Anto so Nagagawa ed Autoridad?

NAIIMANO na manonot a totoo so pankaukolan ed autoridad. No anggapo so antokaman a nengneng na inkasangal na autoridad, say sosyedad na too so maples a magmaliw a magutgut. Kanian, sakey a klasikan panaaralan-a-libron Pranses nipaakar ed konstitusyonal a ganggan so nankuan: “Diad dinanman a grupo na too, naromog tayo so duaran kategorya na too: saramay mangigaganggan tan saramay ontotolok, saramay mangiiter na ganggan tan saramay manusumpal, saray pangulo tan membro, saray gobernador tan saray uuleyan. . . . Say kiwawala na autoridad so naimatonan ed antokaman a sosyedad na too.”a

Anggaman ontan, saray awawey nipaakar ed autoridad so anguman nanlapulad Guerra Mundial II tan nagkalautla nanlapulad saray taon na 1960. Nipaakar ed saman a panaon, say Pranses ya Encyclopœdia Universalis so manasaglawi nipaakar ed “krisis a sumpa ed herarkya tan sumpa ed autoridad.” Satan a krisis so agpankelawan na saray estudyante na Biblia. Impasakbay nen apostol Pablo: “Tandaan, a say kaunoran a panaon na sayan mundo so magmaliw a panaon na kapagaan! Anggapoy aroen na totoo noagta say sarili tan kuarta; sikaray magmaliw a mapasirayew, aroganti, tan abusado; matunganga ed atateng . . . ; agnakesayan iray panggula ra, . . . agnabanlongan tan marawal, . . . alablabas ed dilin-importansya. Aroen daray panliliket da a mas nen say Dios da.”​—2 Timoteo 3:1-4, The Revised English Bible.

Krisis na Autoridad

Sayan propesiya so manedeskriben tuloy ed agew tan panaon tayo. Say autoridad so inangat ed amin a laknab​—pamilya, publikon eskuelaan, unibersidad, negosyo, lokal tan nasyonal a gobierno. Say seksual a rebolusyon, say hard-core a musikan rap, saray demostrasyon na estudyante, isusumpa na mibabaley ed saray kakaukolanen na uley, tan saray gawan terorismo​—amin et tanda na ikekesay na panangigalang ed autoridad.

Diad sakey a panaalawatan ya inorganisa ed Paris na say French Institute of Political Science tan say peryodikon Le Monde na Paris, inkuan nen Propesor Yves Mény: “Niwala lambengat so autoridad no saya so mitunosan ed ganggan.” Sakey a rason ed kaplesan a krisis na autoridad et lapud dakel so manduaruwa nipaakar ed inka-legal na saramay walad pakayari. Salanti, panduaruwaan da so kanepegan a mamenben na autoridad. Imparungtal na sakey a surbey a diad asasakbay ed saray taon nen 1980, 9 a porsiento na populasyon ed Estados Unidos, 10 porsiento ed Australia, 24 porsiento ed Britanya, 26 porsiento ed Pransya, tan 41 porsiento ed India so mangipapasen a say gobierno ra so aliwan lehitimo.

Say Panaanap na Too ed Lehitimon Autoridad

Unong ed Biblia, diad gapo et say too so walad silong na direktan autoridad na Dios. (Genesis 1:27, 28; 2:16, 17) Anggaman ontan, sakbay ni na satan a panaon, bidbiren na totoo so moral ya indipendensya manlapud Manamalsa ra. (Genesis 3:1-6) Walan impulisay so teokrasya, odino uley-na-Dios, kaukolan ya anapen daray arum a sistema na autoridad. (Eclesiastes 8:9) Ipipilit na arum so autoridad da diad panamegley na puersa. Para’d sikara, say pakayari so mangiiter ed sikara na kanepegan. Magenap lan sikaray walaan na biskeg pian ipilit so panlabayan da. Balet, alikna na dakel so pankaukolan na pangitukoy ed ganggan so kanepegan dan manuley.

Nanlapulad sankasakbayan a panaon, dakel a manuley so nanggawa ed saya diad pangibabagan sikaray dios odino sikaray angawat na pakayari manlapud dirios. Saya so inaaniton ideya na “sagradon inkaari,” a bibidbiren na saray asakbay a manuley na Mesopotamia tan saray Paraon ed kadaanan ya Ehipto.

Si Alejandron Baleg, saray Helinistikon ari a sinmublay ed sikato, tan dakel a Romanon emperador so mangibabaga met a sikaray dios tan ingganggan da ni ingen a sikaray dayewen. Saray sistema ed silong na saratan a manuley so akabatan a bilang “saray kulto na manuley,” tan say gagala na saraya et say pamabiskeg ed autoridad na manuley ed sakey ya alaok a grupo na totoon akobkob. Say pangipulisay a pandayew ed manuley so kinondena bilang kiwas a sumpa ed Estado. Diad The Legacy of Rome, onia so insulat nen Propesor Ernest Barker: “Say pamidbir a dios so [Romanon] emperador, tan say samba na katooran ya aawaten to lapud inkadios to, so mapatnag a tuloy a letnegan, odino diad antokaman a paraan et manamedber, na say imperyo.”

Saya so nansiansian tua anggan kayarin say “Inkakristiano” so ginawan legal nen Emperador Constantino (nanuley nen 306-337 K.P.) tan diad saginonor et inadapta bilang relihyon na Estado na Romanon Imperyo nen Emperador Theodosius I (nanuley nen 379-395 K.P.). Pigara ed “Kristiano” iran emperador so dinayew bilang dios anggad komaliman siglo K.P.

“Duaran Pakayari,” “Duaran Kampilan”

Legan a say inkapapa so magmamaliw a lalon makapanyari, dinmenden iray problema ed baetan na Iglesia tan Estado. Kanian, diad sampot na komaliman siglo K.P., inletneg nen Papa Gelasius so prinsipyon “duaran pakayari”: say sagradon autoridad na saray papa a kabansag a niwala ed maarin pakayari na arari​—a saray ari so uuleyan na saray papa. Sayan prinsipyo ed saginonor so nagmaliw a doktrinan “duaran kampilan”: “Say espiritual a kampilan so binenbenan a mismo na saray papa, ya intalaga so sekular a kampilan ed saray kabanyakan a manuley, balet sayan saginonor so nepeg a mangusar na sekular a kampilan unong ed saray panangidirehi na papa.” (The New Encyclopœdia Britannica) Diad basiyan na sayan doktrina, legan na saray Kapegleyan a Panaon, inala na Iglesia Katolika so kanepegan a mangiyan na balanget ed saray emperador tan arari ta pian gawaen a legal so autoridad da, diad ontan et pansiasiansiaen so kadaanan a mito na “sagradon inkaari.”

Anggaman ontan, saya so nepeg ya agmakawetwet ed inkuan a madibinon kanepegan na arari, a sakey ya agawa ed saginonor diad getman pangibulos na saray mapulitikan manuley manlapud panpasakup ed inkapapa. Say teorya na madibinon-kanepegan so mamebenben a say autoridad na arari so naawat pian direktan manuley manlapud Dios, aliwan diad panamegley na papa ed Roma. Onia so sasaglawien na New Catholic Encyclopedia: “Diad panaon a say papa et walaan na sankatalbaan ya espiritual tan sekular a pakayari ed saray manuley na estado, say ideya na madibinon kanepegan so mangipapasen ed arari na nasyonal iran estado ed kipapasen pian ikatunongan so autoridad da bilang madibino a singa met say papa.”b

Say Mito na Popular ya Inkasoberano

Diad ilalabas na panaon, angisuheri so totoo na arum niran lapuan na autoridad. Say sakey et say inkasoberano na totoo. Dakel so manisia a sayan ideya et ginmapo ed Gresya. Anggaman ontan, say kadaanan a demokrasya na Griego so inagamil lambengat diad pigpigaran syudad-estado, tan anggan diad saraya et saray mibabaley a lalaki labat so manboboto. Saray bibii, ariripen, tan manaayam a sankaili​—ya akalkulan kapaldua anggad kakapat a kalima na populasyon​—so agkabiangan. Agnibagan popular ya inkasoberano!

Siopa so angiyalibansa ed ideyan inkasoberano na totoo? Makapakelaw, saya so imparungtal ed Kapegleyan iran Panaon na saray teologon Katoliko Romano. Diad koma-13 siglo, anisia si Thomas Aquinas ya anggaman say inkasoberano so manlalapud Dios, say kanepegan ed saya et initer ed totoo. Sayan ideya so apaneknekan a popular. Kuan na New Catholic Encyclopedia: “Sayan ideya a say totoo so lapuan na autoridad et suportado na maslak a Katoliko iran teologo ed koma-17 siglo.”

Akin a saray teologo na sakey ya iglesia ya andian na boses a balot iray totoo ed panpili na papa, obispo, odino pari so mangiyalibansa ed ideya na inkasoberano na totoo? Lapud arum ed ararin Taga Europa so mantutultuloy a napapagaan ed silong na autoridad na papa. Say teorya na popular ya inkasoberano so angiter ed papa na pakayari a mangekal ed sakey ya emperador odino monarkya no ompatnag a kapilitan. Insulat na saray manag-awaran a di Will tan Ariel Durant: “Kabiangan na saray manangidepensa na popular ya inkasoberano iray Pari, ya akanengneng ed sayan panmoria a paraan na pamakapuy ed autoridad na inka-ari bilang sumpa ed inka-papa. Inkatunongan nen Cardinal Bellarmine a no say autoridad na arari so nanlapu ed, tan diad ontan et walad silong ed pakayari na, totoo, mabitar a satan so abebbeba nen say autoridad na saray papa . . . Si Luis Molina, sakey a Kastilan Pari, so angiter na konklusyon a saray totoo, bilang lapuan na sekular ya autoridad, so walaay katunongan​—balet diad panamegley na mauksoy a paraan—​mangekal ed agmaptek ya ari.”

Siempre, say “mauksoy a paraan” so inyarunsa na papa. Diad pamepekder ed saya, say Pranses a Katolikon Histoire Universelle de l’Eglise Catholique so mangaaon ed Biographie universelle, a mangibabagan: “Si Bellarmine . . . so mangibabangat bilang sakey a kaslakan a Katolikon doktrina a say panangala na saray prinsipe na pakayari ra manlapud pinili na saray mibabaley, tan saray mibabaley et makaagamil na sayan kanepegan lambengat ed silong na impluensya na say papa.” (Kien miray italiko.) Diad ontan say popular ya inkasoberano so nagmaliw a sakey a kagawaan a nausar na papa pian impluensyaan so panagpili ed saray manuley tan, no nakakaukolan et ekalen ira. Agano ni, mangiyaabuloy iya ed herarkya na Katoliko ya impluensyaan iray botanten Katoliko ed saray manangilaman na demokrasya.

Diad moderno iran demokrasya say pagmaliw a legal a gobierno so nibabase’d tatawagen a “panangiyabuloy na saray uuleyan.” Balet, diad tua et saya so “panangiyabuloy na kaslakan,” tan lapud andian-na-pililikna na saray botante tan manamalikdon pulitiko, sayan “kaslakan” so mabetbet a diad kapetegan et sakey lambengat a minorya na populasyon. Natan, say “panangiyabuloy na saray uuleyan” so mabetbet a mankabaliksan a “pangiyabuloy, odino iyekal, na saray uuleyan.”

Say Mito na Nasyonal ya Inkasoberano

Say mito na sagradon inkaari ya inyalibansa na asakbay iran papa so pinmoktal ed inka-papa sanen saya so nansumpal ed madibinon kanepegan na arari. Say teorya na popular ya inkasoberano so pinmoktal met ed Iglesia Katolika. Nen koma-17 tan koma-18 iran siglo, saray sekular a pilosopo, a singa say Ingles a di Thomas Hobbes tan John Locke tan say Pranses a si Jean-Jacques Rousseau, so angidalangirang ed ideya na popular ya inkasoberano. Sikaray anibukel na saray bersyon na teorya na sakey a “kontratan pan-sosyedad” ed baetan na saray manuley tan uuleyan. Saray totontonen da so imbase aliwa lambengat ed teolohiya noagta ontan met ed “natural a ganggan,” tan saray kanonotan so anampot ed saray ideyan lalon amasakit ed Iglesia Katolika tan say inka-papa.

Ag-abayag kayari impatey nen Rousseau, binmetag so Rebolusyon Pranses. Sayan rebolusyon so aneral ed pigaran ideya na inkamatukoy unong ed ganggan, balet amawala na sakey a balo, say ideya na nasyonal ya inkasoberano. Onia so komento na The New Encyclopœdia Britannica: “Impulisay na saray Pranses so madibinon kanepegan na arari, say inkasupremo na arari, saray pribilihyo na Romano Iglesia Katolika.” Balet, kuan na Britannica, “say Rebolusyon so angitarok na balon imbensyon, say nasyon-estado, ed inkatatken.” Kaukolan na saray rebolusyonaryo iyan balon “imbensyon.” Akin?

Lapud diad silong na sisteman indalangirang nen Rousseau, amin a mibabaley so nawalaan na pare-parehon betang ed panpili na saray manuley. Saya so mansumpal komon ed sakey a demokrasyan nibase’d sankatalbaan a kanepegan a panboto​—bengatlan ag-inabobonan na saray lider na Rebolusyon Pranses. Onia so salaysay nen Propesor Duverger: “Pian pihon naarawian iyan pansumpalan, ya impasen ya agkalkaliktanen, a, nanlapud 1789 ya anggad 1791, saray maimpluensyan kabiangan na Constituent Assembly so angimbento na teorya na nasyonal ya inkasoberano. Saray mibabaley so impakabat dan say ‘Nasyon,’ ya impasen dan sakey a tuan bengatla, a duma ed saray kabiangan to. Say Nasyon lambengat, diad panamegley na saray manangilaman to, so walaay kanepegan a mamenben na inkasoberano . . . Anggaman nengneng toy demokrasya, say doktrina na nasyonal ya inkasoberano so aliwan peteg a demokratiko lapud saya so nayarin usaren pian ibaraan so antokaman a pormay gobierno, nagkalautla say autokrasya.” (Kien toray italiko.)

Sinmaew Iray Sagpot na Too

Say pangawat ed Nasyon-Estado bilang lehitimon lapuan na autoridad so angipaarap ed nasyonalismo. Onia so ibabaga na The New Encyclopœdia Britannica: “Mabetbet a say nasyonalismo so inisip ya abayag lan tuloy; no maminsan et sililingon nipasen bilang permanentin kabiangan na mapulitikan kurang. Diad tua et nayarin ipasen iray rebolusyon ya Amerikano tan Pranses a bilang say unaan a makapanyarin panangipatnag to.” Nanlapulad saraman a rebolusyon, say nasyonalismo so kinmayat ed saray Amerika, Europa, Aprika, tan Asia. Ginawan legal iray maruksan bakal diad ngaran na nasyonalismo.

Insulat na Britanon manag-awaran a si Arnold Toynbee: “Say espiritu na Nasyonalismo so sakey ya aksengan a nengneng na balon alak na Demokrasya ed daan iran botilya na Tribalismo. . . . Sayan nikadkaduman pikokompromiso ed baetan na Demokrasya tan Tribalismo so lalon mabiskeg ed praktikal a pulitika na modernon Mamasagur a Mundo tayo nen say Demokrasya a mismo.” Ag-amawala so Nasyonalismo na kareenan ed mundo. Inkuan nen Toynbee: “Saray Bakal ed Relihyon so tinmumbok, kayari na aganon impanmantini, na saray Bakal na Nasyonalidad; tan diad modernon Mamasagur a Mundo tayo et say espiritu na relihyoson inkapanatiko tan say espiritu na nasyonal ya inkapanatiko so mapatnag a saksakey tan parehon mauges a liknaan.”

Diad panamegley na saray mito na “sagradon inkaari,” “madibinon kanepegan na arari,” “popular ya inkasoberano,” tan “nasyonal ya inkasoberano,” sinali na saray manuley a gawaen a legal so autoridad da ed kaparan totoo. Anggaman ontan, kayari impangunsidera ed rekord na atooan iran manuley, agmakapaliis so sakey a Kristianon makapibiang ed kanonotan ya imbalikas nen Solomon: “Sakey a too walaan na pakayari ed sananey pian kaugsan to.”​—Eclesiastes 8:9.

Imbes a dayewen so mapulitikan Estado, dadayewen na saray Kristiano so Dios tan sikatoy bibidbiren dan lehitimon lapuan na amin ya autoridad. Mipakna ira ed salmistan David ya angikuan: “Kien mo, Yahweh, so kabalgan, say pakayari, say karlangan, say karukey na saray agew tan gloria, amin a walad tawen tan walad dalin kien mo. Kien mo so inkasoberano, Yahweh; sika so nitandoro, supremo ed amin.” (1 Awaran 29:11, The New Jerusalem Bible) Ingen, bilang panangigalang ed Dios, ipapanengneng da so makanepegan a respeto para’d autoridad ed saray sekular tan espiritual a lawak. Usisaen na duaran mantumbokan ya artikulo no panon tan akin a nagagawaan da iyan sigagayaga.

[Saray paimano ed leksab]

[Litrato ed pahina 15]

Bibidbiren na Iglesia Katolika so autoridad dan mangiyan na balanget ed saray imperador tan arari

[Credit Line]

Panangitalaga ed si Carlomagno: Bibliothèque Nationale, Paris