai ni tumau a laua ke omaoma ke he Matua he lagi ha laua, to tumau ni a laua ke momoui tukulagi.

9. (a) Ko e heigoa e kupu moli hagaao ke he solu he tagata? (e) Ko e heigoa ka tupu ke he solu ka mate?

⁹ Momoko ai, ne kaumahala a Atamu mo Eva ke omaoma ke he Atua. (Kenese 3:6, 7) Ko e tau fua mamahi ne fakamaama mai he aposetolo ko Paulo: “Tuga ni he hoko mai ai e hala ke he lalolagi ke he tagata tokotaha, ko e mate foki ha ko e hala, ti kua hoko mai ai e mate ke he tau tagata oti kana, ha kua hala e tau tagata oti kana.” (Roma 5:12) He lata ke momoui tukulagi ke he lalolagi, ne mamate a Atamu mo Eva. Ti ko e heigoa e mena ne tupu mogoia? Kua ha ha kia ia laua e tau solu ne kua uta he mogonei ke he afi i helo kakano ha ko e hala ha laua? Nakai, kua talahau mai he kamataaga he Tohi Tapu, he magaaho ne tufuga a ia, ko Atamu ko e “solu moui.” (Kenese 2:7, NW) Nakai age ke he tagata e solu; kua eke a ia mo solu, ko e tagata moui. (1 Korinito 15:45) Nakai ni ko Atamu ko e “solu moui” ka e, tuga he fakakite mai he vagahau Heperu ne kua tohi ai a Kenese ko e tau manu fakateaga ko e “tau [solu] momoui” foki! (Kenese 1:24, fakatatai NW) He mamate a Atamu mo Eva, ne eke a laua mo tau solu mamate. He magaaho fakamui, ne hoko ki a laua tuga ni ne mavehe e Iehova he tala age ki a Atamu: “To kai foki e koe hau a mena kai mo e kavakava he hau a mata, ato liu a koe ke he kelekele; ha ko e mena eke mai ai a koe; ha ko e efuefu ni a koe, to liu foki a koe ke he efuefu.”​—Kenese 3:19.

10, 11. Ko e heigoa kua talahau he New Catholic Encyclopedia ke he fakaakoaga he Tohi Tapu hagaao ke he solu, mo e fakatatai fefe e mena nei ke he mena ne talahau he Tohi Tapu?

¹⁰ Tuga a ia, ne talia he New Catholic Encyclopedia e mena nei. He vala tala i loto “solu (he Tohi Tapu),” kua talahau: “Nakai fai veveheaga [vevehe ke he ua e vala] he tino mo e solu i loto he MT [“Maveheaga Tuai,” po ke tau Tohiaga Tapu Heperu].” Kua lafi atu i loto he Tohi Tapu, ko e kupu “solu” “kua nakai kakano e solu ke kehe mai he tino po ke he tagata tokotaha.” Moli, ko e solu kua “kakano ko e mena moui he tau manu po ke he tau tagata.” Ko e fakamoliaga pihia kua hahau, ka e manatu ni e taha ko e ha e tau tagata o tapu ne nakai tala age ki ai e tau mena moli nei.

¹¹ To lahi ai e totoka he kapeletu mo e matakutaku he tau tagata o tapu ane mai ni iloa e lautolu e kupu moli mukamuka he Tohi Tapu: “Ko e [solu] kua hala to mate a ia,” nakai matematekelea he afi i helo! (Esekielu 18:4, fakatatai NW.) Ha kua kehe lahi e mena nei mai he tau fakaakoaga Kerisitenitome, kua tumau katoa ke he mena ne talahau he pulotu ko Solomona i lalo he omoomoiaga mai he agaga: “Ha ko lautolu kua momoui, kua iloa e lautolu to mamate a lautolu; ka ko lautolu ne mamate nakai iloa e lautolu ha mena, to nakai tuai fai taui a lautolu [he moui nei], ha kua nimo ni a lautolu. Ko e tau mena oti kua iloa he tau lima hāu ke eke, kia eke a mo e hāu a malolo; ha kua nakai fai gahua, po ke manamanatu, po ke mena kua iloa, po ke iloilo ke he tukuaga, kua fina atu ki ai a koe.”​—Fakamatalaaga 9:5, 10.

12. Moua mai fe e fakaakoaga he Kerisitenitome hagaao ke he solu nakai maeke ke mate?

¹² Ko e ha kua fakaako he Kerisitenitome e mena kua kehe lahi mai he talahauaga he Tohi Tapu? Ko e New Catholic Encyclopedia, i loto he vala tala “Solu, Tagata, Nakai Maeke Ke Mate He,” kua talahau ko e tau Matua Tane he Tapu fakamua ne moua e lagomataiaga ma e taofiaga he nakai maeke ke mate e solu, nakai mai he Tohi Tapu, ka ko e “manatu he tau tagata tohi tala ku mo e tau pulotu mo e mahani toka tuai i Heleni . . . Fakamui, ko e tau tagata fakaako ne fiafia ni ke fakaaoga a Plato po ke tau matapatu fakaakoaga mai ia Aristotle.” Kua talahau ai “ko e fakaohoohoaga he manatu faka-Plato mo e fakaako Neoplato”​—lafi ki ai e taofiaga ke he solu nakai maeke ke mate​—hoko fakamui ne tuku “ke he lotouho tonu he fioloti faka-Kerisiano.”

13, 14. Ko e ha ne nakai lata ke amaamanaki ke fakamaama he tau tagata pulotu pouliuli Heleni?

¹³ Kua lata kia ia lautolu kua talahau ko e tau Kerisiano ke hahaga atu ke he tau pulotu Heleni pouliuli ke ako hagaao ke he taha mena aoga tuga e amaamanakiaga he moui ka mole e mate? Nakai pihia. He magaaho ne tohi a Paulo ke he tau Kerisiano ne nonofo i Korinito, Heleni, ne pehe a ia: “Ha ko e iloilo he lalolagi nai, ko e goagoa haia ki mua he Atua; nukua tohi mai, Kua moua e ia e tau tagata iloilo ke he tau lagatau ha lautolu. Mo e pehe foki, Kua fioia he Iki e tau manatu he tau tagata iloilo kua fakateaga ni.” (1 Korinito 3:19, 20) Ko e tau Heleni i tuai ko e tau tagata tapuaki tupua. Maeke fefe mogoia a lautolu mo punaaga he kupu moli? Ne huhu a Paulo ke he tau Korinito: “Ke loto fakalataha fefe e faituga he Atua mo e tau tupua? ha ko mutolu ko e faituga he Atua moui a mutolu, tuga he talahau mai e Atua, To nofo au ki loto ia lautolu mo e fai fano ki loto ia lautolu; ke eke foki au mo Atua ha lautolu, ke eke foki a lautolu mo tau tagata haku.”​—2 Korinito 6:16.

¹⁴ Ko e fakakiteaga he tau kupu moli kua tapu ne foaki fakamua he puhala mai he motu a Isaraela. (Roma 3:1, 2) He mole atu e 33 V.N., ne foaki he puhala he fakapotopotoaga Kerisiano fakauku he senetenari fakamua. Ne tutala a Paulo hagaao ke he tau Kerisiano he senetenari fakamua, he pehe: “Kua fakakite mai he Atua e tau mena ia kia tautolu [ko e tau mena ne tauteute ma lautolu kua fakaalofa ki a ia] ke he hana Agaga.” (1 Korinito 2:10; kikite foki Fakakiteaga 1:1, 2.) Ko e fakaakoaga he Kerisitenitome ke he solu nakai maeke ke mate ne moua mai he pulotu Heleni. Ne nakai fakakite mai he tau fakakiteaga he Atua ki a Isaraela po ke he fakapotopotoaga he tau Kerisiano fakauku he senetenari fakamua.

Ko e Amaamanakiaga Moli ma e Tau Tagata Mamate

15. Hagaao ki a Iesu, ko e heigoa e amaamanakiaga moli ma lautolu ka mamate?

¹⁵ Ka nakai fai solu nakai maeke ke mate, ti ko e heigoa e amaamanakiaga moli ma lautolu kua mamate? Ko e moli, ko e liu tu mai, ko e matapatu fakaakoaga he Tohi Tapu mo e maveheaga homo ue atu moli faka-Atua. Ne talahau e Iesu e amaamanakiaga he liu tu mai he pehe a ia ke he kapitiga hana ko Mareta: “Ko au nai ko e liu tu mai, mo e moui; ko ia ke tua mai kia au, pete ni he mate a ia, ka to moui ni a ia.” (Ioane 11:25) Ke talitonu ki a Iesu kakano ke talitonu ke he liu tu mai, nakai ke he solu nakai maeke ke mate.

16. Ko e ha kua lata ai ke talitonu ke he liu tu mai?

¹⁶ Ne tutala a Iesu he magaaho fakamua ke he liu tu mai he pehe a ia ke he falu Iutaia: “Aua neke ofo a mutolu he mena ia, ha ko e mena hoko ke he aho ke logona ai ke he hana leo a lautolu katoa ha he tau tukuaga, mo e o mai ai.” (Ioane 5:28, 29) Ko e mena nei kua fakamaama e Iesu e kehe lahi mai he solu kua nakai maeke ke mate ne hao mai he mate he tino mo e fano fakahako ke he lagi. Ko e vaha anoiha kua “o mai ai” e tau tagata ne kua ha ha ai ke he tukuaga, tokologa ke he tau senetenari po ke pihia foki ke he tau afe tau. Ko e tau solu mamate ka liliu tu mai ke he moui. To maeke nakai? Maeke ke he Atua ko e “fakamoui a ia ha lautolu kua mamate, kua ui foki a ia ke he tau mena nakai ha i ai, tuga he ha ha i ai.” (Roma 4:17) Ko lautolu kua tuaha kua vaiga e manatu he tau tagata ka liu tu mai he mate, ka kua tatai mitaki katoatoa ai mo e fakamoliaga ko e “Atua, ko e fakaalofa” mo e ko ia kua “taui mai a lautolu kua kumi fakamakutu kia ia.”​—1 Ioane 4:16; Heperu 11:6.

17. Ko e heigoa ka fakakatoatoa he Atua he puhala mai he liu tu mai?

¹⁷ Mai he tau mena oti ia, to taui fefe he Atua a lautolu ne ‘fakamoli ke hoko ke he mate’ kaeke ke nakai liuaki mai e ia a lautolu ke he moui. (Fakakiteaga 2:10) Kua maeke foki he liu tu mai he Atua ke fakakatoatoa e mena ne tohi he aposetolo ko Ioane hagaao ki ai: “Ko e mena ia ne fakakite mai ai e Tama he Atua, kia moumou e ia e tau gahua he tiapolo.” (1 Ioane 3:8) He katene i Etena, kua eke a Satani mo tagata kelipopo he lanu tagata katoa he magaaho ne takitaki e ia e tau mamatua fakamua ha tautolu ke he agahala mo e mate. (Kenese 3:1-6; Ioane 8:44) Ne kamata a Iesu ke moumou e tau gahua a Satani he magaaho ne age e ia e moui mitaki katoatoa hana mo lukutoto, he hafagi e puhala ma e tau tagata ke fakatoka mai he fakatupa he hala ne fua mai he liuliu pauaki a Atamu. (Roma 5:18) Ko e liu tu mai ha lautolu kua mamate kakano ha ko e hala faka-Atamu to fakalaulahi e moumou he tau gahua he Tiapolo.

Tino mo e Solu

18. Fefe e tali atu he falu he tau pulotu Heleni ke he talahauaga a Paulo ne kua liu tu mai a Iesu, mo e ko e ha?

¹⁸ He ko e aposetolo ko Paulo i Atenai, ne fakamatala e ia e tala mitaki ke he moto tagata ne putoia foki e falu he tau tagata pulotu Heleni. Ne fanogonogo a lautolu ke he fakatutalaaga hana hagaao ke he Atua moli tokotaha mo e ole hana ke tokihala. Ka ko e heigoa foki e mena ne tupu? Ne fakaoti e Paulo hana a fakatutalaaga, he talahau: “Kua kotofa [he Atua] e aho ke fakafili ai e lalolagi mo e tututonu he tagata kua kotofa ne ia; kua fakamoli mai ai e ia ke he tau tagata oti kana, he fakatu mai e ia a ia ia lautolu kua mamate.” Kua fakaohooho e tau kupu ia. “Kua logona e lautolu e liu foki tutu mai e tau tagata ne mamate, ati va mai ai falu.” (Gahua 17:22-32) Ko e tagata fioloti ko Oscar Cullmann kua talahau: “Ma e tau Heleni ne talitonu ke he solu nakai maeke ke mate kua liga uka lahi ke talia e fakamatala he Kerisiano he liu tu mai ke he falu. . . . Ko e fakaakoaga he tau tagata pulotu lalahi ko Socrates mo Plato kua nakai fetataiaki [fetaliaaki] mo e manatu he Maveheaga Fou.”

19. Lali fefe e tau tagata fioloti ke fakatatai e fakaakoaga he liu tu mai mo e fakaakoaga he solu nakai mate?

¹⁹ Pete ni ia, he muitua ke he tiaki taofiaga lahi he mole e mamate he tau aposetolo, ne lali e tau tagata fioloti ke lafiua e fakaakoaga Kerisiano he liu tu mai mo e taofiaga Plato ke he solu nakai maeke ke mate. Nakai leva, ne talia he falu e tala fakaholo: He mate, ne vevehe kehe e solu (“tokanoa,” tuga he talahau he falu) mai he tino. Ti, hagaao ke he Out­lines of the Doctrine of the Resurrection, mai ia R. J. Cooke, he Aho Fakafiliaga “to igatia ni e tino mo e liu fakalataha ke he hana ni a solu, mo e solu ke he hana ni a tino.” Ko e fefakalatahaaki anoiha he tino mo e solu nakai maeke ke mate ne talahau ai ko e liu tu mai.

20, 21. Ko hai ne fakaako tumau ke he kupu moli hagaao ke he liu tu mai, mo e kua aoga fefe e mena nei ki a lautolu?

²⁰ Ko e fakaakoaga nei kua eke agaia mo halavaka he tau lotu lalahi. Ha kua tuga ko e manatu ia kua hagahaga mitaki ke he tagata fioloti, ko e laulahi he tau tagata o tapu kua nakai mahani mo e mena ia. Kua talitonu ni a lautolu to o fakahako a lautolu ke he lagi ka mamate. Ma e kakano nei, ko e fufuta he Commonweal, ia Me 5, 1995, ne talahau he tagata tohia ko John Garvey: “Ko e taofiaga he laulahi he tau Kerisiano [ke he manatu he moui ka mole e mate] kua tuga ke tata lahi ke he fakaakoaga Neoplato ka e nakai ke he ha mena moli he faka-Kerisiano, ti nakai fai fakaveaga faka-Tohi Tapu.” Moli ai, he fakafetui e Tohi Tapu ma Plato, ne nakai fakakite he tau akoako Kerisitenitome e amaamanakiaga faka-Tohiaga Tapu ke he tau fuifui mamoe ha lautolu.

²¹ He taha fahi, kua tiaki he Tau Fakamoli a Iehova e pulotu pouliuli mo e pipiki mau ke he fakaakoaga he Tohi Tapu he liu tu mai. Kua moua e lautolu e fakaakoaga pihia ke ati hake, fakamakona, mo e mafanatia. He vala tala ka mui mai, to kitia e tautolu e puhala mitaki he fakamatapatu mo e maama ha ia he fakaakoaga he Tohi Tapu ke he liu tu mai, ma lautolu kua amaamanaki ke he lalolagi mo e ma lautolu mo e amaamanakiaga he liu tu mai ke he lagi. Ko e tauteuteaga ke manamanatu ke he tau vala nei, kua ole atu a mautolu ke totou fakamitaki e koe e veveheaga 15 he tohi fakamua ke he tau Korinito.

Manatu Nakai e Koe?

◻ Ko e ha kua lata ke feaki e tautolu e mauokafua moli ke he liu tu mai?

◻ Ko e heigoa e amaamanakiaga ne tuku e Iehova ki a Atamu mo Eva?

◻ Ko e ha kua nakai lata ai ke kumi e kupu moli ke he pulotu Heleni?

◻ Ko e ha e liu tu mai ko e amaamanakiaga kua mitaki?

[Fakatino he lau 18]

He agahala a laua, ne galo e amaamanakiaga he tau mamatua fakamua ha tautolu ke moui tukulagi he lalolagi

[Fakatino he lau 20]

Ko e tau tagata fakaako lotu ne fakaohooho he taofiaga a Plato ke he nakai maeke ke mate he solu

[Credit Line]

Musei Capitolini, Roma