Kia Fakamalolo ha kua Tata Mai e Fakahaoaga
“Kua fakalataha au mo koe, ke laveaki a koe, kua pihia mai a Iehova.”—IEREMIA 1:19.
1, 2. Ko e ha kua lata e magafaoa tagata ma e fakahaoaga?
FAKAHAOAGA! Ko e kupu mafanatia ha ia! Ke fakahao mai ko e kakano ke lagomatai, ata mai he tuaga kelea, mo e nakai fiafia. Kua putoia he mena nei e manatu ne ta mai ke he tuaga kua mua atu e laukauka mo e fiafia lahi.
2 Kua lahi mahaki ha e manako he magafaoa tagata ke he fakahaoaga pihia ke he magaaho nei! Kua pehia e tau tagata he tau matakavi oti mo e fakalolelole ha ko e tau mena vihi uka—fakatupe, fakafiafia, fakatino, manamanatuaga, mo e logonaaga. Ko e tokologa kua nakai makona mo e ita ke he puhala he lalolagi mo e kua manako ke hiki ke he mitaki.—Isaia 60:2; Mataio 9:36.
“To Hohoko Mai Ai e Tau Aho Uka”
3, 4. Ko e ha kua manako lahi mahaki ma e fakahaoaga he mogonei?
3 Ha kua hokotia ai ke he senetenari ke 20 aki nei e matematekelea lahi ne nakai la hokotia ia ki ai, kua ha ha ai e lata lahi ma e fakahaoaga mogonei ne nakai la pihia ia fakamua. He vaha nei, molea atu ai e piliona he tau tagata ne momoui ke he mativa lahi, mo e kua tolomaki atu ki mua e numera ia ke he 25 e miliona he tau tau takitaha. He tau tau takitaha kavi ke 13 e miliona he tau tama ne mamate ha ko e nakai fai kai kakano mitaki po ke falu mena ne tutupu ai ke he falu puhala he mativa—kua molea e 35,000 he aho! Mo e totou miliona ai e tau tagata momotua ne mamate tuai ha ko e tau gagao kehekehe.—Luka 21:11; Fakakiteaga 6:8.
4 Ko e tau felakutaki mo e tau mamahi tagata noa kua fakatupu ai e matematekelea lahi. Kua talahau he tohi Death by Government ko e tau felakutaki, taufetoko fakalotu mo e fakamatakau, mo e kelipopo lahi he tau fakatufono ke he ha lautolu ni a tau motu ne “keli ai molea e 203 e tau miliona tagata he senetenari nei.” Kua talahau atu foki: “Ko e liga katoatoa ha lautolu ne mamate kua teitei ke 360 miliona he tau tagata. Kua eke ai ke tuga ko e ha tautolu a tau vahega mena moui kua fakamatematekelea ai he Tatalu Kelea Lahi he fou nei. Kua pihia ai, ha ko e tatalu he Pule, nakai ko e tau moko.” Ne kitia he tagata tohi ko Richard Harwood: “Ko e tau felakutaki fekeliaki he tau senetenari ne mole kua fakatatai ki ai e taumoto.”—Mataio 24:6, 7; Fakakiteaga 6:4.
5, 6. Ko e heigoa kua taute e vaha ha tautolu ke tupetupe lahi?
5 He taha fahi ke he tau tuaga fakatupetupe he tau tau ko e mole atu laia kua tupu lahi atu ki mua e holifono favale, mahani kelea, mo e mavehevehe e magafaoa. Ko e Tohikupu fakamua he Tau Fahi Kaufakalataha he Fahi Gahua Fakaako Tama ko William Bennett ne kitia ke he 30 e tau tau e tupu he puke tagata F.K. ke he 41 e pasene, ka e ko e holifono favale kua 560 e pasene, tau fanau nakai fai matohiaga ko e 400 e pasene, tau vevehe ko e 300 e pasene, mo e taupega he tau fanau ikiiki ko e 200 e pasene. Kua hataki he Porofesa John DiIulio, Jr., he Univesiti ha Princeton e tupuaga lahi he tau fanau “mahani matahavala lahi,” ne kua “kelipopo, ekefakakelea, fakakiva pule noa, kaiha, hu pule noa ke he fale mo e fakatupu ai e tau fakamamahi hagahagakelea he matakavi. Ne nakai matakutaku a lautolu ke he mamahi he tapaki, ko e tau matematekelea he tuku fale puipui, po ke tau fakakikiveka he loto logonaaga.” He motu ia, ko e fekeliaki ko e fakatupuaga mogonei ke ua aki he mate ki a lautolu ne 15 ke he 19 e tau tau he moui. Mo e tokologa atu foki e tau fanau i lalo hifo he fa tau kua mamate ha ko e fakakelea ka e nakai mai he gagao.
6 Ko e matahavala mo e favale pihia kua nakai hokotia ke he taha ni e motu. Laulahi he tau motu ne pihia e hokotakiaga. Kua lafi ke he mena nei ko e fakaholoaga he fakaaoga noa he tulaki ne fakaheketia aki e tau tagata miliona. Ne pehe e Sydney Morning Herald ha Ausetalia: “Ko e feutaaki mo e fefakafuaaki he tulaki he lalolagi katoa kua eke ai mo mena lahi ke ua aki he mautu fakapisinisi he lalolagi he mole atu e fakafua he tau kanavaakau tau.” Ko e taha mena foki ko e favale mo e mahani kelea ne fa e fakakite tumau he televisoni mogonei. He tau motu loga, he magaaho ka hoko atu e tama ke he 18 e tau, kua kitia tuai e ia hogofulu e tau afe he tau fakaholoaga vale he televisoni mo e tau fakaholoaga kiva loga. Ko e fakaohoohoaga matahavala ne mua atu a ia, ha ko e ha tautolu a aga fakatagata kua talaga ai ke he tau mena ne fagai tumau aki e tautolu e tau manamanatuaga ha tautolu.—Roma 12:2; Efeso 5:3, 4.
7. Kua talahau tuai fefe he perofetaaga he Tohi Tapu e tau tutuaga kelea he mogonei?
7 Kua talahau tuai fakatonu he perofetaaga he Tohi Tapu e tau mena tutupu fakateteki he senetenari ha tautolu. Ne talahau ai to ha ha he lalolagi katoa e tau felakutaki, tau gagao matakutakuina, kuku e tau mena kai, mo e holo ki mua he mahani kelea. (Mataio 24:7-12; Luka 21:10, 11) Mo e he magaaho ka manamanatu a tautolu ke he perofetaaga ne fakamau mai he 2 Timoteo 3:1-5, kua tuga e fanogonogo ke he tau hokotaki he tau vala tala he tau aho takitaha. Kua fakakite mai he vaha ha tautolu e “tau aho fakamui” mo e kua fakamaama ko e tau tagata to ‘ofaofa he tau tagata a lautolu ni, to velevele koloa, to faliuliu ke he tau matua, to mahani kelea, to nakai fai fakaalofa, to nakai taofi e tau manako he tino, to mahani favale, to fakatokoluga, to manako lahi ke he tau mena ke fiafia ki ai, ka e manako tote ke he Atua.’ Kua pihia tonu e lalolagi he vaha nei. He talahau mai e William Bennett: “Kua loga lahi mahaki e tau fakamailoga he . . . matahavalaaga he matakau tagata.” Kua talahau ai foki kua fakaoti e matakau tagata mo e felakutaki fakamua he lalolagi.
8. Ko e ha ne ta mai he Atua e Fakapukeaga he vaha ha Noa, mo e matutaki fefe e mena nei ke he vaha ha tautolu?
8 Ko e tuaga he mogonei kua mua atu e kelea ke he vaha fakamua ato hoko e Fakapukeaga he vaha a Noa, he magaaho ne “puke ni e lalolagi ke he favale.” He magaaho ia, kua nakai talia e tau tagata ke tokihala he ha lautolu a tau puhala kelea. Ti, pehe ai e Atua: “Ha kua puke ni e lalolagi ke he favale ha ko lautolu; kitiala, to fakaotioti ni e au a lautolu.” Ne fakaoti he Fakapukeaga e lalolagi favale ia.—Kenese 6:11, 13; 7:17-24.
Nakai Fai Fakahaoaga Mai he Tau Tagata
9, 10. Ko e ha ne nakai lata a tautolu ke kumi ke he tau tagata ke moua e fakahaoaga?
9 Maeke nakai he tau laliaga he tagata ke fakahao mai a tautolu he tau tutuaga kelea nei? Kua tali he Kupu he Atua: “Aua neke tua a mutolu ke he tau iki, po ke tau fanau he tau tagata, nakai ha i ai ha fakamouiaga.” “Nakai ha ha he tagata kua fano ke fakatonu e mena ke fano a ia ki ai.” (Salamo 146:3; Ieremia 10:23) Totou afe e tau tau he fakamauaga tala tuai kua fakakite mai e tau kupu moli pihia. Kua lali e tau tagata ke he tau mena fakapolitika, fakatupe, mo e fakatokatokaaga kaufakalataha ne manamanatu ki ai, ka e fakaau atu e kelea he tau tuaga. Ane mai ni kua ha ha ai he tagata e tali, a kua eke tuai mo fakamoliaga he mogonei. Ka e, ko e moli kua “pule ai e taha tagata ke he taha, ke kelea ai e ia ni.”—Fakamatalaaga 8:9; Tau Fakatai 29:2; Ieremia 17:5, 6.
10 He tau tau gahoa kua mole, ko e tagata hataki puipui fakamua he motu F.K. ko Zbigniew Brzezinski ne pehe: “Ko e fakahikuaga kua nakai maeke ke kalo mai ai he ha kumikumiaga tu tokotaha he tau aga he lalolagi katoa ha ko e mahani favale lalahi, nakai tutu mitaki fakapolitika, matematekelea fakatupe, mo e fetotokoaki he lalolagi katoa kua eke ai ke tupu lahi mahaki.” Ne lafi e ia: “Ko e fehagaiaga matakutakuina he tagata [ko e] mavehevehe fano he fakatufono he lalolagi katoa.” Ko e kumikumiaga ia he tau tutuaga he lalolagi kua lata lahi mo e vaha nei. He talahau ai ke he vaha nei ne tupu lahi e favaleaga, ko e tala he etitoa ha New Haven, Connecticut, ne fakapuloa he Register: “Ko e tuga kua kelea lahi ke nakai maeke ia tautolu ke fakaoti ai.” Nakai, to nakai fai fakaotiaga ke he malolo hifo he lalolagi nei, ha ko e perofetaaga hagaao ke he “tau aho fakamui” nei ne talahau foki: “Ko e tau tagata mahani kelea mo e tau tagata kua fakavai, to tolomaki atu a lautolu ke au atu he kelea, kua fakahehe atu ti fakaheheina foki a lautolu.”—2 Timoteo 3:13.
11. Ko e ha e tau tutuaga kelea lahi mahaki ka nakai liliuina he tau laliaga he tagata?
11 Nakai maeke he tau tagata ke liliu e tau aga nei kakano ko Satani e “atua he lalolagi nai.” (2 Korinito 4:4) E, “ko e lalolagi oti ha he pule hana kua mahani kelea.” (1 Ioane 5:19; kikite foki Ioane 14:30.) Kua talahau fakahako ai he Tohi Tapu hagaao ke he vaha ha tautolu: “Oi fakaalofa kia mutolu kua nonofo ke he fonua mo e tahi, ha kua hifo kia mutolu e tiapolo kua ita lahi, ha kua iloa e ia kua tote hana vaha.” (Fakakiteaga 12:12) Kua iloa e Satani ko e hana a pule mo e hana a lalolagi kua teitei fakaoti tuai, ti kua tuga “ne leona tagi, kua kumi kia falu ke faiola ai e ia.”—1 Peteru 5:8.
Tata Mai e Fakahaoaga—Ma Hai?
12. Kua tata mai e fakahaoaga ma hai?
12 Ko e tau tutuaga uka kua tupu ki mua he lalolagi kua fakamoli lahi e hikiaga lahi—moli lahi, ko e fakahaoaga mua ue atu—kua tata lahi mai! Ma hai? Ko e fakahaoaga kua tata mai ma lautolu ne fanogonogo ke he tau fakamailoga he ogo mo e fakamafiti ai ke taute e mena kua lata. Ia 1 Ioane 2:17 kua fakakite mai e mena kua lata ke taute: “Hane mole atu foki e lalolagi katoa [ko e fakatokatokaaga he tau mena a Satani] mo e hana tau manako lahi; ka ko e tagata kua eke e finagalo he Atua to tumau a ia tukulagi.”—Kikite foki 2 Peteru 3:10-13.
13, 14. Peehi fefe e Iesu e lata ke mataala tumau?
13 Kua talahau tuai e Iesu ko e kaufakalatahaaga matahavala he vaha nei to nakai leva ti tatafi kehe he magaaho matematekelea ti “nakai pihia taha mena tali mai he kamataaga he lalolagi, kua hoko ni ke he vaha nai; ti nakai tuai pihia foki.” (Mataio 24:21) Ko e mena ia ne hataki e ia: “A mutolu neke pehia ha mutolu a tau loto, he fakaniniko, mo e konahia, mo e fakaatukehe he tau mena he mouiaga nai; neke fakaofo mai e aho ia kia mutolu. Ha ko e mena tuga ne matahele, ke hoko mai ai kia lautolu oti kana kua nonofo ke he lalolagi oti. Hanai, kia mataala a mutolu, mo e liogi nakai noa, kia talahaua a mutolu kua aoga ke hao mai ke he tau mena oti ia ka hohoko mai.”—Luka 21:34-36.
14 Ko lautolu “kua fakateliga” mo e “mataala” ka kumi e finagalo he Atua mo e taute ai. (Tau Fakatai 2:1-5; Roma 12:2) Ko lautolu haia ka “aoga ke hao mai” ka fakahoko mafiti mai e moumouaga ke he fakatokaaga a Satani. Mo e kua ha ha ia lautolu e mauokafua katoatoa ko e to fakahao a lautolu.—Salamo 34:15; Tau Fakatai 10:28-30.
Ko e Fakahao Mua Atu
15, 16. Ko hai e Fakahao mua atu, mo e ko e ha kua moli a tautolu ko e hana a fakafiliaga to tututonu?
15 Ma e tau fekafekau he Atua ke fakahao, ko Satani mo e hana a fakatokaaga he tau mena he lalolagi katoa kua lata ke utakehe. Kua lata e mena nei ma e punaaga he fakahaoaga kua mua atu e malolo ke he tau tagata. Ko e punaaga ia ko e Atua ko Iehova, ko e Pule Mua Ue Atu, ko e Tufuga lahi ue atu he lagi mo e lalolagi katoatoa ofoofogia. Ko ia ko e Fakahao mua atu: “Ko au ko au ni ko Iehova; ti nakai ha i ai e Fakamoui ka ko au ni hoko au.”—Isaia 43:11; Tau Fakatai 18:10.
16 Ha ha ia Iehova e tuaga lahi mahaki he malolo, pulotu, fakafili tonu, mo e fakaalofa. (Salamo 147:5; Tau Fakatai 2:6; Isaia 61:8; 1 Ioane 4:8) Ti ko e magaaho ka fakahoko e ia hana a tau fakafiliaga, kua maeke ia tautolu ke talitonu ko e hana a tau gahua to tututonu. Ne huhu a Aperahamo: “Nakai kia hako e mena ka eke he fakafili he lalolagi oti?” (Kenese 18:24-33) Ne fakapuloa e Paulo: “Ha ha he Atua e mahani hepehepe kia? Aua ia.” (Roma 9:14) Ne tohi e Ioane: “Haia, ko e Iki na e, ko e Atua mana kua moli mo e tonu hau a tau fakafiliaga.”—Fakakiteaga 16:7.
17. Maeke fefe e tau fekafekau a Iehova i tuai ke fakakite e mauokafua ke he hana a tau maveheaga?
17 He magaaho kua mavehe e Iehova e fakahaoaga, to nakai kaumahala a ia ke fakamoli ai. Ne pehe a Iosua: “Nakai to ha kupu taha he tau kupu mitaki oti ne vagahau mai ai e Iehova.” (Iosua 21:45) Ne talahau e Solomona: “Nakai to noa ha kupu taha he hana tau kupu mitaki oti ne vagahau mai ai e ia.” (1 Tau Patuiki 8:56) Ne mailoga he aposetolo ko Paulo ‘kua nakai mahalohalo noa a [Aperahamo] mo e nakai tua . . . , ne mau foki e manatu kua maeke [he Atua] ke eke e mena ne talahau mai e ia.’ Ti tatai ai mo Sara “kua manatu a ia kua fakamoli [e Atua] ne talahau mai.”—Roma 4:20, 21; Heperu 11:11.
18. Ko e ha e tau fekafekau a Iehova he vaha nei ne mauokafua to fakahao a lautolu?
18 Nakai tuga e tau tagata, kua tua fakamoli katoatoa a Iehova, moli ke he hana a kupu. “Ne omonuo a Iehova Sapaota, kua pehe mai, Ko e moli tuga ne manatu e au kua hoko ni pihia, ti tuga ne pule e au kua fakamoli ai ni.” (Isaia 14:24) Ti ko e magaaho kua pehe e Tohi Tapu “kua fioia he Iki ke laveaki e tau tagata mahani Atua mai he kamatamata, ka e taofi e tau tagata mahani hepehepe ke hoko ke he aho fakafiliaga ke fakahala ai a lautolu,” kua maeke ke ha ha ia tautolu e mauokafua katoatoa to hoko ai e mena nei. (2 Peteru 2:9) Ti pete ne fakamatakutaku aki e moumouaga he tau fi malolo, ko e tau fekafekau ha Iehova kua fakamalolo kakano he aga hana, ne fakaata hana a maveheaga ke he taha he hana a tau perofeta: “To tau a lautolu kia koe, ka e nakai kautu a lautolu kia koe; ha kua fakalataha au mo koe, ke laveaki a koe, kua pihia mai a Iehova.”—Ieremia 1:19; Salamo 33:18, 19; Tito 1:2.
Tau Fakahaoaga i Tuai
19. Kua fakahao fefe e Iehova a Lota, mo e ko e heigoa e tataiaga ke he vaha ha tautolu?
19 Kua maeke ia tautolu ke fakamalolo lahi mahaki he liu manatu e falu he tau gahua fakahao fakamua a Iehova. Tuga a nei, kua “oti e manava” ha Lota ha ko e mahani kelea ha Sotoma mo Komora. Ka e haga atu a Iehova ke he “tagi mai” ha lautolu ke he tau maga ia. Ke he magaaho tonu, ne fakafano atu e ia e tau uta fekau ke fakamakamaka ki a Lota mo e hana a magafaoa ke fakamafiti ke o mai kehe he matakavi ia. Ko e fua? “Ne laveaki e [Iehova] a Lota ko e tagata tututonu,” “ko e tau māga foki ko Sotoma mo Komora, ne fakahala ke ulu ki lalo, kia eke mo efuefu afi.” (2 Peteru 2:6-8; Kenese 18:20, 21) He vaha nei, foki, kua mailoga e Iehova e tagi hagaao ke he tau mahani kelea muikau he lalolagi nei. He magaaho kua fakakatoatoa he tau uta fekau hana he vaha fou nei e gahua fakamatala fakamafiti ha lautolu ke he mena ne manako a ia ki ai, to tau atu a ia ke he lalolagi nei mo e fakahao hana tau fekafekau tuga ne taute e ia ki a Lota.—Mataio 24:14.
20. Fakamaama e fakahaoaga a Iehova ki a Isaraela i tuai mai ia Aikupito.
20 Ki Aikupito i tuai kua totou miliona e tau tagata he Atua ne fakatupa. Ne pehe a Iehova hagaao ki a lautolu: “Kua fanogonogo foki e au ke he tagi ha lautolu . . . ha kua kitia e au ha lautolu a mamahi. Hanai, to hifo au, ti laveaki e au a lautolu.” (Esoto 3:7, 8) Pete ia, he mole atu e fakatoka e tau tagata he Atua ke o, ne hiki e Farao hana manatu mo e tutuli a lautolu aki hana a matakautau malolo. Kua liga ke hele e tau Isaraela ke he Tahi Kula. Ka e pehe a Mose: “Ua matakutaku a mutolu, ka e tutu a mutolu mo e kitekite ke he fakamouiaga mai ia Iehova, ko e eke ne fai e ia ma mutolu ke he aho nai.” (Esoto 14:8-14) Ne fakamaihi ua e Iehova e Tahi Kula, mo e fakahao atu ai e tau Isaraela. Ne tutuli atu he tau kautau a Farao a lautolu, ka e fakaaoga e Iehova hana malolo “ti ufitia ai a lautolu he tahi; kua tomo a lautolu tuga ne pulu fana ke he moana lahi.” He magaaho fakamui, ne fakatokoluga e Mose he lologo ki a Iehova: “Ko hai kia taha ke tuga na koe, kua lilifu to tapu, kua matakutakuina ke he tau fakahekeaga, kua eke mana?”—Esoto 15:4-12, 19.
21. Kua fakahao mai fefe e tau tagata a Iehova mai ia Amoni, Moapi, mo Seira?
21 Ke he taha magaaho, ko e tau motu fi ha Amoni, Moapi, mo Seira (Etoma) ne fakamatakutaku e tau tagata a Iehova aki e moumouaga. Ne pehe a Iehova: “Aua neke matakutaku a mutolu, ti ua fakaatukehe a mutolu, ha ko e motu [fi] o tagata tokologa na, he nakai ko e mena ha mutolu e tau, ka ko e mena he Atua. . . . Nakai tau a mutolu . . . Kia tutu a mutolu, mo e kitekite atu a mutolu ke he fakamouiaga mai ia Iehova ko ia ha ha ia mutolu.” Kua fakahao e Iehova hana tau tagata he hau ai mo e fakagoagoa e tau matakau he fi ke maeke ia lautolu ke fekeliaki.—2 Nofoaga he Tau Patuiki 20:15-23.
22. Ko e heigoa e fakahaoaga fakamana mai i Asuria ne foaki e Iehova ma Isaraela?
22 He magaaho ne hau ai e Pule Malolo he Lalolagi ko Asuria ke tau ki a Ierusalema, ne ekefakakelea he Patuiki ko Sanerivi a Iehova he talahau ke he tau tagata he kaupa: “Ko hai kia he tau atua oti he tau motu ia [ne moua e au] kua laveaki ha lautolu a tau motu mai he lima haku, kia laveaki ai e Iehova a Ierusalema mai he lima haku?” Ke he tau fekafekau he Atua ne pehe a ia: “Aua neke fakatupu foki e Hesekia ha mutolu a tua kia Iehova; kua pehe atu a ia, To laveaki mai e Iehova a tautolu.” Ati liogi fakamakamaka a Hesekia ma e fakahaoaga, “ke iloa ai he tau kautu oti he lalolagi ko koe ni ko Iehova hoko koe ni.” Ne tamate e Iehova 185,000 e tau kautau Asuria, mo e kua fakahao e tau fekafekau he Atua. He magaaho fakamui, he tapuaki a Sanerivi ke he atua fakavai hana, ne kelipopo he tau tama tane hana a ia.—Isaia, tau veveheaga 36 mo e 37.
23. Ko e heigoa e tau huhu kua lata ma e tali hagaao ke he fakahaoaga he vaha nei?
23 Maeke moli ni ia tautolu ke fakamalolo he magaaho ka kitia e tautolu e puhala ne fakahao fakamitaki e Iehova hana a tau tagata i tuai. Ka e kua e vaha nei? Ko e heigoa e tuaga hagahagakelea ka hoko ke he tau fekafekau fakamoli hana ka manako ke he hana fakahaoaga fakamana? Ko e ha ne fakatali a ia ke hoko ke he mogonei ke ta mai e fakahaoaga ki a lautolu? Ko e heigoa e fakamoliaga ka ha ha ai he tau kupu a Iesu: “Ka kamata he eke e tau mena ia kia kitekite hake mo e haga hake a mutolu; ha kua tata tuai ha mutolu a fakamouiaga”? (Luka 21:28) Mo e to hoko fefe e fakahaoaga ke he tau fekafekau he Atua ne kua fita e mamate? Ko e vala tala ne mui ka kumikumi e tau huhu nei.
Tau Huhu Fakamanatu
◻ Ko e ha ne ha ha ai e manako lahi ma e fakahaoaga?
◻ Ko e ha ne nakai lata ia tautolu ke kumi atu ke he tau tagata ma e fakahaoaga?
◻ Kua tata mai e fakahaoaga ma hai?
◻ Ko e ha kua lata a tautolu ke mauokafua ke he fakahaoaga a Iehova?
◻ Ko e heigoa e tau fakataiaga he tau fakahaoaga i tuai kua fakamalolo?
[Fakatino he lau 22]
Ko Aperahamo e taha ia lautolu ne mauokafua katoatoa ki a Iehova