Кӕд ныппырх кодтой рагон Иерусалим? Фыццаг хай
Уый зонын цӕмӕн хъӕуы? Бӕлвырдгӕнӕнтӕ цӕуыл дзурӕг сты?
Ацы статьяйы ӕмӕ, иннӕ номыры цы статья уыдзӕн, уым ныхас цӕудзӕн, вавилойнӕгтӕ рагон Иерусалим кӕцы аз ныппырх кодтой, уый фӕдыл ахуыргӕндтӕ цы дзурынц, ууыл. Ацы статьятӕй базондзыстӕм бӕлвырдгӕнӕнтӕ уыцы хабары фӕдыл, стӕй Библимӕ гӕсгӕ дзуапп лӕвӕрд ӕрцӕудзӕн, иуӕй-иу кӕсджыты цы фарстатӕ цымыдис кӕны, уыдонӕн.
«Бирӕ историкты ӕмӕ археологты хъуыдымӕ гӕсгӕ рагон Иерусалим пырхгонд ӕрцыд н. э. размӕ 586 кӕнӕ 587 азыa. Уӕд Йегъовӕйы Ӕвдисӕнтӕ та афтӕ цӕмӕн дзурынц, ӕмӕ уый н. э. размӕ 607 азы уыд? Цавӕр бӕлвырдгӕнӕнтӕ у уӕ бон ӕрхӕссын?»
АЦЫ фарста радта нӕ кӕсджытӕй иу. Фӕлӕ, цымӕ, афтӕ ахсджиаг у зонын, Вавилоны паддзах Навуходоносор II рагон Иерусалим кӕцы аз ныппырх кодта, уый? О, уый ахсджиаг у, фыццаджыдӕр уый тыххӕй, ӕмӕ Хуыцауы адӕмы цард уыцы хабары фӕстӕ цӕхгӕр фӕивта. Иу историк куыд загъта, афтӕмӕй «уый ӕркодта бӕллӕхмӕ, стыр бӕллӕхмӕ». Уыцы аз вавилойнӕгтӕ ныппырх кодтой, дзуттӕгтӕ Ӕппӕтхъомысджын Хуыцауӕн 400 азӕй фылдӕр кӕм куывтой уыцы кувӕндон. Хуыцауы лӕггадгӕнджытӕй иу йӕ хъарӕджы дзырдта: «О Хуыцау... дӕ рухс кувӕндонӕй дын фӕхынджылӕг кодтой, Иерусалимӕй дур дурыл нал ныууагътой» (Псалом 79:1)b.
Дыккаджы та, уыцы «стыр бӕллӕхх» кӕд ӕрцыд ӕмӕ та Иерусалимы раст дин йӕ къахыл куыд слӕууыд, уыцы хабар Библийы пехуымпарӕдтимӕ куыд баст у, уый куы бамбарӕм, уӕд ноджы тынгдӕр баууӕнддзыстӕм Хуыцауы Ныхасыл. Уӕдӕ афтӕ цӕмӕн рауад, ӕмӕ ахуыргӕндтӕ зӕгъынц, зӕгъгӕ, Иерусалим пырхгонд ӕрцыд н. э. размӕ 587 азы, Йегъовӕйы Ӕвдисӕнтӕ та дзурынц, уый уыд н. э. размӕ 607 азы, зӕгъгӕ, ома 20 азы раздӕр? Цыбыртӕй йӕ куы зӕгъӕм, уӕд уый тыххӕй, ӕмӕ н. э. размӕ 607 аз ис сбӕлвырд кӕнӕн Библимӕ гӕсгӕ.
«Ӕвдай азы»
Вавилойнӕгтӕ Иерусалим куы ныппырх кодтой, уымӕй бирӕ азтӕ раздӕр пехуымпар Йереми цы ныхӕстӕ загъта, уыдонмӕ гӕсгӕ ис сбӕлвырд кӕнӕн, Библийы цы ахсджиаг хабӕртты кой ис, уыдон кӕд ӕрцыдысты, уый. Йереми «ӕппӕт Иерусалимы цӕрджыты» фӕдзӕхста: «Ацы зӕхх ӕнӕхъӕнӕй дӕр фестдзӕн ӕдзӕрӕг быдыр... ӕмӕ ацы адӕмтӕ Вавилоны паддзахӕн лӕггад кӕндзысты ӕвдай азы» (Йереми 25:1, 2, 11). Фӕстӕдӕр та загъта: «Афтӕ зӕгъы Йегъовӕ: „Вавилоны ӕвдай азы куы фӕуат, уӕд уӕм ме ’ргом раздахдзынӕн ӕмӕ уын зӕрдӕ цӕмӕй бавӕрдтон, уый сӕххӕст кӕндзынӕн – фӕстӕмӕ уӕ ардӕм ӕркӕндзынӕн“» (Йереми 29:10). Йереми цавӕр «ӕвдай азы» кой кодта? Цымӕ уыцы ӕвдай азы куыд ӕххуыс кӕнынц, Иерусалим кӕд ныппырх кодтой, уый сбӕлвырд кӕнынӕн?
Библи тӕлмацгӕнджытӕй иуӕй-иутӕ ацы стих афтӕ нӕ ратӕлмац кодтой, «Вавилоныл ӕвдай азы куы сӕххӕст уа», зӕгъгӕ, фӕлӕ «Вавилоны ӕвдай азы куы фӕуат». Уымӕ гӕсгӕ иуӕй-иу историктӕ зӕгъынц, зӕгъгӕ, 70 азы хауынц Вавилоны паддзахадмӕ. Историмӕ гӕсгӕ, рагон Иудӕ ӕмӕ Иерусалим вавилойнӕгты къухы уыдысты 70 азы дӕргъы – н. э. размӕ 609 азӕй н. э. размӕ 539 азмӕ, ома, мидийӕгтӕ ӕмӕ персайнӕгтӕ горӕт Вавилон куы бацахстой, уӕдмӕ.
Фӕлӕ Библийӕ куыд зыны, афтӕмӕй 70 азы сты, Хуыцау Иудӕ ӕмӕ Иерусалимы цӕрджыты цы рӕстӕгмӕ бафхӕрдта, уый. Ӕфхӕргӕ та сӕ уымӕн бакодта, ӕмӕ йын цы дзырд радтой, дӕ закъӕттӕ дын ӕххӕст кӕндзыстӕм, зӕгъгӕ, уый фехӕлдтой (Рацыд 19:3–6). Сӕ фыдмитӕ кӕй нӕ ныууагътой, уый тыххӕй сын Хуыцау загъта: «Фӕсиддзынӕн Вавилоны паддзах Навуходоносормӕ... ӕмӕ [йӕ] ракӕндзынӕн ацы зӕххы ныхмӕ ӕмӕ йӕ цӕрджыты ныхмӕ ӕмӕ, сӕ алыварс цыдӕриддӕр адӕмтӕ цӕры, уыдоны ныхмӕ» (Йереми 25:4, 5, 8, 9). Иерусалимы алыварс цы адӕмтӕ цард, уыдоны дӕр кӕд вавилойнӕгты фыдӕх хъуамӕ баййӕфтаид, уӕддӕр Йереми йӕ пехуымпарады сӕйраджыдӕр кодта йӕ адӕмы кой. Вавилойнӕгтӕ Иерусалим кӕй ныппырх кодтой ӕмӕ дзуттӕгты 70 азмӕ уацары кӕй акодтой, уый тыххӕй Йереми загъта, «ӕфхӕрд баййӕфта мӕ адӕмы чызг», уымӕн ӕмӕ Иерусалим «уӕззау тӕригъӕд ракодта», зӕгъгӕ (Йеремийы хъарӕг 1:8; 3:42; 4:6).
Уӕдӕ Библийы цы 70 азы кой цӕуы, уыдон сты, Иудӕйы адӕм Вавилоны уацары цы рӕстӕг фесты, уый. Уыцы тӕрхон Хуыцау сӕххӕст кодта вавилойнӕгты къухӕй. Фӕлӕ Хуыцау дзуттӕгтӕн загъта: «Вавилоны ӕвдай азы куы фӕуат, уӕд уӕм ме ’ргом раздахдзынӕн ӕмӕ уын зӕрдӕ цӕмӕй бавӕрдтон, уый сӕххӕст кӕндзынӕн – фӕстӕмӕ уӕ ардӕм [Иудӕ ӕмӕ Иерусалимы зӕхмӕ] ӕркӕндзынӕн» (Йереми 29:10).
«Ӕвдай азы» кӕд райдыдтой?
Историк Ездрӕ цард, Йереми цы 70 азы кой кодта, уыдон куы фесты, уый фӕстӕ. Хуыцауы фӕндӕй Ездрӕ паддзах Навуходоносоры тыххӕй ныффыста: «Хъамайӕ чи аирвӕзт, уыдоны та Вавилонмӕ уацары акодта, ӕмӕ йын йӕхицӕн ӕмӕ йӕ фырттӕн уыдысты лӕггадгӕнджытӕ, цалынмӕ Персы паддзахад бартӕ йӕ къухмӕ нӕ райста, уӕдмӕ. Афтӕмӕй сӕххӕст, Йегъовӕ Йеремийы уылты цы загъта, уый. Цалынмӕ зӕхх йӕ сабаттӕ иууылдӕр нӕ баулӕфыд, уӕдмӕ уыди афтӕ» (2 Азфыстыты 36:20, 21).
Уӕдӕ 70 азы дӕргъы Иудӕ ӕмӕ Иерусалимы зӕхх хъуамӕ баулӕфыдаид йӕ сабаттӕ иууылдӕр. Уый афтӕ ӕмбаргӕ у, ӕмӕ зӕхх хъуамӕ куыстгонд ма цыдаид: мадӕр хуымтӕ хъуамӕ тыдтаиккой, мадӕр – сӕнӕфсиртӕ ӕхсӕстаиккой (Левит 25:1–5). Хуыцау йӕ адӕмы рагацау бафӕдзӕхста, йӕ закъӕттӕ йын куы не ’ххӕст кӕной, уыдонмӕ хауд сабатбоны закъон дӕр, уӕд сӕ кӕй бафхӕрдзӕн – зӕхх 70 азы ӕдзӕрӕг уыдзӕн ӕмӕ йӕ ничи кусдзӕн (Левит 26:27, 32–35, 42, 43).
Уыцы ныхӕстӕ кӕд сӕххӕст сты? Вавилойнӕгты ’фсад, йӕ сӕргъы Навуходоносор, афтӕмӕй Иерусалиммӕ ныббырста дыууӕ хатты. Фыццаг хаттӕй дыккаг хатмӕ рацыд дӕс азы бӕрц. Уӕдӕ кӕд райдыдтой уыцы 70 азы? Бӕлвырд у, Навуходоносор Иерусалиммӕ фыццаг хатт куы ныббырста, уӕд кӕй нӕ райдыдтой. Афтӕ цӕмӕн ис зӕгъӕн? Кӕд уыцы рӕстӕг Навуходоносор Вавилонмӕ уацары бирӕты акодта, уӕддӕр адӕмӕн сӕ фылдӕры ныууагъта Иудӕйы. Стӕй горӕт дӕр нӕ ныппырх кодта. Уымӕй ма цалдӕр азы фӕстӕ дӕр «хуымӕтӕг адӕм», ома Иудӕйы чи баззад, уыдон, сӕ зӕххытӕ куыстой (2 Паддзӕхты 24:8–17). Фӕлӕ уалынмӕ уавӕр цӕхгӕр фӕивта.
Иудейтӕ сызмӕстой, ӕмӕ уӕд вавилойнӕгтӕ фӕстӕмӕ Иерусалиммӕ ӕрбаздӕхтысты (2 Паддзӕхты 24:20; 25:8–10). Ацы хатт ныппырх кодтой горӕт дӕр ӕмӕ йӕ кувӕндон дӕр, йӕ цӕрджытӕй та йын бирӕты акодтой уацары Вавилонмӕ. Дыууӕ мӕйы фӕстӕ «адӕм иууылдӕр [чи ма дзы баззад, уыдон], гыццылӕй-стырӕй, стӕй ӕфсады хистӕртӕ дӕр сыстадысты ӕмӕ Египетмӕ ацыдысты, уымӕн ӕмӕ халдейтӕй фӕтарстысты» (2 Паддзӕхты 25:25, 26). Ӕмӕ ӕрмӕстдӕр уӕд, тишрийы мӕйы (сентябрь–октябрь), дзуттаг къӕлиндармӕ гӕсгӕ ӕвдӕм мӕйы, ӕдзӕрӕг чи сси ӕмӕ кӕй нал куыстой, уыцы зӕххӕй зӕгъӕн уыд, йӕ сабаттӕ улӕфын кӕй райдыдта. Египетмӕ чи алыгъд, уыдонӕн Йегъовӕ Йеремийы уылты загъта: «Сымах федтат, Иерусалим ӕмӕ Иудӕйы горӕттыл цы бӕллӕх ӕруагътон, уый. Ӕмӕ ныр афтидӕй лӕууынц, цӕрӕг дзы нал ис» (Йереми 44:1, 2). Уӕдӕ, ӕвӕццӕгӕн, уӕд райдыдтой, кӕй кой кӕнӕм, уыцы 70 азы. Фӕлӕ уый кӕцы аз уыд? Цӕмӕй йӕ базонӕм, уый тыххӕй уал хъӕуы сбӕлвырд кӕнын, уыцы рӕстӕг кӕд фӕци, уый.
«Ӕвдай азы» кӕд фесты?
Персы паддзахад йӕ тыхы куы бацыд, уӕд пехуымпар Данел цард Вавилоны ӕмӕ банымадта, 70 азы кӕд хъуамӕ фӕуыдаиккой, уый. Данел ныффыста: «Ӕз, Данел, чингуытӕм гӕсгӕ сбӕрӕг кодтон, Йегъовӕ пехуымпар Йеремийӕн цы загъта, уымӕ гӕсгӕ Иерусалим ӕдзӕрӕгӕй цал азы хъуамӕ лӕууа, уый – бӕлвырдӕй ӕвдай азы» (Данел 9:1, 2).
Ездрӕ хъуыды кодта Йеремийы пехуымпар-ныхӕстыл ӕмӕ, 70 азы кӕд фесты, уыцы рӕстӕг сбаста, паддзах Кир Йегъовӕйы фӕндӕй дзуттӕгты ссӕрибар кӕныны тыххӕй уынаффӕ куы рахаста ӕмӕ йӕ алы ран дӕр куы фехъусын кӕнын кодта, уыцы рӕстӕгимӕ (2 Азфыстыты 36:21, 22). Уыцы уынаффӕ хаст ӕрцыд, «Персы паддзах Кир фыццаг аз куы уыд паддзах, уӕд». (Кӕс рамкӕ «Ахсджиаг аз».) Н. э. размӕ 537 азы фӕззӕджы дзуттӕгтӕ Иерусалиммӕ ӕрбаздӕхтысты, цӕмӕй раст дин йӕ къахыл слӕууын кодтаиккой (Ездрӕ 1:1–5; 2:1; 3:1–5).
Библийы хронологимӕ гӕсгӕ уыцы 70 азы хъӕуы комкоммӕ ӕмбарын. Уыдон фесты н. э. размӕ 537 азы. Уыцы азӕй 70 азы фӕстӕмӕ куы анымайӕм, уӕд ӕрцӕудзыстӕм нӕ. э. размӕ 607 азмӕ.
Уӕдӕ Библимӕ гӕсгӕ бӕлвырд у, Иерусалим пырхгонд кӕй ӕрцыд н. э. размӕ 607 азы. Фӕлӕ уӕд бирӕ ахуыргӕндтӕ н. э. размӕ 587 азы кой цӕмӕн кӕнынц? Ахӕм хъуыдымӕ ’рцыдыдсты, рагон историкты куыстытӕм гӕсгӕ ӕмӕ, Птолемей цы паддзӕхты номхыгъд скодта, уымӕ гӕсгӕ. Цымӕ тынгдӕр цӕуыл ис ӕууӕндӕн – ахуыргӕндтӕ цы дзурынц ӕви Библийы цы фыст ис, ууыл? Цӕй ӕмӕ йӕ базонӕм.
Цымӕ рагон историкты куыстытӕм фау ӕрхӕссӕн нӕй?
Иерусалим пырхгонд куы ’рцыд, уымӕй цалдӕр ӕнусы фӕстӕдӕр чи цард, уыцы историктӕм алыхуызон хъуыдытӕ ис, «Ног вавилойнаг паддзахад» кӕй хонынц, уыцы рӕстӕг Вавилоны цы паддзӕхтӕ уыд, уыдоны тыххӕй. (Кӕс рамкӕ «Ног вавилойнаг паддзӕхтӕ».)c Фӕлӕ сӕ хронологи Библийы хронологийӕ хицӕн кӕны. Фӕлӕ, цымӕ, историктӕ нӕ рӕдийынц?
Уыцы историктӕй иу уыд вавилойнаг Берос, хуыцау Белы сауджын. Берос, «Вавилонийы истори», кӕй хонынц, уыцы къухфыст ныффыста н. э. размӕ 281 азмӕ ’ввахс, фӕлӕ нӕ рӕстӕгмӕ не ’рхӕццӕ. Цы фыста, уыдӕттӕй гыццыл цыдӕртӕ ис базонӕн иннӕ историкты къухфыстытӕй. Берос дзырдта, кӕй пайда кодта, «Вавилоны чи ис ӕмӕ цӕсты гагуыйау кӕй хъахъхъӕнынц, уыцы чингуытӕй»1. Цымӕ цы фыста, уыдӕттӕ иууылдӕр раст уыдысты? Ӕркӕсӕм иу хабармӕ.
Берос фыста, ассирийаг паддзах Сеннахериб паддзах кӕй сси йе ’фсымӕры фӕстӕ. Йӕ фӕстӕ та 8 азы паддзах уыди йӕ фырт Асархаддон, уый фӕстӕ та 21 азы паддзах уыд Саммуг [Шамаш-шум-укин] (История Вавилонии. Книга III, 2.1, 4). Фӕлӕ Берос цы рӕстӕджы цард, уый размӕ цы историон документтӕ фыст ӕрцыд, уыдонмӕ гӕсгӕ та Сеннахериб паддзах сси йе ’фсымӕры фӕстӕ нӕ, фӕлӕ йӕ фыд Саргон Дыккаджы фӕстӕ; Асархаддон та паддзах 8 азы нӕ уыд, фӕлӕ 12 азы; Шамаш-шум-укин та паддзах 21 азы нӕ уыд, фӕлӕ 20 азы. Историк Ван дер Спек загъта, Берос ӕцӕгдӕр кӕй пайда кодта вавилойнаг азфыстытӕй, фӕлӕ ма афтӕ дӕр загъта: «Фӕлӕ уӕддӕр уыцы хабӕрттӕм ӕфтыдта йӕхи хъуыдытӕ ӕмӕ цавӕрдӕр хабӕрттӕ, йӕхимӕ куыд растдӕр каст, афтӕ ӕмбарын кодта»2.
Цымӕ, Берос цы ныффыста, уый фӕдыл иннӕ историктӕ цы хъуыды кӕнынц? «Раздӕр Беросы иууылдӕр историкыл нымадтой»,– загъта, Беросы куыстытӕ лӕмбынӕг чи раиртӕста, иу ахӕм историк, Стэнли Берстайн. Фӕлӕ ӕрцыд ахӕм хъуыдымӕ: «Зӕгъын хъӕуы уый, ӕмӕ, историкӕн куыд ӕмбӕлы, афтӕ нӕ куыста. Вавилонийы историйы тыххӕй цы ныффыста, уымӕй нӕм абонмӕ цы скъуыддзӕгтӕ ӕрхӕццӕ, уыдоны дӕр ис бирӕ рӕдыдтытӕ суанг хуымӕтӕг хабӕртты дӕр... [...] Историкӕн ахӕм рӕдыдтытӕ кӕнын не ’мбӕлы, фӕлӕ Берос историк нӕ уыд»3.
Уӕдӕ, цы бӕлвырдгӕнӕнтӕм ӕркастыстӕм, уыдонмӕ гӕсгӕ афтӕ зӕгъӕн ис, ӕмӕ, Берос цы фыста, уыдӕттӕм фау ӕрхӕссӕн нӕй? Ӕмӕ цы ис зӕгъӕн, хронологи сӕйраджыдӕр Беросы фыстытӕм гӕсгӕ чи арӕзта, уыцы историкты тыххӕй та? Цымӕ, цы фыстой, ууыл ӕууӕндӕн ис?
Птолемейы номхыгъд
Иерусалим н. э. размӕ 587 азы кӕй ныппырх кодтой, уымӕн ма бӕлвырдгӕнӕнӕн ӕрхӕссынц, н. э. 2 ӕнусы цӕрӕг астроном Клавдий Птолемейы «Паддзӕхты номхыгъд». Птолемейы паддзӕхты номхыгъд у, рагон историйы, уыимӕ ног вавилойнаг рӕстӕджы, хронологийы бындур.
Ацы номхыгъд Птолемей сарӕзта, ног вавилойнаг дуг куы фӕци, уымӕй 600 азы бӕрц куы рацыд, уӕд. Цымӕ куыд сбӕрӕг кодта, йӕ номхыгъды цы паддзӕхтӕ уыд, уыдонӕй фыццаг паддзах кӕд сси, уый? Птолемей бамбарын кодта, йӕ номхыгъды фыццаг паддзах, Набонассар, паддзахы бынаты кӕд ӕрбадт, уый кӕй сбӕрӕг кодта уӕларвон буӕрттӕм кӕсгӕйӕ, зӕгъӕм, мӕйдалынгмӕ гӕсгӕ4. Бритайнаг музейы кусӕг Кристофер Уокер загъта: «Птолемей йӕ номхыгъд ӕрхъуыды кодта, цӕмӕй астрономтӕн раст хронологи уыдаид. Йӕ нысан уый нӕ уыд, цӕмӕй историктӕ зыдтаиккой, паддзӕхтӕй чи кӕд сси паддзах ӕмӕ кӕд амард, уый»5.
«Рагӕй фӕстӕмӕ иууылдӕр зонынц, Птолемейы номхыгъд астрономимӕ гӕсгӕ раст кӕй у, фӕлӕ уый ууыл дзурӕг нӕу, ӕмӕ историмӕ гӕсгӕ дӕр раст у»,– загъта, Птолемейы куыстытӕ бӕстон чи раиртӕста, уыцы профессор Лео Депаут. Уый фӕстӕ йӕ ныхӕстӕм бафтыдта: «Рагон паддзӕхты тыххӕй куы дзурӕм [уыдонмӕ хауынц Ног вавилойнаг паддзахады паддзӕхтӕ дӕр], уӕд сӕ чи кӕцы рӕстӕг уыд паддзах, уый базоныны тыххӕй уыцы номхыгъд барын хъӕуы цуркӕнгӕс фыстытимӕ (клинопись)»6.
Птолемейы номхыгъд раст кӕй у, уый сбӕлвырд кӕнӕн кӕй фӕрцы ис, уыцы «цуркӕнгӕс фыстытӕ» цы сты? Уыдонмӕ хауынц, ног вавилойнаг дуджы кӕнӕ уый хӕдфӕстӕ писыртӕ кӕй сарӕзтой, уыцы вавилойнаг азфыстытӕ, паддзӕхты номхыгъдтӕ ӕмӕ хъуыддаджы документтӕ7.
Птолемейы номхыгъд ӕмӕ уыцы цуркӕнгӕс фыстытӕ кӕрӕдзиимӕ абаргӕйӕ цы базонӕн ис? Бынӕй рамкӕйы, «Птолемейы номхыгъд ӕмӕ рагон цуркӕнгӕс фыстытӕ хицӕн кӕнынц?», зӕгъгӕ, ӕвдыст цӕуынц Птолемейы номхыгъдӕн йӕ иу хай ӕмӕ рагон цуркӕнгӕс фыстытӕ. Зӕгъын хъӕуы, ӕмӕ Птолемейы номхыгъды Вавилоны паддзӕхтӕ Кандалану ӕмӕ Набониды ’хсӕн кӕй ис ӕрмӕстдӕр цыппар паддзахы. Фӕлӕ рагон горӕт Урукы цы паддзӕхты номхыгъд ссардтой – иу цуркӕнгӕс документы хай,– уым уыцы паддзӕхты ’хсӕн ис авд паддзахы. Кӕд, мыййаг, Птолемей йӕ номхыгъдмӕ кӕй нӕ бахаста, уыцы паддзӕхтӕ паддзахады сӕргъы бирӕ рӕстӕг нӕ фесты? Иуӕй-иу цуркӕнгӕс фыстытӕм гӕсгӕ уыцы паддзӕхтӕй иу паддзах уыд авд азы8.
Уымӕй уӕлдай ма, цуркӕнгӕс документты ис фидар бӕлвырдгӕнӕн, ног вавилойнаг рӕстӕджы фыццаг паддзах Набопаласары размӕ Вавилонийы цыппар азы дӕргъы кӕй уыд ӕндӕр паддзах – Ашшур-этель-илани. Стӕй иу азӕй фылдӕр бӕстӕйӕн паддзах нӕ уыд9. Фӕлӕ уыцы хабӕрттӕй иу дӕр Птолемейы номхыгъды фыст не ’рцыд.
Цымӕ Птолемей иуӕй-иу паддзӕхты йӕ номхыгъдмӕ цӕуылнӕ бахаста? Ӕвӕццӕгӕн ӕм афтӕ каст, ӕмӕ сын закъонмӕ гӕсгӕ уый бар нӕ уыд, цӕмӕй Вавилоны паддзӕхтӕ уыдаиккой10. Зӕгъӕм, Ног вавилойнаг паддзахады паддзах Лабаши-Мардукы кой не скодта. Фӕлӕ цуркӕнгӕс фыстытӕм гӕсгӕ, Птолемей йӕ номхыгъды кӕй нӕ ныффыста, уыцы паддзӕхтӕ ӕцӕгдӕр уыдысты Вавилонийы паддзахады сӕргъы.
Птолемейы паддзӕхты номхыгъд, ӕнӕуи, растыл нымайынц. Фӕлӕ дзы иуӕй-иу паддзӕхты кой кӕй нӕй, уымӕ гӕсгӕ йӕ бӕлвырд историон документ схонӕн ис?
Бӕлвырдгӕнӕнтӕ цӕуыл дзурӕг сты?
Библи бӕлвырдӕй ӕвдисы, Иудӕйы зӕхх ӕдзӕрӕг кӕй уыд 70 азы. Бирӕ бӕлвырдгӕнӕнтӕ ис, стӕй ахуыргӕндтӕн дӕр сӕ фылдӕр уыимӕ разы сты, дзуттӕгтӕ сӕ райгуырӕн бӕстӕмӕ кӕй ӕрыздӕхтысты н. э. размӕ 537 азы. Уыцы азӕй 70 азы фӕстӕмӕ куы анымайӕм, уӕд ӕрцӕудзыстӕм н. э. размӕ 607 азмӕ, ома Иерусалим пырхгонд куы ’рцыд, уыцы азмӕ. Рагон историкты хъуыдымӕ гӕсгӕ ӕмӕ Птолемейы номхыгъдмӕ гӕсгӕ Иерусалим уыцы аз не ’рцыд пырхгонд. Фӕлӕ уыцы историктӕ ӕмӕ Птолемей раст кӕй уыдысты, уый дызӕрдыггаг у. Сӕ бӕлвырдгӕнӕнтӕ фаг не сты, цӕмӕй зӕгъӕн уа, Библийы хронологи раст кӕй нӕу.
Фӕлӕ ма уӕддӕр цалдӕр фарстайӕн хъӕуы дзуапп раттын. Ау, историмӕ гӕсгӕ ӕппындӕр ницы бӕлвырдгӕнӕнтӕ ис, Библи раст кӕй у уымӕн, ома Иерусалим н. э. размӕ 607 азы кӕй ныппырх кодтой? Цӕуыл дзурӕг сты, уыцы рӕстӕджы чи цард, уыцы адӕмӕй иуӕй-иутӕ цы цуркӕнгӕс фыстытӕ скодтой, уыдон та? Ацы фарстатӕн дзуапп базондзыстӕм иннӕ брошюрӕйӕ.
[Фиппаинӕгтӕ]
a Ахуыргӕндтӕн сӕ фылдӕр разы сты, Иерусалим пырхгонд кӕй ӕрцыд н. э. размӕ 586 азы кӕнӕ н. э. размӕ 587 азы. Фӕлӕ ацы статьяйы кӕндзыстӕм ӕрмӕстдӕр н. э. размӕ 587 азы кой.
b Йегъовӕйы Ӕвдисӕнтӕ мыхуыры уадзынц «Библи – Ног дунейы тӕлмац». Ацы тӕлмац у раст ӕмӕ йыл ис ӕууӕндӕн. Фӕлӕ кӕд Йегъовӕйы Ӕвдисӕн нӕ дӕ, уӕд дӕ, чи зоны, бафӕнда ӕндӕр тӕлмацӕй пайда кӕнын.
c Ног вавилойнаг паддзахады фыццаг паддзах уыд Набопаласар, Навуходоносоры фыд. Фӕстаг паддзах та – Набонид. Уыцы дуг ахуыргӕндты тынг цымыдис кӕны, уымӕн ӕмӕ уыцы паддзӕхтӕ Вавилоны сӕргъы уыдысты, Иудӕйы зӕхх ӕдзӕрӕг цы 70 азы уыд, уымӕн йӕ фылдӕр хай.
[Рамкӕ/Ныв 28 фарсыл]
АХСДЖИАГ АЗ
Кир II Вавилон н. э. размӕ 539 азы кӕй бацахста, уый сбӕлвырд кодтой дыууӕ хъуыддаджы фӕрцы
▪ Рагон историон документтӕ ӕмӕ цуркӕнгӕс фыстытӕ. Сицилиаг Диодор (н. э. размӕ 80–20 аз. ӕв.) ныффыста, зӕгъгӕ, Кир Персы паддзах сси фӕндзай фӕндзӕм олимпиадӕйы (азнымады формӕ) фыццаг аз. (Historical Library, Book IX, 21). Уый уыд н. э. размӕ 560 аз. Грекъаг историк Геродот (н. э. размӕ 485–425 аз. ӕв.) ныффыста, Киры кӕй амардтой «29 азы паддзах куы фӕци, уӕд», ома 30-ӕм аз паддзах куы уыд, уӕд, ӕмӕ уый хауы н. э. размӕ 530 азмӕ (Геродот. История. Книга I. 214). Цуркӕнгӕс фыстытӕ ӕвдисынц, Кир Вавилоны паддзах фараст азы кӕй уыд ӕмӕ уый фӕстӕ кӕй амард. Уӕдӕ, цы аз амард, уыцы азӕй, ома н. э. размӕ 530 азӕй, фараст азы фӕстӕмӕ куы анымайӕм, уӕд ӕрцӕудзыстӕм н. э. размӕ 539 азмӕ – Кир Вавилон куы бацахста, уыцы азмӕ.
Бӕлвырдгӕнӕнтӕ цуркӕнгӕс фыстытӕй. Вавилойнаг астрономион ӕлыгӕй конд къӕй (BM 33066) ӕвдисы, Кир кӕй амард н. э. размӕ 530 азы. Кӕд уыцы къӕйыл уӕларвон буӕрттӕй чи кӕцы ран ис, уый бынтон раст амынд нӕу, уӕддӕр дзы дыууӕ мӕйдалынджы хабар раст фыст у. Куыд фыст дзы ис, афтӕмӕй уыдон уыдысты, Киры фырт Камбис II йӕ фыды фӕстӕ паддзахы бынаты куы ӕрбадт, уымӕн йӕ ӕвдӕм аз. Ӕмӕ ӕцӕгдӕр, Вавилоны мӕйдалынгтӕ уыд н. э. размӕ 523 азы 16 июлы ӕмӕ н. э. размӕ 522 азы 10 январы. Уӕдӕ Камбис паддзах куы сси, уымӕн йӕ ӕвдӕм азы райдиан хауы н. э. размӕ 523 азмӕ, уалдзӕгмӕ. Афтӕмӕй бӕрӕг у, паддзах кӕй сси н. э. размӕ 529 азы. Уымӕ гӕсгӕ, Кир Вавилоны сӕргъы куы уыд, уымӕн йӕ фӕстаг аз уыд н. э. размӕ 530 аз, паддзахбадӕныл та ӕрбадт н. э. размӕ 539 азы.
[Ныв барлӕвӕрдӕй 28 фарсыл]
Tablet: © The Trustees of the British Museum
[Рамкӕ 31 фарсыл]
СӔЙРАГ ХЪУЫДЫТӔ
▪ Историктӕй бирӕты хъуыдымӕ гӕсгӕ, Иерусалим ныппырх кодтой н. э. размӕ 587 азы.
▪ Библийы хронологимӕ гӕсгӕ бӕлвырд у, уыцы хабар кӕй ӕрцыд н. э. размӕ 607 азы.
▪ Ахуыргӕндтӕ сӕйраджыдӕр пайда кӕнынц, рагон историктӕ цы ныффыстой, уымӕй ӕмӕ Птолемейы номхыгъдӕй.
▪ Рагон историктӕ цы ныффыстой, уым ис стыр рӕдыдтытӕ. Уымӕй уӕлдай, уыдон цы ныффыстой ӕмӕ ӕлыгӕй конд къӕйты цы фыст ис, уыцы хабӕрттӕ арӕх фӕхицӕн кӕнынц кӕрӕдзийӕ.
[Рамкӕ 31 фарсыл]
Фиппаинӕгтӕ
1. Вавилонийы истори (Chaldaeorum Historiae), Фыццаг чиныг, 1.1.
2. Studies in Ancient Near Eastern World View and Society, page 295.
3. The Babyloniaca of Berossus, page 8.
4. Альмагест. И. Н. Веселовскийы тӕлмац рагон грекъаг ӕвзагӕй. М. 1998. Ӕртыккаг чиныг. 7. 98 ф. Птолемей зыдта, вавилойнаг астрономтӕн сӕ бон кӕй уыд сбӕрӕг кӕнын, раздӕр мӕйдалынгтӕ кӕд уыдысты ӕмӕ фидӕны кӕд уыдзысты, уый, уымӕн ӕмӕ бафиппайдтой, мӕйдалынгтӕ алы 18 азы кӕй вӕййынц (Альмагест. Цыппӕрӕм чиныг 2).
5. Mesopotamia and Iran in the Persian Period, pages 17-18.
6. Journal of Cuneiform Studies, Volume 47, 1995, pages 106-107.
7. Цуркӕнгӕс фыссынад у ӕлыг къӕйтыл кӕнӕ дуртыл фыссын.
8. Син-шар-ишкун паддзах уыд авд азы. Уыцы паддзахы документтӕй ссардтой 57. Уыдон фыст ӕрцыдысты, паддзах куы сси уыцы азӕй, йӕ паддзахады сӕргъы ӕвдӕм аз куы уыд, уӕды онг (Journal of Cuneiform Studies, Volume 35, 1983, pages 54-59).
9. Хъуыддаджы документ (C.B.M. 2152). Фыст ӕрцыд, Ашшур-этель-илани цыппӕрӕм аз паддзах куы уыд, уӕд (Legal and Commercial Transactions Dated in the Assyrian, Neo-Babylonian and Persian Periods—Chiefly From Nippur, by A.T. Clay, 1908, page 74). Йӕ кой ма ис Набониды харрайнаг фыстыты (H1B) Набопаласары размӕ, фыццаг цӕджындзы, 30 рӕнхъы (Anatolian Studies, Vol. VIII, 1958, pages 35, 47). Вавилонӕн паддзах куы нӕ уыд, уыцы рӕстӕджы тыххӕй фыст ис 2-аг Азфысты, 14 рӕнхъы (Assyrian and Babylonian Chronicles, pages 87-88).
10. Куыд хъуыды кӕнынц, афтӕмӕй Птолемей йӕ номхыгъды ранымадта ӕрмӕстдӕр вавилойнаг паддзӕхты. Иуӕй-иу ахуыргӕндты хъуыдымӕ гӕсгӕ, Птолемей йӕ номхыгъды цалдӕр паддзахы кой уый тыххӕй кӕй не скодта, ӕмӕ сӕ хуыдтой «Ассирийы паддзӕхтӕ». Фӕлӕ, 30 фарсыл цы рамкӕ ис, уымӕй бӕрӕг у, Птолемейы номхыгъды цы паддзӕхтӕ ис, уыдонӕй иуӕй-иуты кӕй хуыдтой «Ассирийы паддзӕхтӕ» дӕр. Цуркӕнгӕс документтӕ ӕмӕ фыстӕджытӕ, стӕй ӕндӕр фыстытӕ дӕр бӕлвырдӕй ӕвдисынц, Ашшур-этель-илани, Син-шуму-лишир ӕмӕ Син-шар-ишкун кӕй уыдысты Вавилонийы паддзӕхтӕ.
[Таблицӕ/Ныв 29 фарсыл]
(Мыхуыры куыд рацыд, уый фенӕн ис публикайийы)
НОГ ВАВИЛОЙНАГ ПАДДЗӔХТӔ
Кӕд ацы историктӕ цы дзурынц, уый раст у, уӕд сӕ ныхӕстӕ кӕрӕдзийӕ цӕмӕн хицӕн кӕнынц?
Паддзӕхтӕ
Набопаласар
БЕРОС н. э. р. 350–270 аз. ӕв. (21)
ПОЛИГИСТОР н. э. р. 105–? аз. ӕв. (20)
ИОСИФ ФЛАВИЙ н. э. 37–100 (?) аз. ӕв. (–)
ПТОЛЕМЕЙ н. э. 100–170 аз. ӕв. (21)
Навуходоносор II
БЕРОС н. э. р. 350–270 аз. ӕв. (43)
ПОЛИГИСТОР н. э. р. 105–? аз. ӕв. (43)
ИОСИФ ФЛАВИЙ н. э. 37–100 (?) аз. ӕв. (43)
ПТОЛЕМЕЙ н. э. 100–170 аз. ӕв. (43)
Амель-Мардук
БЕРОС н. э. р. 350–270 аз. ӕв. (2)
ПОЛИГИСТОР н. э. р. 105–? аз. ӕв. (12)
ИОСИФ ФЛАВИЙ н. э. 37–100 (?) аз. ӕв. (18)
ПТОЛЕМЕЙ н. э. 100–170 аз. ӕв. (2)
Нериглиссар
БЕРОС н. э. р. 350–270 аз. ӕв. (4)
ПОЛИГИСТОР н. э. р. 105–? аз. ӕв. (4)
ИОСИФ ФЛАВИЙ н. э. 37–100 (?) аз. ӕв. (40)
ПТОЛЕМЕЙ н. э. 100–170 аз. ӕв. (4)
Лабаши-Мардук
БЕРОС н. э. р. 350–270 аз. ӕв. (9 мӕйы)
ПОЛИГИСТОР н. э. р. 105–? аз. ӕв. (–)
ИОСИФ ФЛАВИЙ н. э. 37–100 (?) аз. ӕв. (9 мӕйы)
ПТОЛЕМЕЙ (–)
Набонид
БЕРОС н. э. р. 350–270 аз. ӕв. (17)
ПОЛИГИСТОР н. э. р. 105–? аз. ӕв. (17)
ИОСИФ ФЛАВИЙ н. э. 37–100 (?) аз. ӕв. (17)
ПТОЛЕМЕЙ н. э. 100–170 аз. ӕв. (17)
(#) = Рагон историкты нымадмӕ гӕсгӕ паддзах чи кӕд уыд, уый (азтӕ)
[Барлӕвӕрдӕй]
Photograph taken by courtesy of the British Museum
[Таблицӕ/Ныв 30 фарсыл]
(Мыхуыры куыд рацыд, уый фенӕн ис публикайийы)
ПТОЛЕМЕЙЫ НОМХЫГЪД ӔМӔ РАГОН ЦУРКӔНГӔС ФЫСТЫТӔ ХИЦӔН КӔНЫНЦ?
Птолемей йӕ номхыгъдмӕ иуӕй-иу паддзӕхты нӕмттӕ цӕуылнӕ бахаста?
ПТОЛЕМЕЙЫ НОМХЫГЪД
Набонассар
Набу-надин-зери
Укин-зер ӕмӕ Пулу
Улулай (Салманасар V), «Ассирийы паддзах»
Мардук-апла-иддин
Аркеан (Саргон II), «Ассирийы паддзах»
Паддзах нӕ уыд (1 хатт)
Бел-ибни
Ашшур-надин-шуми
Нергал-ушезиб
Мешезиб-Мардук
Паддзах нӕ уыд (2 хатт)
Асархаддон, «Ассирийы паддзах»
Шамаш-шум-укин
Кандалану
Набопаласар
Навуходоносор II
Амель-Мардук
Нериглиссар
Набонид
Кир
Камбис
УРУКЫ КӔЙ ССАРДТОЙ, УЫЦЫ ЦУРКӔНГӔС ФЫСТЫТӔ ПАДДЗӔХТЫ НОМХЫГЪДИМӔ
Кандалану
Син-шуму-лишир
Син-шар-ишкун
Набопаласар
Навуходоносор II
Амель-Мардук
Нериглиссар
Лабаши-Мардук
Набонид
[Ныв]
Вавилойнаг азфыстытӕ – Птолемейы номхыгъд раст у ӕви нӕ, уый кӕй фӕрцы базонӕн ис, уыцы цуркӕнгӕс фыстыты хай
[Барлӕвӕрдӕй]
Photograph taken by courtesy of the British Museum
[Ныв барлӕвӕрдӕй 31 фарсыл]
Photograph taken by courtesy of the British Museum