Lata Tonu ke Fakalilifu ke he Tau Fifine Kerisiano
“Ko e tau tane, kia nonofo fakalataha mo lautolu mo e iloilo, kia fakalilifu ke he hoana, ha ko e kapiniu a ia kua mua he lolelole kia koe.”—1 PETERU 3:7.
1, 2. (a) He tutala a Iesu mo e fifine Samaria he vaikeli kua laga mai e kapaletu ke he heigoa, mo e ko e ha? (Kikite foki ke he matahui tala.) (e) He fakamatala ke he fifine Samaria, ko e heigoa ne fakakite mai e Iesu?
KUA fakakite e Iesu he vaikeli tuai ne tata ke he maaga a Sikara, he matahola tupoula he taha aho he matatepu fakahiku he tau 30 V.N., e logonaaga he hana loto ke he puhala kua lata ke taute atu ke he tau fifine. Kua mole e magaaho pogipogi he hau hui a ia he tau matiketike he motu a Samaria ti kua mategugu, hoge, mo e fia inu, he hoko atu ke he vaikeli. He nofo a ia he tapa he vaikeli, kua fina atu e fifine Samaria ke utu vai. Ne pehe a Iesu ki a ia: “Ta mai a kia au kou inu.” Ti liga mataono ne fifine ki a ia he ofo. Ne huhu a ia: “Po ke ole mai fefe e koe ko e tagata Iutaia e vai inu kia au, ko e fifine Samaria.” He mole ai, he magaaho ne liliu atu hana tau tutaki he o mai he fakatau mena kai, kua ofo a lautolu, he manamanatu ko e ha ai a Iesu ne ‘vagahau mo e fifine.’—Ioane 4:4-9, 27.
2 Fakaohooho ai he heigoa e huhu he fifine nei mo e kapaletu he tau tutaki? Ko e fifine Samaria a ia, mo e nakai fa taute mena e tau Iutaia mo e tau Samaria. (Ioane 8:48) Ka e ha ha i ai moli foki e kakano ne kapaletu ai. He magaaho ia, ne fakalolelole he tau fakaakoaga toka tuai he tau rapai e tau tagata tane ke aua tutala ke he tau fifine he tau mena toloaga tagata.a Ka e, fakamatala na Iesu ke he fifine loto fakamoli nei, ti kitia noa ni he tau tagata, mo e fakakite foki ki a ia ko ia ko e Mesia. (Ioane 4:25, 26) Kua fakakite mai ai e Iesu kua nakai pipipipi he tau mena toka tuai nakai mai he Tohiaga Tapu a ia, mo e tau mena ne ekefakakelea aki foki e tau fifine. (Mareko 7:9-13) Kua kehe ai, he fakakite e Iesu mai he mena ne taute e ia mo e mena ne fakaako e ia, kua lata ke fakalilifu ke he tau fifine.
Mahani ne Taute e Iesu ke he Tau Fifine
3, 4. (a) Tali fefe a Iesu ke he fifine ne amo hana tapulu? (e) Fakatoka fefe e Iesu e fakafifitakiaga mitaki ma e tau tagata tane Kerisiano, mua atu ke he tau leveki?
3 Kua atagia mai e fakaalofa hohofi lahi a Iesu ke he tau tagata he puhala taute mena hana ke he tau fifine. Taha e magaaho ne kumi e fifine ne matematekelea ke he 12 e tau tau he tafe e manava ke kitia a Iesu i loto he moto tagata. Kakano ha ko e hana tuaga kua nakai mea a ia, ti nakai lata a ia ke ha ha i ai. (Levitika 15:25-27) Ka e tupetupe lahi a ia ke moua taha lagomatai ne fakamatomo atu a ia ki tua a Iesu. He magaaho ne piki a ia ke he hana tapulu, kua maulu a ia! Pete ni ko e fano a ia ke he kaina a Iairo, ne kua gagao lahi mahaki e tama fifine hana, ne tu na Iesu. He fioia e malolo ne fano kehe ia ia, ne haga a ia ki tua ke kitia ko hai ne amo a ia. Ati eke ai ni e fifine ke hau mo e fakafohifo i mua hana mo e vivivivi lahi. To vale nakai a Iesu ki a ia he hau ke he moto tagata po ke he amo hana tapulu ka e nakai moua hana a fakaataaga? Kua kehe, he kitia ai he fifine ko e loto mafana mo e totonu a Iesu. “Haku tama fifine na e,” he talahau e ia, “kua moui tuai a koe he hau a tua kia au.” Ko e magaaho ni a nei ne tala age fakahako a Iesu ke he fifine ko e “haku tama fifine.” Kua fakatotoka ha he tau kupu ia hana loto!—Mataio 9:18-22; Mareko 5:21-34.
4 Ne molea atu e onoonoaga a Iesu he mena ne tohi he Matafakatufono. Kua kitia e ia e agaga i ai mo e mena kua lata mo e fakaalofa hofihofi noa mo e fakaalofa hohofi. (Fakatatai Mataio 23:23.) Ne mailoga e Iesu e tuaga tupetupe lahi he fifine gagao mo e kitia ai ko e tua ne omoi a ia. Ti fakatoka ai e ia e fakafifitakiaga mitaki ma e tau tagata tane Kerisiano, mua atu ke he tau leveki. Ka fehagai e fifine Kerisiano mo e tau lekua fakatagata po ke tuaga ne mua atu e uka po ke kamatamata lahi, lata e tau motua ke lali ke mole muatua atu e onoonoaga he tau kupu mo e tau mahani ne taute mo e manamanatu ke he tau tutuaga mo e omoiaga he loto. Ko e loto matala pihia ka liga fakakite mai kua lata ai ke fakauka, loto maama, mo e fakaalofa hohofi ka e nakai ke fakatonutonu mo e fakahako.—Tau Fakatai 10:19; 16:23; 19:11.
5. (a) Ke he tau puhala fe ne papa he tau fakaakoaga toka tuai he tau rapai e tau fifine? (Kikite ke he matahui tala.) (e) Ko hai e kau fakamua ne kitia mo e talahaua e fakamoliaga ke he liu tu mai a Iesu?
5 He fakakaupa he tau poaki toka tuai he tau rapai, kua nakai maeke e tau fifine ne momoui he magaaho ne ha ha a Iesu he lalolagi ke eke mo tau tagata talahaua fakamoliaga ke he tau mena fakamatafakatufono.b Manamanatu la ke he mena ne tupu he mole fakaku e liu tu mai a Iesu he mate he pogipogi Nisana 16, he tau 33 V.N. Ko hai ne kitia mua a Iesu he liu tu mai mo e eke mo talahaua fakamoliaga ke he falu tutaki kua liu tu mai ha lautolu a Iki? Ko e tau fifine ni ne kitekite fakamamao mai he kavi fakatautau to mate a ia.—Mataio 27:55, 56, 61.
6, 7. (a) Ko e heigoa ne tala age e Iesu ke he tau fifine ne o atu ke he tukuaga mau? (e) He magaaho fakamua ne mahani fefe e tau tagata tane tutaki a Iesu ke he talahaua fakamoliaga he tau fifine, mo e heigoa ne ako mai he mena nei?
6 He pogipogi he aho fakamua he fahi tapu, ne o atu a Maria Makatala mo e falu fifine ke he tukuaga mau mo e tau mena manogi ke taute aki e tino a Iesu. He kitia kua gatigati e tukuaga, ne poi a Maria ke tala age ki a Peteru mo Ioane. Ka e nonofo e falu fifine i ai. Nakai leva, ne hau ai e agelu ki a laua mo e tala age ki a laua kua fita he liu tu mai a Iesu. “Ati o a fakaave, ke tala age e mua ke he hana tau tutaki,” he tala age he agelu. He o fakaave e tau fifine nai ke uta e fekau, ne tu mai a Iesu ki a laua. “Ati o a, ke talahau atu e mua ke he haku a tau matakainaga,” he tala age e ia ki a laua. (Mataio 28:1-10; Mareko 16:1, 2; Ioane 20:1, 2) He nakai iloa ko e ahi mai e agelu mo e he momoko lahi, ne liu na Maria Makatala ke he tukuaga mau gatigati. Ne tu mai a Iesu ki a ia i ai, mo e he kitia ai e Maria ko Iesu naia, ne pehe a Iesu: “To hake au ke he haku a Matua mo e Matua ha mutolu, ke he haku a Atua mo e ha mutolu Atua.”—Ioane 20:11-18; fakatatai Mataio 28:9, 10.
7 Kua maeke a Iesu ke fano mua ki a Peteru, Ioane, po ke taha he falu he tau tagata tane tutaki. Ka e kehe, he fifili e ia ke tuku atu e fiafia ke he tau fifine nai he taute a lautolu mo tau tagata ne kitia mata mua hana liu tu mai mo e poaki ki a lautolu ke talahaua e fakamoliaga hagaao ki ai ke he tau tagata tane tutaki hana. Fefe e tau mena ne taute fakamua he tau tagata tane? Ne talahau mai he fakamauaga: “Kua manatu foki a lautolu ke he tau kupu ha lautolu tuga ne fakatutala noa; ka e nakai talia e lautolu.” (Luka 24:11) Kua uka kia a lautolu ke talia e talahaua fakamoliaga kakano ha ko e mena talahau he tau fifine? Kaeke kua pihia, kua hoko ai e magaaho ne loga lahi e fakamoliaga ne moua e lautolu kua fita a Iesu he liu tu mai he mate. (Luka 24:13-46; 1 Korinito 15:3-8) He vaha nei, kua mahani pulotu e tau tagata tane Kerisiano ka onoono fakamitaki a lautolu ke he tau mena ne kitia he tau matakainaga fifine fakaagaga ha lautolu.—Fakatatai Kenese 21:12.
8. Mai he puhala ne taute e ia ke he tau fifine, ko e heigoa ne fakakite ai e Iesu?
8 Kua mafanatia moli e loto he mailoga e puhala ne taute mena a Iesu ke he tau fifine. He fakaalofa hohofi lahi mo e lagotatai katoatoa tumau e tau mena ka taute ke he tau fifine, ne nakai fakaheke e ia po ke ekefakatote a lautolu. (Ioane 2:3-5) Ne vihiatia lahi e ia e tau fakaakoaga toka tuai he tau rapai ne uta kehe ha lautolu a lilifu mo e fakahui e Kupu he Atua. (Fakatatai Mataio 15:3-9.) He fakalilifu ke he tau fifine, ne fakakite ni e Iesu e puhala kua lata ne fioia he Atua ko Iehova ke taute ki a lautolu. (Ioane 5:19) Kua fakatoka foki e Iesu e fakafifitakiaga homo ue atu ma e tau tagata tane Kerisiano ke fifitaki ki ai.—1 Peteru 2:21.
Tau Fakaakoaga a Iesu Hagaao ke he Tau Fifine
9, 10. Fakakite fefe e Iesu ko e fakavai e tau fakaakoaga toka tuai he tau rapai ke he tau fifine, mo e heigoa ne talahau e ia he mole he fakatu mai he tau Farasaio e huhu ke he tiaki hoana?
9 Ne fakakite e Iesu ko e fakavai e tau fakaakoaga toka tuai he tau rapai mo e fakalilifu ke he tau fifine nakai ni ke he tau mahani hana ka e mai he tau fakaakoaga hana foki. Manamanatu la ma e fakatai, ke he mena ne fakaako e ia hagaao ke he tiaki hoana mo e mahani faivao.
10 Hagaao ke he tiaki hoana, kua huhu ai ki a Iesu e huhu nai: “Kua lata nakai ke tiaki he tagata hana hoana ha ko e tau mena oti?” Hagaao ke he fakamauaga a Mareko, pehe a Iesu: “Ko e tagata kua tiaki hana hoana [ka e nakai faivao a ia], mo e hoana ke he taha, kua faivao a ia kia ia. Kaeke foki ke tiaki he fifine hana tane, mo e tane ke he taha, kua faivao tuai a ia.” (Mareko 10:10-12; Mataio 19:3, 9) Ko e tau kupu ikiiki ia kua fakakite e fakalilifuaga ke he lilifu he tau fifine. Pihia fefe?
11. Mai he tau kupu a Iesu ne pehe “ka e nakai faivao a ia” kua fakakite mai e heigoa hagaao ke he pipiaga he fakamauaga?
11 Ke fakamua aki, ko e tau kupu “ka e nakai faivao a ia” (ne moua ai he fakamauaga Evagelia a Mataio), ne fakakite mai ai e Iesu kua nakai lata e pipiaga he fakamauaga ke onoono fakamaama ki ai po ke mukamuka lahi ke moumou. Kua hufia lahi e fakaakoaga he tau rapai ke tiaki e hoana ha ko e tau mena ikiiki tuga he kelea e mena kai ne tunu po ke tala ke he taha tagata tane kehe. Ti kua eke foki ke tiaki e hoana ka moua he tane e taha fifine ne mua atu e fulufuluola mai ia ia! Ne tohi he taha tagata pulotu ke he Tohi Tapu: “He magaaho ne vagahau ai pihia a Iesu kua fakakite e ia . . . e lagomataiaga ma e tau fifine he lali ke liuaki e fakamauaga ke he tuaga tuai ne kua lata.” Kua moli, kua lata e fakamauaga ke eke mo pipiaga mau tumau ne kua maeke e fifine ke logona e haohao mitaki.—Mareko 10:6-9.
12. Mai he tau kupu “kua faivao a ia kia ia [fifine],” ko e heigoa e manamanatuaga ne kamata e Iesu?
12 Ke ua aki, mai he fakailoaaga “kua faivao a ia kia ia,” ne fakakite mai e Iesu e onoonoaga ne nakai mailoga he tau hopoaga he tau rapai—ko e manamanatuaga ke he mahani faivao he tane ke he hana hoana. Kua fakamaama mai he The Expositor’s Bible Commentary: “He fakaakoaga he tau rapai faka-Iutaia kua eke ne fifine ne nakai fakamoli ke he mena noa ke mahani faivao ke he tane hana; ka e maeke e tagata tane ne fakafetui fakatane mo e fifine mo e hoana he tagata tane kehe, ke mahani faivao ke he tane he fifine. Ka e nakai mahani faivao e tane ke he hana hoana, pete ni ko e heigoa hana ka taute. Ka ko Iesu mena fakalago ua e ia ke he tane mo e hoana e mahani mitaki kua lata, ko e mena kua fakatokoluga hake e tuaga mo e lilifu he tau fifine.”
13. Hagaao ke he tiaki hoana, fakakite mai fefe e Iesu ko e i lalo he fakatokaaga Kerisiano, taha ni e tuaga ma e tau tagata tane mo e tau fifine?
13 Ke tolu aki, mai he tau kupu “kaeke foki ke tiaki he fifine hana tane,” kua mailoga e Iesu e tonu he fifine ke tiaki e tane ne nakai mahani fakamoli—ko e mahani ne iloa he tau tagata ka e nakai taute mau i lalo he matafakatufono Iutaia he magaaho ia.c Kua pehe mai, “maeke ke tiaki e fifine pete ko e manako a ia po ke nakai, ka e ko e tagata tane maeke ni ka manako a ia.” Hagaao ki a Iesu, i lalo he fakatokaaga Kerisiano, gahuahua agaia ni e tuaga taha ia ki a laua tokoua, pete ni ko e tau tagata tane po ke tau fifine.
14. Mai he hana tau fakaakoaga, ko e heigoa ne atagia mai e Iesu?
14 Kua kitia maaliali ai, mai he tau fakaakoaga a Iesu e kapaletu lahi ke he tuaga mitaki he tau fifine. Kua nakai uka ai mogoia ke maama ko e ha ne fakaalofa lahi ai e falu fifine ki a Iesu mo e leveki e lautolu a ia he fakaaoga ni ha lautolu a tau koloa ke maluia ai hana tau mena kua lata mo e tino. (Luka 8:1-3) “Ko e haku a tau kupu, nakai ko e haku,” he talahau e Iesu, “ka ko e hana ne fakafano mai au.” (Ioane 7:16) Mai he mena ne fakaako e ia, ne fakakite mai ai e Iesu e manamanatuaga fakaalofa lahi ha Iehova ke he tau fifine.
“Kia Fakalilifu ke he Hoana”
15. Ko e heigoa ne tohia he aposetolo ko Peteru hagaao ke he tau mahani kua lata e tau tane ke taute ke he tau hoana ha lautolu?
15 Kua kitia mata moli he aposetolo ko Peteru e puhala ne taute e Iesu ke he tau fifine. He 30 e tau tau he mole, ne foaki age e Peteru ke he tau hoana e fakatonuaga fakaalofa mo e tohia ai: “Kia pihia foki a mutolu ko e tau tane, kia nonofo fakalataha mo lautolu mo e iloilo, [“kia tuku atu e fakalilifu,” NW] ke he hoana, ha ko e kapiniu a ia kua mua he lolelole kia koe, ha kua eke foki mo tau hakeaga fakalataha ke he moui kua foaki noa mai, neke fakalavelave ha mutolu a tau liogi.” (1 Peteru 3:7) Ko e heigoa e kakano he tau kupu a Peteru ‘kia tuku atu e fakalilifu ke he hoana’?
16. (a) Ko e heigoa e kakano he kupu fakahigoa he vagahau Heleni ne fakaliliu “fakalilifu”? (e) Ne fakalilifu fefe e Iehova a Iesu he magaaho he fakafaliuaga, mo e heigoa ne ako mai e tautolu he mena nei?
16 Hagaao ke he taha tagata tane tohia tohi fakamaama kupu, ko e kupu fakahigoa Heleni ne fakaliliu “fakalilifu” (ti·meʹ) kakano ko e “totogi, uho, fakalilifu.” Ko e tau vahega kupu Heleni nei ne kua fakaliliu “tau mena fakaalofa” mo e “lilifu.” (Gahua 28:10, NW; 1 Peteru 2:7) Kua moua e tautolu e maamaaga ke he hana kakano ke fakalilifu e taha tagata kaeke kua kumikumi a tautolu ke he vahega kupu taha ia ne fakaaoga e Peteru ia 2 Peteru 1:17. Kua pehe a ia i ai hagaao ke he fakafaliuaga a Iesu: “Kua moua ne ia e lilifu mo e fakahekeaga mai he Atua e Matua, he vagahau mai kia ia e leo mai he lilifu kua mua ue atu, kua pehe mai, Ko e haku a Tama fakahele hanā, kua fiafia au kia ia.” He fakafaliuaga a Iesu, ne fakalilifu e Iehova hana Tama he talahau ko e fiafia a ia ki a Iesu, mo e taute ai he Atua ke logona he falu. (Mataio 17:1-5) Ko e tagata tane ne fakalilifu hana hoana, mogoia, to nakai fakama po ke ekefakakelea a ia. Ka e kehe, he fakakite e ia mai he tau kupu hana mo e hana tau gahua—ka nonofo na laua mo e he tau tagata—ko e mena lahi a ia ki a ia.—Tau Fakatai 31:28-30.
17. (a) Kua tonu he ha e fakalilifu ma e hoana Kerisiano? (e) Kua nakai lata he ha e tagata tane ke logona hifo ko e mua a ia ke he tau mata he Atua mai he fifine?
17 Ko e fakalilifu nei, he talahau e Peteru, kua lata ke “tuku atu” he tau tane Kerisiano ke he tau hoana ha lautolu. Kua lata ai ke tuku atu, nakai ma e totogi, ka ko e tonu moli he tau hoana ha lautolu. Ko e ha ai kua lata e tau hoana mo e fakalilifu pihia? Kakano “ha kua eke foki mo tau hakeaga fakalataha ke he moui kua foaki noa mai,” he fakamaama mai e Peteru. He senetenari fakamua he V.N., ko e tau tagata tane mo e tau fifine ne moua e tohi a Peteru kua ui oti ki a lautolu ke eke mo tau hakega fakalataha mo Keriso. (Roma 8:16, 17; Kalatia 3:28) Kua nakai tatai e tau matagahua ha lautolu i loto he fakapotopotoaga, ka e to eke na lautolu ke pule auloa mo Keriso i luga he lagi. (Fakakiteaga 20:6) Kua pihia foki he vaha nei, kua tokologa e tau tagata he Atua ne ha ha i ai e amaamanakiaga ke he lalolagi, ti kua mahani hepehepehe lahi ai e ha tagata tane Kerisiano ke logona hifo ko e mua a ia ke he tau mata he Atua mai he tau fifine kakano ha ko e tau kotofaaga ne ha ha ia ia he fakapotopotoaga. (Fakatatai Luka 17:10.) Kua tatai e tutuaga fakaagaga he tau tagata tane mo e tau fifine ki mua he Atua, ha ko e mena foaki atu he poa he mate a Iesu e mena taha nai ke he tau tagata tane mo e tau fifine—ke ataina mai he fakahala he hala mo e mate, fakalataha mo e amaamanakiaga ke he moui tukulagi.—Roma 6:23.
18. Ko e heigoa e kakano lahi ne talahau e Peteru ma e tane ke fakalilifu hana hoana?
18 Kua foaki mai foki e Peteru e taha kakano lahi ne kua lata ai e tane ke fakalilifu hana hoana, “neke fakalavelave ha [hana] a tau liogi.” Ko e tau kupu “neke fakalavelave” kua moua mai he kupu fakagahuahua Heleni (en·koʹpto) ne kua kakano moli “ke hehele.” Hagaao ke he Expository Dictionary of New Testament Words ha Vine, mena “fakaaoga ke fakatuai aki e tau tagata he moumou e puhala tu, po ke tuku tonu e taha mena ke apitia e hala.” To moua ai mogoia e tane ne kaumahala ke tuku atu ke he hana hoana e fakalilifu kua fai mena ne fakatauhele hana liogi ke he fanogonogoaga he Atua. Liga to logona he tagata tane ko e nakai aoga a ia ke tutala atu ke he Atua, po kua liga nakai fia loto a Iehova ke fanogonogo. Kua maali ai, mena kapaletu lahi a Iehova ke he puhala ne taute he tau tagata tane ke he tau fifine.—Fakatatai Tagi Aue 3:44.
19. Liga maeke fefe e tau tagata tane mo e tau fifine he fakapotopotoaga ke fekafekau auloa mo e fefakalilifuaki?
19 Ko e matagahua ke fakakite e mahani fakalilifu mena nakai lago ni hokoia ke he tau tane. Ke he mena kua lata e tane ke fakalilifu hana hoana he taute e tau mahani fakaalofa mo e lilifu ki a ia, kua lata e hoana ke fakalilifu ke he hana tane he omaoma mo e hokulo lahi e mahani fakalilifu ka fakakite ki a ia. (1 Peteru 3:1-6) Ko e taha mena foki, ne tomatoma mai a Paulo ke he tau Kerisiano ‘kia takitokotaha ke tuku atu e lilifu ke he falu.’ (Roma 12:10) Kua ui mai e mena nei ke he tau tagata tane mo e tau fifine he fakapotopotoaga ke fekafekau auloa mo e fefakalilifuaki. Ka hufia e agaga pihia, to nakai ohooho e tau fifine Kerisiano ke vagahau ke ulu moumou e pule malolo ha lautolu ne taute e tau takitakiaga. Ka e kehe, to lagomatai e lautolu e tau motua mo e gahua fakalataha mo lautolu. (1 Korinito 14:34, 35; Heperu 13:17) Ka ko e vala ha lautolu, to taute he tau leveki Kerisiano e “patu fifine, tuga ne matua fifine a ia; ko e tamāfine foki, tuga ne mahakitaga a ia, mo e loto mea ni.” (1 Timoteo 5:1, 2) Kua pulotu ai e tau motua ka manamanatu fakamitaki ke he tau mena ne talahau he tau matakainaga fifine Kerisiano ha lautolu. Ti ka fakakite he matakainaga fifine hana mahani fakalilifu ke he ulupule fakateokarasi mo e huhu fakalilifu e taha mena po ke fakakite foki e taha mena ne kua lata ke taute, to fiafia lahi e tau motua ke onoono ke he hana huhu po ke lekua.
20. Hagaao ke he fakamauaga he Tohiaga Tapu, kua lata ke taute fefe e tau fifine?
20 Tali mai he kamataaga he hala i Etena, kua loga e tau mahani fakamotu ne tiaki e tau fifine he tuaga nakai lilifu. Ka e nakai ko e puhala a ia ne fioia e Iehova he kamataaga ma lautolu ke moua. Pete ni ko e heigoa e tau onoonoaga he aga fakamotu hagaao ke he tau fifine ne kua hufia, kua fakakite maaliali mai ua he tau fakamauaga Tohiaga Tapu Heperu mo e Tohiaga Tapu Kerisiano Heleni kua lata ke taute e mahani fakalilifu ke he tau fifine mahani Atua. Ko e ha lautolu a tonu haia ne foaki age he Atua.
[Tau Matahui Tala]
a Kua fakamaama mai he The International Standard Bible Encyclopedia: “Kua nakai kai fakalataha e tau fifine mo e tau tagata tane ne uiina, mo e fakalolelole ke he tau tagata tane ke aua tala mo e tau fifine. . . . Kua mua atu e kelea ke tutala mo e fifine he tau mena toloaga tagata.” Kua tomatoma mai e Mishnah Iutaia, ko e fakaputuaga he tau fakaakoaga he tau rapai: “Aua tala lahi mo e tau fifine. . . . Ko ia ne tala lahi mo e tau fifine to tamai ne ia ki a ia e kelea mo e tiaki ai e fakaakoaga ke he Matafakatufono mo e eke ai ni fakahiku ke fano ki Kehena.”—Aboth 1:5.
b Kua talahau he tohi Palestine in the Time of Christ: “He falu mena tutupu, kua teitei lahi e fifine ke tatai mo e tupa. Ma e fakatai, kua nakai maeke a ia ke talahaua fakamoliaga he hopoaga fakafili, ka e ke talahau ni e tala ke he mate he hana tane.” Hagaao ki a Levitika 5:1, ne fakamaama mai he The Mishnah: “[Ko e matafakatufono ke he] ‘omonua he talahaua fakamoli ke he fakamoliaga’ kua hagaao ni ke he tau tagata tane ka e nakai ke he tau fifine.”—Shebuoth 4:I.
c Kua hokotaki mai e Josephus ko e tagata Iutaia ne tohia fakamauaga tala tuai he senetenari fakamua kua fakafano e Salome ko e mahakitaga he Patuiki ko Herota, ke he hana tane “e tohi kua fakaoti ha laua a fakamauaga, ko e mena nakai tatai mo e matafakatufono Iutaia. Ha ko e tagata tane (ni hokoia) ne fakaata e mautolu ke taute e mena nei.”—Jewish Antiquities, XV, 259 [vii, 10].
Ko e Heigoa Hau a Tali?
◻ Ko e heigoa e tau fakafifitakiaga ne fakakite mai ko e taute atu e Iesu e mahani fakalilifu ke he tau fifine?
◻ Kua fakakite fefe he tau fakaakoaga a Iesu e fakalilifuaga ke he lilifu he tau fifine?
◻ Kua lata he ha e tane ke tuku atu e fakalilifu ke he hoana Kerisiano hana?
◻ Ko e heigoa e matagahua ne lago ke he tau Kerisiano oti kana ke fakakite e fakalilifu?
[Fakatino he lau 15]
Ke he ha lautolu a fiafia lahi, ko e tau fifine mahani Atua ne kitia mua a Iesu he liu tu mai, ne tala age ki a lautolu ke talahaua e fakamoliaga ke he hana tau matakainaga