To Fakamoui Nakai a Koe Ka Tau Mai e Atua?
“Aua he fakaku e vaha ia, po kua nakai fakamoui taha; ka e fakaku e vaha ia ha ko lautolu kua fifili.”—MATAIO 24:22.
1, 2. (a) Ko e ha ko e mena pauaki ke fia iloa ha tautolu a vaha anoiha? (e) Liga kua putoia ai e fia iloa pauaki he tau huhu aoga fe?
FEFE e fiafia hau ki a koe ni? Tokologa he vaha nei kua molea e fiafia ki a ia ni, ko e mahani fulukovi. Ka e, nakai talahaua kelea he Tohi Tapu e fiafia kua lata ke he mena ne lauia a tautolu. (Efeso 5:33) Kua putoia foki e mena ia ke he ha tautolu a fiafia ke he vaha anoiha. Ti ko e mena hako ni ke manako a koe ke iloa ko e heigoa anoiha ma hau. Fia iloa nakai a koe?
2 Kua maeke ia tautolu ke iloa moli kua ha ha he tau aposetolo ha Iesu e fiafia ke he ha lautolu a vaha anoiha. (Mataio 19:27) Kua liga ko e mena haia he magaaho ne ha i ai toko fa a lautolu mo Iesu i luga he Mouga ko Olive. Ne huhu a lautolu: “Po ke a fe e tau mena ia? Po ke heigoa foki e fakamailoga ka tata e vaha ka hoko ai e tau mena oti ia?” (Mareko 13:4) Kua nakai tiaki e Iesu e fiafia pauaki ke he vaha anoiha—ko e ha lautolu a fiafia mo e ha tautolu. Ke he magaaho mo e taha magaaho ne fakakite e ia e puhala ka hufia ai hana tau tutaki mo e ko e heigoa e mena fakahiku ka tupu.
3. Ko e ha ne matutaki ai e tautolu e tali ha Iesu ke he ha tautolu a vaha?
3 Nukua fakatokatoka mai ai he tali ha Iesu e perofetaaga ne ha i ai e fakamoliaga mahaki he magaaho ha tautolu. Kua maeke ia tautolu ke kitia e mena nei mai he tau felakutaki he lalolagi mo e falu he tau totokoaga he senetenari ha tautolu, ko e tau mafuike ne tamate aki e tokologa he tau tagata, ko e tau hoge ne tamai e gagao mo e mate, mo e tau malaia—mai he tatalu he fulu Sepania he 1918 ke he malaia fou nei ko e AIDS. Ke he taha mena, ne laulahi e tali ha Iesu ne kua hagaao foki ke he fakamoliaga ne takitaki atu mo e putoia foki e moumouaga ha Ierusalema he tau Roma he 70 V.N. Ne hataki e Iesu hana tau tutaki: “A mutolu ki a mutolu, ha ko e mena tuku atu a mutolu e lautolu ke he pulega, to fahi foki a mutolu ke he tau sunako ha lautolu; to tutu atu foki a mutolu ki mua he tau iki mo e tau patuiki ha ko au ni, ke eke mo talahaua kia lautolu.”—Mareko 13:9.
Ko e Mena ne Talahau Tuai e Iesu, mo e Mena ne Tupu
4. Ko e heigoa e falu hatakiaga ne kua putoia he tali ha Iesu?
4 Ne molea atu e mena ne talahau tuai e Iesu hagaao ke he puhala ka taute he falu ke he hana a tau tutaki. Ne hataki e ia a lautolu ke he puhala kua lata ia lautolu ke mataala. Ke fakatai ki ai: “Ka kitia foki e mutolu e mena vihiatia ke moumou aki, . . . kua tu ke he mena nakai lata, (ko e tagata ne totou ai kia manamanatu ki ai!) ko lautolu ha i Iutaia ke he vaha ia, kia fehola a lautolu ke he tau mouga.” (Mareko 13:14) Kua talahau mai he fakamauaga tatai pihia he Luka 21:20: “Ka kitia e mutolu kua pātakai a Ierusalema he tau kau.” Kua maeke fefe e mena ia ke tonuhia he magaaho fakamua aki?
5. Ko e heigoa e mena ne tupu ke he tau Iutaia i Iuta he 66 V.N.?
5 Kua tala mai he The International Standard Bible Encyclopedia (1982) ki a tautolu: “Kua fakatolomaki e totoko he tau Iutaia i lalo he pule faka-Roma mo e ko e tau takitaki Roma kua au atu e mahani vale, fakakikiveka, mo e fatipiko. Kua kitia ai e tupu fakalutukia he totokoaga he T.I. 66. . . . Ne kamata e felakutaki he magaaho ne tapaki he Matakau Makutu Lahi a Masada mo e he magaaho ia, i lalo ia Menahem, ne foleni atu ki Ierusalema. He mogo taha ia ni kua kelipopo ai e tau Iutaia he maaga pule kavana i Kaisaria, mo e talahauaga ke he mahani kelea muitui nei kua aofia ai e motu katoa. Kua fakamailoga ai e tau tupe, ko e Tau 1 ke he Tau 5 he fakafualoto.”
6. Kua fakatupu he totokoaga Iuta e tali ha he tau Roma?
6 Ko e Matakautau Hogofulu Ma Ua Aki ha Roma i lalo ia Cestius Gallus kua foleni mai i Suria, kua moumou ai a Kalilaia mo Iutaia, ti tapaki ai e matapatu taone, mo e nonofo foki ke he vala i luga ha “Ierusalema ko e maga tapu.” (Nehemia 11:1; Mataio 4:5; 5:35; 27:53) Ke talahau fakaku e tau mena tutupu, ne pehe mai e volume The Roman Siege of Jerusalem: “Ke he tau aho lima ne lali e tau Roma ke toli e kaupa, mo e kaumahala ke he taha magaaho mo e taha magaaho. Ke he fakahikuaga ko lautolu ne papale mai, kua nakai fahia ke he luta mai he tau kanavaakau, ati mahala ai. He talaga e testudo—ko e mena ne fakamau aki e tau akau papa he tau ulu ha lautolu ke puipui aki ni a lautolu—ne fakatagataga he tau kautau Roma e kaupa mo e taute ke tugi e gutuhala. Kua hoko ai e matakutaku kelea lahi ki a lautolu ne papale mai.” Ko e tau Kerisiano i loto he maaga kua manatu e tau kupu ha Iesu mo e kitia mata e mena fakalialia ne tu i mua he maaga tapu.a Ka e, mo e maaga ne patakai, kua maeke fefe he tau Kerisiano ia ke fehola, tuga he fakatonutonu age e Iesu?
7. He magaaho ne teitei ke hokotia ke kautu he 66 V.N., ko e heigoa ne taute he tau Roma?
7 Kua talahau mai he tagata fakamau tala tuai ko Flavius Josephus: “Ko Cestius [Gallus], ne nakai kiki ke he tupetupeaga he patakai po ke ke he tau logonaaga he tau tagata, kua amanaki ni ti fekau hana tau tagata ke o kehe mai, tiaki ai e amaamanakiaga pete ni he nakai matematekelea a ia ke he kaumahala, mo e taute mena kehe ai ke he tau kakano oti he o kehe mai he Maaga.” (The Jewish War, II, 540 [xix, 7]) Ko e ha ne tukumuli ai a Gallus? Ko e heigoa ni e kakano, ko e hana a tukumuli kua fakaata e tau Kerisiano ke omaoma ke he poakiaga ha Iesu mo e fehola ke he tau mouga mo e ke he haohao mitaki.
8. Ko e heigoa e vala ke ua aki he laliaga he tau Roma ke totoko ki a Ierusalema, mo e ko e heigoa ne tupu ki a lautolu ne hao mai?
8 Kua fakamoui ai e mahani omaoma. Nakai leva kua liliu atu e tau Roma ke moumou e totokoaga. Ko e matagahua i lalo he Pule Matakautau ko Titus kua tapunu ai he patakai a Ierusalema mai ia Aperila ki a Aokuso 70 F.V.N. Ko e mena matakutakuina ke he tagata ke totou e fakamaamaaga ha Josephus ke he puhala ne mamatekelea ai e tau Iutaia. Mai ia lautolu ne mamate he tau mo e tau Roma, ko e falu he tau Iutaia kua kelipopo ai he tau matakau totoko Iutaia, ti takitaki atu e mamatehoge ke kai tagata. He magaaho ne kautu ai e tau Roma, kua mamate ai e 1,100,000 he tau Iutaia.b Mai he 97,000 ia lautolu ne hao mai, ko e falu kua tamate fakaave; ko e falu kua fakatupa. Ne pehe a Josephus: “Ko lautolu ne mole e hogofulu ma fitu e tau tau kua lili aki e tau lapatoa mo e fakafano atu ke he tau gahua mamafa i Aikupito, ka e ko e numela lahi kua age e Titus ke he tau matakavi ke fakaotioti he tau male kitekiteaga ke he pelu po ke he tau manu favale.” Pete ni he taute ai e fakaholoaga nei, kua 11,000 he tau pagota ne hoge ti mamate.
9. Ko e ha ne nakai logona ai he tau Kerisiano e mena ne tupu ke tuga ne logona he tau Iutaia, ka e ko e heigoa e tau huhu ne toka agaia?
9 Kua maeke ai e tau Kerisiano ke loto fakaaue he omaoma a lautolu ke he hatakiaga he Iki mo e fehola kehe mai he maaga ato liliu mai e tau matakautau Roma. Ti kua fakamoui ai a lautolu mai he vala he mena ne fakahigoa e Iesu ko e ‘matematekelea lahi nakai pihia tali mai he kamataaga he lalolagi, kua hoko ni ke he vaha nai ti nakai tuai pihia foki’ ki Ierusalema. (Mataio 24:21) Ne lafi mai a Iesu: “Aua he fakaku e vaha ia, po kua nakai fakamoui taha [“kakano,” NW]; ka e fakaku e vaha ia ha ko lautolu kua fifili.” (Mataio 24:22) Ko e heigoa e kakano he mena ia he magaaho ia, mo e ko e heigoa e kakano he mena ia he magaaho nei?
10. Fakamaama fefe e tautolu he magaaho fakamua e Mataio 24:22?
10 Kua fakamaama mai he vaha i tuai ko e ‘kakano ke fakamoui’ kua hagaao atu ai ke he tau Iutaia ne hao mai he matematekelea i Ierusalema he 70 V.N. Kua fehola tuai e tau Kerisiano, ke lata he Atua ke toka e tau Roma ke fakahoko e moumouaga fakalutukia. Ke he falu a kupu, ha ko e mena moli kua molea mai a “lautolu kua fifili” he hagahaga kelea, ko e tau aho he matematekelea kua lata ke fakaku, ke fakaata e falu “kakano” Iutaia ke fakamoui. Kua logona ai ko e tau Iutaia ne hao mai kua fakatino a lautolu ia ka hao mai he matematekelea lahi ka hoko he vaha ha tautolu.—Fakakiteaga 7:14.
11. Ko e ha ne tuga kua lata e fakamaamaaga he Mataio 24:22 ke liu manamanatu ki ai?
11 Ka e felauaki nakai e fakamaamaaga ia mo e mena ne tupu he 70 V.N.? Na pehe mai a Iesu to “fakamoui” e “kakano” he tagata mai he matematekelea. To fakaaoga nakai e koe e kupu “fakamoui” ke fakamaama aki e 97,000 ne hao mai, ka kitekite atu ke he mena moli ne tupu, ko e tau afe ia lautolu kua nakai leva ti mamate he hoge po ke kua kelipopo i loto he male kitekiteaga? Ne talahau e Josephus hagaao ke he taha male kitekiteaga, i Kaisaria: “Ko e numela ha lautolu ne mamate he tau mo e tau manu favale po ke he felatauaki ni a lautolu po ke he tugi moui kua molea e 2,500.” Pete ni kua nakai mamate a lautolu he tapaki, kua nakai fakaai a lautolu ke “fakamoui.” Mo e to fioia nakai e Iesu a lautolu ke tatai mo lautolu ne fiafia he hao mai he ‘matematekelea lahi’ ka hoko mai?
Fakamoui e Kakano—Fefe?
12. Ko hai a “lautolu kua fifili” he senetenari fakamua aki ne fiafia e Atua ki ai?
12 He 70 V.N., kua nakai tuai kitekite e Atua ke he tau Iutaia he tino ke eke mo hana a tau tagata fifili. Ne fakakite e Iesu kua tiaki he Atua e motu ia mo e to toka ai e matapatu taone, faituga, mo e fakatokaaga he tapuakiaga i ai ke hoko atu ke he fakaotiaga. (Mataio 23:37–24:2) Nukua fifili he Atua e motu fou, ko Isaraela fakaagaga. (Gahua 15:14; Roma 2:28, 29; Kalatia 6:16) Kua fati mai he tau tagata tane mo e fifine ne fifili mai he tau motu oti kana mo e fakauku aki e agaga tapu. (Mataio 22:14; Ioane 15:19; Gahua 10:1, 2, 34, 35, 44, 45) Ko e falu he tau tau ato tau a Cestius Gallus ki ai, ne tohia a Peteru ki a “lautolu kua fifili ke lata mo e fioia tuai he Atua ko e Matua, ke he fakatapu he Agaga.” Ko lautolu pihia ne fakauku he agaga ko e ‘hau fifili, ko e tau patuiki mo e tau ekepoa, ko e motu tapu.’ (1 Peteru 1:1, 2; 2:9) To ta hake he Atua a lautolu ia ne fifili ke he lagi ke pule mo Iesu.—Kolose 1:1, 2; 3:12; Tito 1:1; Fakakiteaga 17:14.
13. Ko e heigoa e kakano ne liga kua ha ha he tau kupu ha Iesu he Mataio 24:22?
13 Ko e mailogaaga nei ha lautolu kua fifili kua aoga lahi, ha kua talahau tuai e Iesu ko e tau aho he matematekelea to fakaku ai “ha ko lautolu kua fifili.” Ko e kupu Heleni ne fakaliliu “ha ko” kua maeke foki ke tohia pehenei “ma ha” po ke “ka ko . . . ” (Mareko 2:27, NW; Ioane 12:30; 1 Korinito 8:11; 9:10, 23; 11:9; 2 Timoteo 2:10; Fakakiteaga 2:3) Ti kua maeke a Iesu ke talahau, ‘Aua he fakaku e vaha ia, po kua nakai fakamoui taha kakano; ka e fakaku e vaha ia ma ha lautolu kua fifili.’c (Mataio 24:22) Ti fai mena aoga nakai ne tupu mai po ke kua eke “ma ha” lautolu ko e tau Kerisiano fifili ne apitia i Ierusalema?
14. Kua fakamoui fefe e “kakano” he magaaho ne tukumuli fakalutukia e matakautau Roma mai i Ierusalema he 66 V.N.?
14 Kia manatu he 66 V.N., ne takalo e tau Roma i loto he motu, nonofo he fahi luga ha Ierusalema, mo e kamata ke fakatagataga e kaupa. Ne talahau e Josephus: “Kaeke ke fakaloaloa atu ni e fakauka hana mo e patakaiaga liga to tapaki e ia e Maaga he mogo taha ia ni.” Huhu hifo ki a koe ni, ‘Ko e ha ne amanaki ai e matakautau malolo lahi ha Roma ti tiaki e matagahua mo e “taute mena kehe ai ke he tau kakano oti” ti tukumuli?’ Ko Rupert Furneaux, he feua fakamaama he fakamauaga tala tuai he fahi fakamatakautau, kua pehe mai: “Nakai la ha ha ia ha tagata fakamau tala tuai ne kautu ke moua ha kakano tonu ma e fifiliaga kehe mo e matematekelea ha Gallus.” Pete ni ko e heigoa, ko e mena ne tupu kua fakaku tuai e matematekelea. Nukua tukumuli ai e tau Roma, mo e tau Iutaia hane latau atu ki a lautolu he o ai a lautolu. Ka e kua hane fai e tau Kerisiano fakauku ko “lautolu kua fifili” ne apitia? Ko e kakano he uta kehe he patakai, kua fakahao mai a lautolu he ha kelipopoaga fakamatakutaku he vaha he matematekelea. Ti, ko e tau Kerisiano ia ne moua e lagomatai mai he fakaku e matematekelea he 66 V.N. ko lautolu ia e “kakano” ne kua fakahao ne totoku mai he Mataio 24:22.
Ko e Heigoa ne Ha Ha Anoiha Hau?
15. Ko e ha kua talahau ai e koe ko e Mataio veveheaga 24 kua lata ke lahi e fiafia ki ai he vaha ha tautolu?
15 Liga to huhu e taha tagata, ‘Ko e lata he ha au ke mua e fia iloa ke he fakamaamaaga nakai taumaleku nei he tau kupu ha Iesu?’ Ha kua ha ha i ai e kakano lahi ke manamanatu to ha ha he perofetaaga ha Iesu e fakamoliaga lahi, kua mua atu ke he mena ne tupu ke hoko atu mo e putoia foki e 70 V.N.d (Fakatatai Mataio 24:7; Luka 21:10, 11; Fakakiteaga 6:2-8.) Ke he tau tau loga, ne fakamatala he Tau Fakamoli a Iehova ko e fakamoliaga mahaki ne tupu he vaha ha tautolu kua fakakite e lata ia tautolu ke talifaki ke he “matematekelea lahi” ke he puhala laulahi ne haia ni i mua. He magahala ia, maeke fefe e tau kupu fakaperofeta he Mataio 24:22 ke fakamoli?
16. Ko e heigoa e mena fakamalolo ne foaki mai he Fakakiteaga hagaao ke he hauaga he matematekelea lahi?
16 Ke he falu he tau tau hogofulu ne ua he mole mai e matematekelea ki Ierusalema, ne tohia he aposetolo ko Ioane e tohi a Fakakiteaga. Kua fakamoli ko e matematekelea lahi haia i mua. Mo e, ha kua fia iloa ke he mena ne lauia fakatagata ai a tautolu, liga kua fakamaagiagi ai a tautolu ke iloa kua fakamoli fakaperofeta mai he Fakakiteaga ki a tautolu ko e to moui atu e kakano he tagata he matematekelea nei ka hoko mai. Na talahau tuai e Ioane “e moto tagata tokologa . . . mai he tau motu oti, mo e tau faoa, mo e tau tagata kehekehe, mo e tau vagahau kehekehe.” Ko hai a lautolu ia? Ne tali mai e leo he lagi: “Ko lautolu na kua o mai mai he matematekelea lahi.” (Fakakiteaga 7:9, 14) E, ko lautolu ia ka hao mai! Kua foaki mai foki he Fakakiteaga ki a tautolu e maamaaga ke he puhala ka taute ai e tau mena he matematekelea lahi ka hoko mai mo e puhala ka fakamoli aki e Mataio 24:22.
17. To putoia ai e vala fakapa he matematekelea lahi ke he heigoa?
17 Ko e vala fakapa he matematekelea nei ka tau atu ke he fifine fakataka ne ui ko ‘Papelonia lahi.’ (Fakakiteaga 14:8; 17:1, 2) Kua hukui e ia e kautu he lotu fakavai he lalolagi katoa, fakalataha mo Kerisitenitome ne mua atu e tukupau. Hagaao ke he tau kupu he Fakakiteaga 17:16-18, to tuku he Atua ke he tau loto he tau faoa fakapolitika ke tau ke he fifine fakataka fakatai nei.e Manamanatu la ke he puhala ka liga kitia ai e “lautolu kua fifili” ne fakauku he Atua mo e ha lautolu a tau katofia, ko e “moto tagata tokologa” e mena ia. He holo ki mua e moumouaga nei ke he tau lotu, liga tuga to tatafi katoatoa e tau fakatokatokaaga fakalotu, ati putoia ai e tau tagata ha Iehova.
18. Ko e ha kua liga tuga ke nakai fai “kakano” ka fakahao mai he vala fakapa he matematekelea lahi?
18 Ko e hanei e magaaho ka fakamoli ai e tau kupu ha Iesu ne moua he Mataio 24:22 ke he puhala laulahi. He hagahaga ke tautukumate ai a lautolu kua fifili i Ierusalema, liga tuga e hagahaga kelea e tau fekafekau ha Iehova ke fakaotioti he magahala he tauaga ke he tau lotu, ke tuga ko e to tatafi kehe he tauaga e tau “kakano” oti kana he tau tagata he Atua. Ka e, o mai a a tautolu ke toka he loto e mena ne tupu he vaha i tuai he 66 V.N. Ko e matematekelea ne fakatupu he tau Roma kua fakaku ai, ke fakaata a lautolu kua fifili ne fakauku he Atua ke fai magaaho ke fehola mo e ke tumau ke moui. Ti, kua maeke ai ia tautolu ke mauokafua ha ko e moumouaga he tau lotu to nakai fakaata ke fakaotioti e tau fakapotopotoaga he lalolagi katoa he tau tagata tapuaki moli. To mafiti e hokomaiaga, tuga ke he ‘taha e aho.’ Ka e, ke he ha mena ni, to fakaku ai, to nakai fakaata ai ke fakakatoatoa e foliaga hana, ke “fakamoui” aki e tau tagata he Atua.—Fakakiteaga 18:8.
19. (a) He molea mai e vala fakamua aki he matematekelea lahi, ko e heigoa mogoia e fakamoliaga? (e) To takitaki atu e mena nei ke he heigoa?
19 To tumau e falu vala he fakatokatokaaga he lalolagi ha Satani ko e Tiapolo ke he falu a magaaho, kua maanu ai e galo he fakafetuiaki mo e ha lautolu a tau lotu fakataka tuai. (Fakakiteaga 18:9-19) Ke he taha magaaho ni, to mailoga e lautolu kua toe hifo e tau fekafekau moli he Atua, kua “nonofo fakahanoa, ko lautolu oti kua nonofo mo e nakai fai kaupa” mo e hagahaga ai ke eke mo ola mukamuka. Ko e mena fakaofo haia ne toka i mua! He taui atu ke he mena moli po ke aga fakamatakutaku vale ke he hana tau fekafekau, to tu hake e Atua ke fakafili e hana tau fi he vala fakamui he matematekelea lahi.—Esekielu 38:10-12, 14, 18-23.
20. Ko e ha ka nakai fakahagahaga kelea ai he vala ke ua aki he matematekelea lahi e tau tagata he Atua?
20 Ko e vala ke ua aki nei he matematekelea lahi to fakatatai ai ke he mena ne tupu ki Ierusalema mo e hana tau tagata, he tapaki ke ua aki he tau Roma he 70 V.N. To kitia moli ai ko e ‘matematekelea lahi, nakai pihia taha mena tali mai he kamataaga he lalolagi, kua hoko ni ke he vaha [ia]; ti nakai tuai pihia foki.’ (Mataio 24:21) Kia mauokafua a tautolu, mogoia, ha ko lautolu kua fifili he Atua mo e ha lautolu a tau katofia to nakai hohoko ke he fahi hagahaga kelea, ke tautukumate ke he kelipopo. Oi, to nakai fehola a lautolu ke he ha matakavi. Ko e tau Kerisiano he senetenari fakamua aki i Ierusalema kua fehola atu he maaga ke he matakavi muhu mouga, tuga i Pella he taha fahi he Ioritana. Ka e, he vaha anoiha, ko e Tau Fakamoli tua fakamoli he Atua to moua ai ke he lalolagi katoa, ti ko e haohao mitaki mo e puipuiaga to nakai fakave ke he taha matakavi.
21. Ko hai ka tau he tauaga fakamui, mo e ko e heigoa e fua?
21 Ko e moumouaga to nakai mai he tau matakau ha Roma po ke he ha hukui foki he tagata. Ka e, he tohi a Fakakiteaga kua fakamaama mai e tau matakau ka fakahoko e moumouaga ko lautolu mai he lagi. E, ko e vala fakamui ia he matematekelea lahi to fakahoko mai, nakai he ha matakau tagata, ka e he “Loko he Atua,” ko e Patuiki ko Iesu Keriso, ne lagomatai he “tau kau ha he lagi,” fakalataha mo e tau Kerisiano fakauku ne liu fakatutu mai. Ko e “Patuiki he tau patuiki, mo e Iki he tau iki” ka fakahoko e moumouaga ne katoatoa lahi ke he mena ne taute he tau Roma he 70 V.N. To fakaotioti ai e tau tagata totoko oti kana he Atua—tau patuiki, tau takitaki matakautau, tau tagata ataina mo e tau tupa, lautolu ne ikiiki mo e lalahi. Pihia foki e tau fakatokatokaaga he tagata he lalolagi ha Satani to fakafeao mo e ha lautolu a fakahikuaga.—Fakakiteaga 2:26, 27; 17:14; 19:11-21; 1 Ioane 5:19.
22. Ke he kakano fe foki ka fakamoui ai e “kakano”?
22 Kia manatu ko e “kakano” ia, ko e ha lautolu ne toe ne fakauku mo e he “moto tagata tokologa,” kua fita ai e fakahao he magaaho ka mafiti mo e katoatoa ai e veli ha Papelonia Lahi he vala fakamua aki he matematekelea. Tuga ai ni he vala fakamui he matematekelea, ko e “kakano” ne hola ke he fahi a Iehova ka fakamoui. To nakai tatai e mena nei mo e mena ne tupu ke he tau Iutaia totoko he 70 V.N.!
23. Ke he heigoa kua maeke e “kakano” ne hao mai ke amaamanaki ki ai?
23 He manamanatu atu ke he hau ni a vaha anoiha mo e he hau a tau fakahele, kia mailoga e maveheaga he Fakakiteaga 7:16, 17: “Nakai tuai fia kai a lautolu, ti nakai tuai fia inu a lautolu, nakai tuai velagia foki a lautolu he la, po ke taha vevela; Ha ko e Punua mamoe ha i mua he nofoaiki, to leveki e ia a lautolu, mo e takitaki a lautolu ke he tau vaipuna he moui; to holoholo kehe foki he Atua e tau hihinamata oti mai he tau mata ha lautolu.” Ko e “fakamoui” moli haia ke he kakano homo ue atu mo e tumau.
[Tau Matahui Tala]
b Ne pehe a Josephus: “He magaaho ne hu atu a Titus kua ofo a ia he malolo he maaga . . . Ati talahau fakalahi a ia: ‘Kua ha ha tuai e Atua he fahi ha tautolu; ko e Atua ni ne tamai ki kelekele e tau Iutaia he tau taue nei; ha ko e heigoa kua maeke he tau lima mo e tau kanavaakau he tau tagata ke taute ke totoko ke he tau kolo pihia?’”
c Kua fuluola ai, ko e matapatu tala he Mataio 24:22 ha Shem-Tob kua fakaaoga ai e kupu Heperu ʽa·vurʹ, ne kakano ko e “ma ha, ha ko, ke eke.”—Kikite e tala i mua, lau tohi 8.
d Kikite e Kolo Toko ia Mati 1, 1994, tau lau tohi 8 mo e 9, mo e fakatataaga i loto he The Watchtower ia Fepuari 15, 1994, he tau lau 14 mo e 15, ne kua fakatokatoka fakaatuatu e tali fakaperofeta ha Iesu ne moua he Mataio veveheaga 24, Mareko veveheaga 13, mo e Luka veveheaga 21.
e Kikite Revelation—Its Grand Climax At Hand!, tau lau tohi 235-58, lomi fakailoa he 1988 he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
To Tali Fefe e Koe?
◻ Ko e heigoa e tau vala ua ne ha ha i ai ke he tapaki ha Ierusalema he matakautau Roma?
◻ Ko e ha kua nakai ke tuga ko e tau 97,000 Iutaia ne hao mai he 70 V.N. ne hataki hake e “kakano” ne tokutoku he Mataio 24:22?
◻ Kua fakaku fefe e tau aho he matematekelea ha Ierusalema, mo e kua fakahao fefe ai e “kakano”?
◻ He hauaga he matematekelea lahi, to fakaku fefe e tau aho mo e fakahao e “kakano”?
[Fakatino he lau 12]
Kua taute e tupe Iutaia he molea e fakafualoto. Kua pehe e tohiaaga faka-Heperu “Tau ua,” kakano ko e 67 V.N., ko e tau ke ua aki he ha lautolu a pule fakamotu
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Fakatino he lau 13]
Kua taute e tupe Roma he 71 V.N. He fahi hema ko e kautau Roma; he fahi matau ko e tau fifine Iutaia hane maanu. Ko e kakano he tau kupu IVDAEA CAPTA ko e “Iutaia Paea”
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.