Kasin say Panagdayew ed Inan-Diosa so Siansian Mabilay?
SAY panagdayew ed Inan-Diosa so siansian aagamilen legan na saray agew na asasakbay a Kristianos. Akabet si Pablo na ontan ed Efeso diad Asia Minor. A singa ed Atenas, say sananey nin managdayew-ed-diosan syudad et sikatoy nantasi ed “Dios a nanggawa ed mundo,” say mabilay ya Amalsa, a sikatoy “aliwan kapara na balitok o pilak o bato, singa bengatlan inukit diad dunong tan kakabatan na too.” Saya so bengatlan alablabas ya iyabuloy ed saray taga-Efeso, a karaklan da so mandadayew ed inan-diosan Artemis. Saramay say anapan da et manggaway pilak iran altar na diosa so angilagyat na gulo. Diad loob na ngalngali duaran oras, say ulop so inmeyag: “Baleg so Artemis na taga-Efeso!”—Gawa 17:24, 29; 19:26, 34.
Say Artemis na Efeso
Nandayew met iray Griego ed sakey ya Artemis, balet say Artemis a dinayew ed Efeso so bulos a nisiglaot lamlamang ed sikato. Say Griegon Artemis so diosan birhen na panaganop tan panaganak. Say Artemis na Efeso so diosa na inkamabuna. Say baleg a templo to ed Efeso so impasen a sakey ed saray makapakelaw ed mundo. Say estatua to, ya inisip a naplag a nanlapud tawen et angiretrato ed sikato a bilang inkatoo na inkamabuna, napnoan so pagew to na saray dasig na ohas-iknol iran sosó. Say nikaduman ohas na sarayan sosó so walan amalesa ed nanduruman salaysay, a singa mangirepresenta ra na kuwentas na saray iknol odino anggan saray paltak na baka. Antokaman so salaysay, say simbolo na inkamabuna so malinew.
Makapaliket, unong ed The New Encyclopædia Britannica, say orihinal ya estatua na sayan diosa “so agawa ed balitok, ebano, pilak, tan andeket a bato.” Say bantog ya estatua ed Efeson Artemis, ya apetsaan a manlapud komaduan siglo K.P., so angipanengneng ed sikaton walaan na andeket a lupa, limalima, tan saray sali.
Say imahen nen Artemis so niparada ed saray lansangan. Insulat na eskolar na Biblia a si R. B. Rackham: “Diad loob na templo [nen Artemis] sikato so nisempen . . . saray imahen, saray altar, tan sagradon agamilen, ed balitok tan pilak, a diad ankabaleg iran piesta et nitarok ed syudad tan ipawil ed sakey a makaroyroyon prosesyon.” Sarayan piesta so nanlagyat ed nilasus nilibu iran panagbaroy ed amin ya Asia Minor. Sikaray angaliw na melag iran altar na diosa tan sikatoy tinawag a bilang baleg, say marikit da, say reyna, say birhen, “sakey ya ontalineng tan manawat na saray pikakasi.” Diad ontan a kaliberliber, baleg ya inkakpel so kaukolan nen Pablo tan asasakbay iran Kristiano pian idayew so “Dios a nanggawa ed mundo,” imbes a saray dirios tan diosas a ginawa ed “balitok o pilak o bato.”
Manlapud Inan-Diosa ya anggad “Ina na Dios”
Impasakbay nen apostol Pablo diad saray mamatatken na Kristianon kongregasyon ed Efeso so sakey ya apostasya. Impasakbay to a saray apostata so ontalindeg tan mansalita na “pikewet iran bengatla.” (Gawa 20:17, 28-30) Sakey ed saray lawas-akaamot iran kaatapan ed Efeso et say ipawil ed panagdayew na inan-diosa. Kasin saya so peteg ya agawa?
Nabasa tayo ed New Catholic Encyclopedia: “Bilang sentro na masanton panagpasyaran, say Efeso so impasen a nanponponan ed [apostol] Juan. . . . Sananey a tradisyon, so tinasian na Konselyo na Efeso (431), ya isisiglaot si Abenditon Birhen Maria ed Sto. Juan. Say basilica ya akagawaan na Konsilyo so tatawagen ya Iglesia nen Maria.” Sananey a Katolikon kimey (Théo—Nouvelle encylopédie catholique) so nansalita nipaakar ed “singa tuan tradisyon” ya inibaan nen Maria si Juan ed Efeso, a diman inusar toy nakekeraan a bilay to. Akin a sayan inisip a koneksyon ed baetan na Efeso tan Maria so importante parad sikatayo natan?
Abuloyan so The New Encyclopædia Britannica ya onebat: “Binmiskeg so panagdayew ed ina na Dios sanen say Kristianon Iglesia so nagmaliw ya imperyal ya iglesia ed leksab nen Constantino tan paganon karaklan so anayakup ed iglesia. . . . Say inkasanto tan inkarelihyoso ra so walan aporma parad milenyo diad panamegley na kulto na ‘baleg ya ina’ a diosa tan say ‘dibinon birhen,’ aligwas ya apetsaan nanlapulad gapo na daan a bantog iran relihyon na Babilonia tan Asiria.” Iner ni so magmaong a pasen nen say Efeso ed “Kristianismo” ed panagdayew na inan-diosa?
Sirin, nen 431 K.P., diad Efeso a say inkuan a komatlon impanugyop na saray iglesian konsilyo et angiyabawag a si Maria et “Theotokos,” Griegon salita a mankabaliksan a “nananak-ed-Dios,” o “Ina na Dios.” Ibaga na New Catholic Encyclopedia: “Say pangusar ed sayan titulo na say Iglesia so maseguron sengegan na imbaleg ed saginonor iran siglo ed doktrina tan debosyon ed Maria.”
Saray geba na “Iglesia nen Birhen Maria,” ya akagawaan na konsilyo, so nanengneng ni anggad natan ed lugar na kadaanan ya Efeso. Nabisita so sakey a kapilya diman et unong ed tradisyon, so say abung a nanayaman tan inateyan nen Maria. Sanen 1967 dinalaw nen Papa Pablo VI irayan altar nen Maria ed Efeso.
On, say Efeso so puntirya na impanalat ed paganon panagdayew ed inan-diosa, say masimoon a debosyon ed Maria a bilang “Ina na Dios,” unong ta nabet iya nen Pablo ed inmunan siglo. Manuna ed amin a diad panamegley na inkasimoon ed Maria a say panagdayew ed inan-diosa et walan nansiansia ed daldalin na Kakristianoan.
Siansian Mabilay so Panagdayew ed Inan-Diosa
Isitas na Encyclopædia of Religion and Ethics so eskolar na Biblia a si W. M. Ramsay a mangikakatunongan a diad “koma 5 siglo say pamagalang ed si Birhen Maria ed Efeso so [pinmawil] a nengneng na daan a paganon panagdayew ed Birhen Maria na Anatolia.” Salaysayen na The New International Dictionary of New Testament Theology: “Saray sisisiaen na Katoliko ed ‘ina na Dios’ tan ed ‘reyna na tawen,’ anggaman saginonor nen say B[alon] S[ipan] et mangipaarap ed mas asasakbay a lapuan na relihyon-awaran ed Sagur. . . . Diad saginonor say pamagalang ed Maria so walaan na dakel a tanda na paganon kulto na dibinon ina.”
Sarayan tanda so masyadon dakel tan detalyado pian magmaliw a nibanbana. Say pamparpara ed baetan na ina-tan-anak iran estatua na Birhen Maria tan saray estatua na paganon diosas, a singa si Isis, so agbalot agnaimano. Saray nilasus iran estatua tan imahen na Black Madonna ed saray iglesia na Katoliko ed interon mundo so agonsaew a mangipanonot ed estatuan Artemis. Say kimey Théo—Nouvelle encyclopédie catholique so mangikuan ed sarayan Andeket iran Birhen: “Ompatnag iran dalan diad pangipasabi ed si Maria no antoy nakekeraan a bantog a simoon ed si Diana [Artemis] . . . o Cybele.” Saray prosesyon na Assumption Day nen Birhen Maria et naromog met iray kaolibay da ed saray prosesyon a mamagalang ed si Cybele tan Artemis.
Saray mismon titulon niiter ed si Maria so mangipanonot ed paganon inan-diosas. Nigalgalang si Ishtar a bilang say “Masanton Birhen,” “Marikit ko,” “say mapangasin ina ya ontatalineng ed pikakasi.” Tinawag ira di Isis tan Astarte a “Reyna na Tawen.” Niestiloy Cybele ya “Ina na amin ya Abendito.” Amin na sarayan titulo, tekep na melag ya impanduma, so nausar ed si Maria.
Say Vaticano II so amaseseg ed kulto na say “Abenditon Birhen.” Kabkabat si Papa Juan Pablo II ed masimoon a debosyon to ed si Maria. Legan na malaklaknab ya impanbaroy to, agton balot sinmaew ed pankanawnawan ondalaw ed saray altar nen Maria, ya itekep na satan so Black Madonna ed Czestochowa, ed Polandia. Inmatalek to so interon mundo ed si Maria. Kanian, satan, so agmakapakelaw a nisulat diad silong na “Mother Goddess,” na The New Encyclopædia Britannica: “Say termino so niyaplika met ed saray piguran nidumduma ed inkuan a Panaon na Baton Venus tan Birhen Maria.”
Balet say pamagalang na Romano Katoliko ed si Maria et aliwan satan lambengat so dalan na panagdayew ed inan-diosa a nansiansia anggad agew tayo. Siuupapet, saray sumusuportan grupo na bibii so walan amawala na dakel a literatura ed panagdayew na inan-diosas. Sinisia ran saray bibii et papairapen na sayan mundon dodominantien na lalaki tan say kiwawanwan-ed-biin panagdayew so mangiparungtal na saray gegemtan na katooan parad mundon agtanton agresibo. Ompatnag met a sisiaen da a say mundo natan so magmaliw a magmaong tan lalon mareen a pasen no satan komon so niwawanwan na bibii.
Anggaman ontan, say panagdayew ed inan-diosa so agangitarok na deen ed kadaanan a mundo, tan agmet mangitarok na deen natan. Niarum ni, nagkalalom dakel a totoo natan, diad tua minilyon so miuulop ed saray Tasi nen Jehova, so akumbensi a sayan dalin et agniliktar nen Maria, anggaman sikato so respetoen tan aroen da a bilang matoor, inmunan-siglon biin walaan na makapakelaw a pribilehyon nanlokon tan amabaleg ed si Jesus. Nisay sisiaen na saray Tasi nen Jehova so Women’s Liberation Movement, anggaman arum ed saray gegemtan to et makatunongan a makapangitarok na mareen a mundo. Diad satan a pamaakaran a sikaray manilalo ed Dios ya inyabawag nen Pablo ed saray taga-Atenas tan taga-Efeso, “say Dios a nanggawa ed mundo tan amin a bengabengatla ed satan.” (Gawa 17:24; 19:11, 17, 20) Sayan Makapanyarin-amin a Dios, a manggaran a Jehova, so walan angisipan na sakey a maglorian balon mundo no iner a “manayam so inkatunong,” tan mataletalek tayon manilalo ed sipan to.—2 Pedro 3:13.
No nipaakar ed panmoria na Biblia ed kipapasen na bii ed arap na Dios tan too, sayan tema so nabayuboan ni ed sayan magasin.
[Litrato ed pahina 5]
ASTORETH—Diosa na sekso tan bakal ed Canaan
[Litrato ed pahina 6]
ARTEMIS—Diosa na inkamabuna ed Efeso
[Credit Line]
Musei dei Conservatori, Rome
[Litrato ed pahina 7]
Say “INA NA DIOS” ed Kakristianoan
[Credit Line]
Chartres Cathedral, France