Say Biblia​—Kasin Salita na Dios Odino Too?

Kapitulo 4

Panon Inkanapanmatalkan so “Daan a Sipan”?

Diad ontumbok a pigaran kapitulo, et singbaten tayo so arum iran isusuppiat ya intarok na moderno iran kritiko sumpad Biblia. Ikuan na arum a sumlangen na Biblia so inkasikato tan satan so “aliwan sientipiko,” tan sarayan panamakasalanan so nasalaysay ed saginonor. Balet ununa, et kunsideraen tayo so mabetbet a suppiat a say Biblia so sakey lambengat a tugyop na saray mito tan tongtong basilyo. Kasin say kabusol na Biblia so walaan na mabiskeg a letnegan ed sarayan isusuppiat? Diad pangigapo, usisaen tayo pa so Hebreon Kasulatan, say tatawagen a Daan a Sipan.

1, 2. Panon so inkakubkob na Jerico, tan antoran tepet so onlesa nipaakar ed satan?

¹ Sakey a kadaanan a syudad so kinubkob. Saray manangataki so akabaliw la ed Ilog Jordan tan nankampamento ra ed arap na atagey iran bakor na syudad. Agaylan nikadkaduman taktika ed pibabakal! Kada agew ed loob na anem agew, saray managlubak ya armada so nanmartsa ed liber na syudad a marendeen nilikud ed ulop na saray saserdoten mamapaknol na saray tambuyog da. Natan, diad komapiton agew, say armada so marendeen a nanmartsan aminpiton danay ed liber na syudad. Biglan pinaknol na saray saserdote a pinaspasya so tambuyog da. Say kareenan so binetag na maksil ya eyag na armada, tan saray atagey a bakor na syudad so nagba tekep na makapal a dabok, a say syudad so andian na depensa.​—Josue 6:1-21.

² Onia so impaneskribe na libro na Josue, say komanem a libro ed Hebreon Kasulatan, ed inkagba na Jerico ya agawa ngalngalin 3,500 taon lay apalabas. Balet kasin saya so peteg ya agawa? Dakel ya atagtagey iran kritiko so mataletalek ya onebat na andi.a Ikuan dan say libro na Josue, a pati say inmunan limaran libro na Biblia so tinugyop na saray tongtong basilyo a nisulat dakel laran siglo so apalabas kayari inkagawa na sayaran ebento. Dakel met ya arkeologo so onebat na andi. Unong ed sikara, sanen saray Israelita so sinmabi ed dalin na Canaan, nayarin anggapo ni so Jerico.

3. Akin a makanan singbaten no balanglan kinarga na Biblia so tuan awaran odino andi?

³ Sarayan isusuppiat so seryoso. Diad panbabasa yo na Biblia, naimano yon saray bangat to so nagnap a nisiglaot ed awaran. Say Dios so akideneng ed peteg iran lalaki, bibii, pamilya, tan nasyones, tan niiter iray ganggan to ed maawaran a totoo. Saray modernon eskolar a manduaruwa ed inkamaawaran na Biblia so manduaruwa met ed kaimportantian tan inkanapanmatalkan na mensahe to. No peteg a Salita na Dios so Biblia, sirin say awaran to so nepeg a napanmatalkan tan agnankarga na saray tongtong basilyo tan mito. Wala ta so letnegan na sarayan kritiko diad panuppiat ed maawaran a katuaan to?

Atagtagey a Kritisismo​—Panon Inkanapanmatalkan?

4-6. Anto so arum ed saray teoria nen Wellhausen nipaakar ed atagtagey a kritisismo?

⁴ Say atagtagey a kritisismo ed Biblia so sigugunaet a ginmapo nen koma-18 tan koma-19 iran siglo. Diad unor a kapaldua na koma-19 a siglo et pinabantog nen Aleman a kritiko na Biblia a si Julius Wellhausen so teorian say inmunan anemiran libro na Biblia, a pati say Josue so nisulat ed komaliman siglo K.K.P.​—ngalngalin sanlibon taon kayari inkadeskribe na saray ebento. Anggaman kuan, inkuanto met a saratan so nankarga na materyal a nikurit ed asasakbay. Sayan teoria so walad koma-11 ya edisyon na Encyclopædia Britannica, a nipalapag nen 1911, a mangisasalaysay: “Say Genesis so kasulatan a tinugyop kayari na inkakautibo a tibukelen na makasaserdoten lapuan (P) tan saray asasakbay ya aliwan makasaserdoten lapuan a nanduruma ed lenguahe, estilo tan relihyoson panmoria no ipareng ed P.”

⁵ Amin ya awaran a nikurit ed ununan kabiangan na Hebreon Kasulatan so sinisia nen Wellhausen tan saray patumbok to ya “aliwan literal ya awaran, noagta bantog iran tradisyon nensaman.” Saray inmunan salaysay so impasen a panangiyanino lambengat ed saginonor ya awaran na Israel. Alimbawa, inkuan a say gulaan ed baetan nen Jacob tan Esau so agpeteg agawa, noagta anino lambengat na saginonor a gulaan ed baetan na nasyon na Israel tan Edom.

⁶ Mitunosan ed saya, liknaen na saray kritiko a si Moises so agbalot angawat na antokaman a ganggan diad panggawa na kaban na sipanan tan say tabernakulo, a sentro na panagdayewan na Israelita ed kalawakan, so agbalot niwala. Sisaen da met a say pakauley na Aaronikon inkasaserdote so sigpot a niletneg pigaran taon lambengat sakbay a deralen na saray taga-Babilonia so Jerusalem, a sinisia na saray kritiko ya agawa diad gapo na komanem a siglo K.K.P.

7, 8. Anto iray “paneknek” nen Wellhausen ed saray teoria to, tan kasin saraya so masekder?

⁷ Anto so “paneknek” da nipaakar ed sarayan ideya? Ibabaga na atagtagey iran kritiko a say teksto na inmuna iran libro na Biblia so naapag da ed dakel iran nanduruman dokumento. Say letnegan a prinsipyon uusaren da et say pangipasen a, diad inkalapagan a panagsalita, antokaman a bersikulo na Biblian manguusar na Hebreon salita para ed Dios (’Elo·himʹ) so inkurit na sakey a managsulat, ingen antokaman a bersikulon anukoy ed Dios diad ngaran to a Jehova, et seguradon insulat itan na sananey​—a singa say sakey a managsulat so agmakapangusar na sayan duaran termino.

⁸ Mipadpara, no say sakey ya ebento so aminpigan nikurit ed sakey a libro, saya so impasen a paneknek a dakel so nansulat ed satan, anggaman say kadaanan a Semitikon literatura so walaan na mipadpara iran ehemplo na panangulit. Niarum ni, ikuan da ya antokaman a pananguman ed estilo so mankabaliksan na sananey a managsulat. Ingen, anggan saray managsulat na modernon-lenguahe so mabetbet a mansulat ed nanduruman estilo ed nanduruman balitang na karera da, o sano sikaray manasalaysay na nanduruman tema.b

9-11. Antoray arum a matalonggaring iran kakapuyan na modernon atagtagey a kritisismo?

⁹ Wala ta so peteg a paneknek ed sarayan teoria? Anggapon balot. Inkuan na sakey a komentarista: “Say kritisismo, anggan panon la so inkaabig to, so panagpalbeng tan agnapanmatalkan, sakey a bengatlan manguman-oman o napaneknekan a lingo tan nepeg a salatan na sananey. Saya so panangagamil na katunongan, a nisilong ed amin a panduaruwa tan panagpalbeng ya agnisian ed sarayan panangagamil.” Say atagtagey a kritisismo ed Biblia, so nagkalautlan alablabas a “panagpalbeng tan agnapanmatalkan”.

¹⁰ Ipaparungtal nen Gleason L. Archer, Jr., so sananey nin lingo ed katunongan na atagtagey a kritisismo. Inkuanto a walay problema lapud “ginmapo so kaisipan a Wellhausen ed pihon padisir (ya agda nayarian ya ipaliwawa) a say relihyon na Israel so kapara met na arum a nanlapu lambengat ed too, tan satan so ipaliwawan produkto lambengat na ebolusyon.” Diad arum a salita, si Wellhausen tan saray patumbok to so nanpalbeng a say Biblia so salita lambengat na too, tan sikaray nankatunongan la manlapud satan.

¹¹ Nen 1909, naimano na The Jewish Encyclopedia so duara nin kakapuyan ed teoria nen Wellhausen: “Saray argumento nen Wellhausen a ngalngalin sigpot ya angerel ed interon ulop na saray kontemporaryo na kritiko na Biblia so nibased duaran padisir: ununa, say ritual so lalon onaabig legan ya onaaligwas so relihyon; komadua, saray dagdaan a lapuan so lawas a manasaglawi ed asasakbay iran balitang na iyaaligwas ed ritual. Say datin padisir so sumpad ebidensya na saray inmunan kultura, tan say unor so andian na suporta ed ebidensya na saray kodigo ritual a singa saramay diad India.” (ituloy ed ontumbok ed paway)