Hao Mai he “Aho a Iehova”
“Ko e aho a Iehova ko e aho lahi haia, kua matakutakuina lahi ni, po ko hai kua maeke ke fakauka ai?”—IOELU 2:11.
1. Ko e ha kua lata e ‘aho matakutakuina a Iehova’ ke eke mo magaaho fiafia?
“KUA matakutakuina”! Ko e haia e fakamaamaaga he perofeta he Atua ko Ioelu ke he “aho a Iehova.” Ka ko tautolu ne fakaalofa ki a Iehova mo e o atu ki a ia he puhala tukulele ne kua fakave ke he poa lukutoto a Iesu, kua nakai lata ke liliu tua he matakutaku he kua tata mai e aho a Iehova. To eke moli ai mo aho ofoofogia lahi, ka ko e aho he fakahaoaga ne mua ue atu, ko e aho he laveakiaga mai he fakatokaaga kelea he tau mena ne kua fakamatematekelea e tau tagata ke molea e afe tau tau. He tatali atu ke he aho ia, ne ui a Ioelu ke he tau tagata he Atua ke “fiafia mo e olioli, ha kua eke e Iehova e tau mena lalahi,” mo e fakamoli age foki a ia: “Ati oti foki to fakamomoui ai a lautolu oti kana kua ui atu ke he higoa a Iehova.” Ti he fakatokatokaaga he Kautu he Atua, ‘to ha i ai e fakamouiaga tuga he pehe mai a Iehova, to ha i ai foki kia lautolu ne toe ko lautolu ne ui ki ai e Iehova.’—Ioelu 2:11, 21, 22, 32.
2. He fakakatoatoaaga he tau finagalo he Atua, ko e heigoa ne tupu (a) he “aho he Iki” (e) he “aho a Iehova”?
2 Kia nakai fakahehe e aho matakutakuina a Iehova mo e “Aho he Iki” ia Fakakiteaga 1:10. Ko e aho ia ne talahau fakamui kua putoia ai e fakamoliaga he tau fakakiteaga 16 ne fakamaama he tau veveheaga 1 ke he 22 he Fakakiteaga. Kua putoia ai e vaha ne fakamoli e tau mena oti ne talahau tuai e Iesu he tali e huhu he tau tutaki hana: “Po ke hoko a fe e tau mena ia? po ke heigoa foki e fakamailoga he hāu a [“ha ha hinei,” NW], mo e fakaotiaga he lalolagi?” Kua fakamailoga e ha ha hinei i luga he lagi a Iesu aki e ‘tau tauaga, tau hoge lalahi, tau fakavihia, tau tatalu, mo e tau mahani hepehepe.’ He tupu ki mua e tau mamahi nei, kua fita he foaki e Iesu e fakamafanaaga ma e tau tagata ne matakutaku ke he Atua he fakafano mai hana tau tutaki he vaha fou nei ke fakamatala “e tala mitaki nai he kautu ke he lalolagi oti.” Ti, he tokolugaaga he aho he Iki, ko e “fakaotiaga” he fakatokaaga nei he tau mena, to fakalutukia mai e aho matakutakuina a Iehova. (Mataio 24:3-14; Luka 21:11) Ko e haia e aho a Iehova ka fakahoko e fakafiliaga mafiti ke he lalolagi kelea ha Satani. “To vivivivi e lagi mo e lalolagi, ka ko Iehova ko e taue a ia ma e motu hana.”—Ioelu 3:16.
Gahua a Iehova he Vaha a Noa
3. Fakatatai fefe e tau tutuaga he vaha nei ke he vaha a Noa?
3 Kua tatai e tau tutuaga he lalolagi he vaha nei “ke he vaha kia Noa” ne kua 4,000 e tau tau he mole. (Luka 17:26, 27) Kua totou e tautolu he Kenese 6:5: “Ne fioia e Iehova kua lahi ni e mahani kelea he tau tagata ke he lalolagi; ko e tau fatuakiloto oti foki he tau manatu he tau loto ha lautolu, ko e kelea hokoia ni ke he tau aho oti kana.” Kua tatai ha mo e lalolagi he vaha nei! Ko e mahani kelea, lotokai, mo e nakai fakaalofa kua holofa ke he tau kavi oti. Liga manamanatu a tautolu he falu mogo kua au atu e kelea muitui he tau tagata. Ka ko e perofetaaga he aposetolo ko Paulo ne hagaao ke he “tau aho fakamui” kua fakatumau agaia ke fakamoli: “Ko e tau tagata mahani kelea mo e tau tagata kua fakavai, to tolomaki atu a lautolu ke au atu he kelea, kua fakahehe atu ti fakaheheina foki a lautolu.”—2 Timoteo 3:1, 13.
4. Ko e heigoa e hufiaaga ne ha ha he tapuaki fakavai he vaha fakamua atu?
4 Liga kua maeke nakai he lotu ke ta mai e totokaaga ma e tau tagata he vaha a Noa? Nakai maeke, liga kua lahi e lafi he tau lotu kolokolovao tuga ne ha ha i ai he vaha ia ke he tau tutuaga moumou. Kua hokotia atu ha tautolu a tau matua fakamua ke he fakaakoaga fakavai he “gata tuai haia, kua higoa ko e tiapolo, ko Satani.” He atuhau ke ua aki mai ia Atamu, “ne kamata ai ke ui atu ke he higoa a Iehova,” ne kitia maali ke he puhala amuamu. (Fakakiteaga 12:9; Kenese 3:3-6; 4:26) He magaaho fakamui, ko e tau agelu fakafualoto, ne tiaki e fakamoli katoatoa ke he Atua, kua fakafaliu tino tagata ke matutaki atu ke he mahani fakahanoa he fakatane mo e fifine mo e tau fifine matafuluola he tau tagata. Kua matua e tau fifine nei ke he tau tupua hafa kati, ne fakahigoa ko e tau Nefalimi, ne kua fakamamahi mo e ekefakakelea e tau tagata. Ha i lalo he fakaohoohoaga fakatemoni nei, “ko e tau tagata oti kana kua kelea ia lautolu ni ha lautolu a mahani ke he lalolagi.”—Kenese 6:1-12.
5. Mo e fakamoliaga ke he tau mena tutupu he vaha a Noa, ko e heigoa e hatakiaga ne fakatonutonu mai e Iesu ki a tautolu?
5 Ka e, taha e magafaoa ne fakatumau ke fakamoli ki a Iehova. Ko e mena ia, ne “laveaki [he Atua] a Noa kua tokovalu aki, ko e ogo he tututonu, ka e ta mai e fakapuke ke he lalolagi matahavala.” (2 Peteru 2:5) Kua fakaata he Fakapuke ia e aho matakutakuina a Iehova, ne fakamailoga e fakaotiaga he fakatokaaga he tau mena mo e kua perofeta ai e Iesu: “Ka ko e aho ia mo e magaaho ia nakai iloa he taha tagata, nakai iloa foki he tau agelu he lagi, ka ko e haku a Matua hokoia ni. Ka e tuga e vaha kia Noa, to eke pihia foki ka hau e Tama he tagata. Ha ko e mena tuga ne eke ke he vaha ka e nakaila hoko e fakapuke, ne kai a lautolu mo e inu, ti fai hoana a lautolu mo e fakafaitane, kua hoko ni ke he aho ne hu atu ai a Noa ke he vaka. Ti nakai iloa e lautolu ato hoko mai e fakapuke, mo e uta kehe a lautolu oti; to pihia foki ka hau e Tama he tagata.” (Mataio 24:36-39) Kua ha ha a tautolu he tuaga tatai ia ni he vaha nei, ati fakatonutonu mai a Iesu ki a tautolu ‘neke pehia ha tautolu a tau loto, kia mataala, mo e liogi nakai noa, kia talahaua a tautolu kua aoga ke hao mai ke he tau mena oti ia ka hohoko mai.’—Luka 21:34-36.
Fakahala Tonu a Iehova ki a Sotoma mo Komora
6, 7. (a) Ko e heigoa ne fakaata he tau mena tutupu he vaha a Lota? (e) Ko e heigoa e hatakiaga mahino ne foaki he mena nei ma tautolu?
6 He falu teau tau he mole e Fakapuke, he magaaho ne tupu e fanau ha Noa he lalolagi, ko Aperahamo ne tua fakamoli mo e hana nefiu ko Lota kua kitia mata ai taha aho matakutakuina a Iehova. Ne nonofo a Lota mo e hana magafaoa he maaga ko Sotoma. Ti fetataaki mo Komora, kua pukeina ai e maaga nei ke he mahani fakalialia he fakatane mo e fifine. Ko e velevelemena foki e mahani ne mua, ne fakahiku ke lauia ai foki e hoana ha Lota. Ne tala age e Iehova ki a Aperahamo: “Kua lahi ni e tagi mai ia Sotoma mo Komora, kua lahi mahaki ni ha lautolu a hala.” (Kenese 18:20) Ne olelalo a Aperahamo ki a Iehova ke toka e tau maaga ia ha ko lautolu ne tututonu, ka e tala age a Iehova kua nakai ni tokohogofulu e tagata ne tututonu i ai. Ne lagomatai he tau agelu he Atua a Lota mo e hana tau tama fifine ke fehola ke he maaga tata ko Soara.
7 Ko e heigoa ne mui mai? He fakatatai ha tautolu a “tau aho fakamui” ke he ha Lota, ne hokotaki mai he Luka 17:28-30: “Tuga foki he eke ke he vaha ia Lota, ne kai a lautolu, ne inu a lautolu, ne fakafua mai, ne fakafua atu, ne to mena, ne ta fale; ka ko e aho ia ni ne fano kehe ai a Lota i Sotoma, kua liligi hifo e afi mo e taio mai he lagi, mo e fakaoti ai a lautolu oti. To eke pihia ni ke he aho ke fakakite mai ai e Tama he tagata.” Ko e mena ne tupu ki a Sotoma mo Komora he aho ofoofogia lahi ia ha Iehova kua hataki fakamahino mai ki a tautolu he vaha nei ko e ha ha hinei a Iesu. Ko e atuhau he vaha fou nei he tau tagata kua “faivao pihia a lautolu na, mo e mumui atu foki ke he tau tino kehe.” (Iuta 7) Pete ni ia, kua fakalago e “tau tatalu” loga ne talahau tuai e Iesu ke he mahani kelea he fakatane mo e fifine he vaha ha tautolu.—Luka 21:11.
Ne Helehele e Isaraela e “Afa”
8. Ko e fiha e leva he fakatumau a Isaraela ke he maveheaga mo Iehova?
8 Ato hoko e magaaho ia, ne fifili e Iehova a Isaraela ke eke mo hana ‘koloa uho ke mua ke he tau motu oti, ko e kautu he tau ekepoa mo e motu tapu.’ Ka kua fakalata ni e mena nei ke he ha lautolu a ‘fanogonogo fakamakutu ke he hana tau kupu mo e omaoma ke he hana maveheaga.’ (Esoto 19:5, 6) Ne fakalilifu nakai a lautolu ke he kotofaaga mua ue atu nei? Nakai fakaai ki ai! Moli, kua fekafekau e tau tagata takitokotaha ne tua fakamoli ki a ia—ko Mose, Samuela, Tavita, Iehosafata, Hesekia, Iosia, pihia foki e tau perofeta mo e tau perofeta fifine fakamoli. Ka ko e motu katoa kua nakai tua fakamoli. Fai magaaho ni, ne vevehe ua ai e kautu—ko Isaraela mo Iuta. Ke he laulahi, kua putoia tokoua e tau motu ke he tapuaki pouliuli mo e ke he falu gahua nakai fakalilifu ke he Atua he tau motu katofia.—Esekielu 23:49.
9. Ne fakafili fefe e Iehova e tau kautu he magafaoa hogofulu ne fakafualoto?
9 Ti fakafili fefe e Iehova e mena ia? Tuga kua fa mahani, ne tuku age e ia e hatakiaga ke fakatatai atu mo e matapatu fakaakoaga ne tohi e Amosa: “To nakai ni eke he Iki ko Iehova ha mena, ka e fakakite ai e ia hana finagalo ke he hana tau fekafekau ko e tau perofeta.” Ne fakapuloa e Amosa hoko ia ni e malaia ke he fahi tokelau he kautu a Isaraela: “Ko e heigoa kia hana aoga kia mutolu? Ko e aho a Iehova ko e pouli haia, ka e nakai ko e maama.” (Amosa 3:7; 5:18) Lafi atu, ne talahau mai e katofia perofeta ha Amosa ko Hosea: “Kua gana e lautolu e matagi, ko e mena ia to helehele mai ai e lautolu e afā.” (Hosea 8:7) He 740 F.V.N., ne fakaaoga e Iehova e kau Asuria ke fakamahakava tukulagi e kautu he fahi tokelau ha Isaraela.
Fakalagoaga a Iehova mo Iuta Kolokolovao
10, 11. (a) Ko e ha ne nakai mafai a Iehova ke fakamagalo a Iuta? (e) Ko e heigoa e tau mena fakalialia ne kua kelea ai e motu?
10 Ne fakafano foki e Iehova hana tau perofeta ke he kautu he fahi toga ha Iuta. Pete ni ia, ko e tau patuiki pihia ne tuga a Manase mo e hana taui, ko Amone, kua fakatumau ke mahani kelea ki mua Hana, he ‘fakamaligi fakamahaki e toto he tau tagata nakai hala mo e fekafekau ke he tau tupua mo e fakaveli fakafohifo ai a ia ki ai.’ Pete ni he mahani mitaki e tama ha Amone ko Iosia ki mua a Iehova, ko e tau patuiki ne hukui a ia, mo e tau tagata foki, kua eke ke liliu ke putoia ke he mahani kelea, ati “nakai mafai a Iehova ke fakamagalo ai.”—2 Tau Patuiki 21:16-21; 24:3, 4.
11 Ne fakailoa e Iehova he puhala he hana a perofeta ko Ieremia: “Kua eke ai ke he motu e mena ke ofo ai, mo e mena vihiatia; kua perofeta ai mo e pikopiko he tau perofeta, ti pule ai e tau ekepoa he omaoma kia lautolu; kua loto foki e motu ke pihia; ti heigoa kia e mena ke eke ke he hana fakahikuaga?” Kua eke ai e motu ko Iuta ke lahi mahaki e fakamaligi toto, mo e kua mahani kelea ai e tau tagata ha ko e kaiha, kelipopo, faivao, omonuo pikopiko, mumui atu ke he tau atua kehe, mo e falu a mena fakalialia. Kua eke ai e faituga he Atua “mo ana he tau tagata fofo mena.”—Ieremia 2:34; 5:30, 31; 7:8-12.
12. Ne fakahala fefe e Iehova a Ierusalema ne liliu kehe?
12 Ne fakailoa e Iehova: “Ko e mena to tamai e au e malaia mai he fahi tokelau [a Kaletaia], mo e ulu moumou lahi ni.” (Ieremia 4:6) Ko e mena ia, ne ta mai e ia e Pule he Lalolagi ko Papelonia, ko e “hamala he lalolagi oti” he magaaho ia, ke lipilipi aki a Ierusalema ne liliu kehe mo e hana faituga. (Ieremia 50:23) He 607 F.V.N., he oti ai e patakai kelea lahi, ne veli e maaga ke he kau malolo lahi ha Nepukanesa. “Ti kelipopo ai he patuiki a Papelonia e tau tama tane [he Patuiki ko] Setekaia ki mua hana i Ripelā; ne kelipopo foki he patuiki a Papelonia e tau iki oti a Iuta. Ne fakapouli foki e ia e tau mata a Setekaia mo e lili e lautolu a ia ke he na liliaga apa kula ua ke uta a ia ki Papelonia. Ne huhunu foki he tau tagata Kaletaia e fale he patuiki, mo e tau fale he tau tagata ke he afi, mo e ulu moumou e lautolu e kaupa a Ierusalema. Ko lautolu ne toe he motu ne ha i ai agaia ke he maga, mo lautolu ne fehola, ne fehola age kia ia, mo lautolu ne toe he motu ha ha i ai agaia, ne uta he takitaki he kau leoleo ko Nepusatana a lautolu ki Papelonia.”—Ieremia 39:6-9.
13. Ko hai ne momoui he aho a Iehova he 607 F.V.N., mo e ko e ha?
13 Ko e aho matakutakuina moli! Ka e, ko e tau tagata gaogao ne omaoma ki a Iehova kua haia mo lautolu ne laveaki mai he fakafiliaga vela ia. Ne putoia ai ki a lautolu e tau tagata nakai ko e tau Isaraela, ko e tau Rakapa, ne fakakite e agaga fakatokolalo mo e omaoma nakai tuga e tau Iutaia. Ne hao foki ko e eunuka tua fakamoli ko Epetameleka, ne fakahao a Ieremia mai he mate i loto he luo pelapela, mo e tohikupu loto fakamoli ha Ieremia, ko Paruka. (Ieremia 35:18, 19; 38:7-13; 39:15-18; 45:1-5) Ko e tau tagata pihia ne fakapuloa ai e Iehova: “Kua iloa e au e tau manatu kua manatu ai au kia mutolu, ko e tau manatu ke he monuina, ka e nakai ko e malaia, . . . ke foaki atu kia mutolu e fakahikuaga ne ha i ai e amaamanaki.” Kua ha ha he maveheaga ia e fakamoliaga tote he 539 F.V.N. he magaaho ne fakatoka ai e tau Iutaia matakutaku Atua, ha ko ia ne fakakaumahala a Papelonia, ko e Patuiki ko Kuresa, mo e liliu ke liu ta hake e maaga a Ierusalema mo e faituga. Ko lautolu he vaha nei ne o kehe mai he lotu faka-Papelonia mo e kua liu fakafou ke he tapuaki mea a Iehova, kua maeke foki ke tatali atu ke he vaha fulufuluola anoiha ka mafola tukulagi he Parataiso fakafou ha Iehova.—Ieremia 29:11; Salamo 37:34; Fakakiteaga 18:2, 4.
Ko e ‘Matematekelea Lahi’ he Senetenari Fakamua
14. Ko e ha ne tiaki tukulagi e Iehova a Isaraela?
14 Kia une atu a tautolu ke he senetenari V.N. fakamua. He magaaho ia ko e tau Iutaia ne liu fakafou kua liliu veveli foki ke he kolokolovao. Ne fakafano mai e Iehova hana Tama fuataha ke he lalolagi ke eke mo Ia ne Fakauku hana, po ke Mesia. He magahala he tau tau 29 ke he 33 V.N., ne fakamatala a Iesu ke he motu katoa a Isaraela, ne talahau: “Kia tokihala a a mutolu; nukua tata tuai e kautu he lagi.” (Mataio 4:17) Lafi ki ai, ne fakapotopoto mo e fakaako e ia e tau tutaki ke fakatauo mo ia ke fakapuloa e tala mitaki he Kautu. Ti fefe e tali he tau pule he tau Iutaia? Ne fakateao atu a lautolu ki a Iesu mo e fakahiku ke taute e holifono kelea muitui he fakahoko ki a ia e mate mamahi lahi ki luga he akau fakakikiveka. Ne tiaki ai e Iehova e tau Iutaia ko e tau tagata hana. Mogonei kua tiaki tukulagi e motu ia.
15. Ko e heigoa ne kua kotofa e tau Iutaia tokihala ke taute?
15 He aho he Penetekoso 33 V.N., ne liligi e Iesu kua liu fakaliu tu mai e agaga tapu, mo e fakamalolo he mena nei e tau tutaki hana ke vagahau kehekehe ke he tau Iutaia mo e tau faoa kehe ne kua mafiti ke fakapotopoto. He hagaao atu ke he tau tagata tokologa, ne talahau e Peteru: “Ko Iesu hanā kua liu fakatu mai he Atua, ko e tau tagata talahau a mautolu oti ke he mena ia. . . . Hanai kia iloa māli he faoa oti ni a Isaraela, ko Iesu ia ni ne fakasatauro e mutolu, kua eke he Atua a ia mo Iki mo e Keriso.” Kua fefe e aga he tau Iutaia mahani fakamoli? “Ati hukia ai ha lautolu a tau loto,” tokihala mai he tau agahala ha lautolu, ti papatiso ai. (Gahua 2:32-41) Kua tupu ki mua e fakamatalaaga he kautu, mo e ke he lotouho he 30 tau kua fakahoko atu ai “ke he tau tagata oti ke he lalolagi.”—Kolose 1:23.
16. Ne utauta fefe e Iehova e tau mena tutupu ne takitaki atu ke he hana a fakahokoaga he fakafiliaga ke he Isaraela he tino?
16 Kua lata e magaaho nei ma Iehova ke fakahoko e fakafiliaga ke he hana tau tagata tiaki, ko e tau Isaraela he tino. Kua tokologa e tau afe, mai he tau motu he lalolagi he magaaho ia, kua o atu ke he fakapotopotoaga Kerisiano mo e kua fakauku mo “Isaraela [fakaagaga] he Atua.” (Kalatia 6:16) Ka ko e tau Iutaia he magaaho ia, kua fakatotomo atu ke he puhala fakavihia mo e favale fakamatakau. He mamao mai he mena ne tohia e Paulo ke ‘omaoma ke he tau tui ne mua,’ kua fakakite e lautolu e totoko ke he pule Roma ne pule ki a lautolu. (Roma 13:1) Kua kitia maali ai e utauta e Iehova e tau mena tutupu ne mumui ki ai. He tau 66 V.N., ne hokotia atu e tau kau Roma ne ha i lalo he Pule Kautau ko Gallus ke patakai a Ierusalema. Kua hohoko atu e tau Roma ke he maaga mo e fakatagataga e kaupa he faituga. Tuga ne tohi he fakamauaga tuai a Josephus, kua hoko moli e matematekelea ke he maaga mo e ke he tau tagata.a Ka e amanaki ni e tau kautau ne takai i ai ti fehola. Kua fakaata ai he mena nei e tau tutaki ha Iesu ke ‘fehola ke he tau mouga,’ tuga ne tomatoma i loto he hana perofetaaga ne tohi he Mataio 24:15, 16.
17, 18. (a) Ko e matematekelea fe ne fafati age e Iehova e fakafiliaga tonu ke he tau Iutaia? (e) Ko e tau tagata fe ne ‘momoui,’ mo e ko e heigoa ne fakaata he mena nei?
17 Pete ni ia, kua nakaila hoko ia e fakahokoaga katoatoa he fakafiliaga a Iehova he tapunu he matematekelea. He 70 V.N., ko e tau kau Roma, ne ha i lalo mogonei he Pule Kautau ko Titus, kua liliu atu ke tau. To fakahoko moli e tau he mogonei! Ko e tau Iutaia, ne fa felatauaki ni a lautolu, kua nakai fakaai ke fakatai ke he tau Roma. Ko e maaga mo e hana faituga kua ulu ke he kelekele. Ne molea e miliona he tau Iutaia pipili kua matematekelea mo e mamate, ti haga ke he 600,000 e tau gati tino ne tolo ki fafo he pa he maaga. Mole atu e mahakava he maaga, ne 97,000 he tau Iutaia ne uta fakapaea, tokologa ne mamate fakamui i loto he male fakakikiveka. Moli ni, ko e tau tagata ni hokoia ne hao mai he magahala he tau tau matematekelea ia ko e tau Kerisiano omaoma ne fehola ke he tau mouga he taha fahi a Ioritana.—Mataio 24:21, 22; Luka 21:20-22.
18 Ti kua fakamoli fakapa ai e perofetaaga lahi a Iesu ne fakalata atu ke he “fakaotiaga he lalolagi,” ne taute ai he aho a Iehova ke fafati age e fakafiliaga tonu ke he motu fakafualoto a Iutaia he 66-70 V.N. (Mataio 24:3-22) Ka ko e ata hokoia ni a ia ke he “hoko mai e aho a Iehova kua lahi e matakutakuina,” ko e matematekelea fakahiku ne kua teitei ke lofia ai e lalolagi katoa. (Ioelu 2:31) Ti maeke fefe ia koe ke ‘moui’? To talahau he vala tala ne mui mai.
[Matahui Tala]
a Ne talahau e Josephus kua patakai he tau Roma e maaga, fakatagataga e taha vala he kaupa, mo e amanaki ke huhunu aki e afi e gutuhala he faituga ha Iehova. Kua fakamatakutakuina e mena nei ke he tokologa he tau Iutaia ne kua hele i loto, ha kua fioia e lautolu e tata he mate.—Wars of the Jews, Book II, veveheaga 19.
Tau Huhu ke Fakamanatu
◻ Kua matutaki fefe e “aho he Iki” ke he “aho a Iehova”?
◻ He liu kikite atu ke he vaha a Noa, ko e heigoa e hatakiaga kia mauloto e tautolu?
◻ Kua foaki fefe e Sotoma mo Komora e fakaakoaga malolo lahi?
◻ Ko hai ne fakahao he ‘matematekelea lahi’ he senetenari fakamua?
[Tau Fakatino he lau 13]
Ne foaki e Iehova e fakahaoaga ma e tau magafaoa ha Noa mo Lota, pihia foki he 607 F.V.N. mo e 70 V.N.