Say Biblia—Kasin Salita na Dios Odino Too?
Kapitulo 9
Saray Propesiyan Tinmua
Agnayarian na toon ipasakbay so arapen a tekep na inkasusto. Aminpigapiga a saray gunaet da ed panangipasakbay so makapasinagem a sinmaew. Kanian say sakey a libro na saray propesiyan tinmua so managyat ed imano tayo. Satan a libro et say Biblia.
1. (Ilaktip so introduksion.) Anto so paneknekan na katuaan ya inkurit na Biblia iray propesiyan tinmua?
Dakel a propesiya ed Biblia so detalyadon tinmua ya ikuan na saray kritiko a sikaray nisulat kayari na inkagawa. Ingen saratan ya ibabaga so aliwan tua. Lapud say Dios a makapanyarin-amin, so sigpot a makayarin manpropesiya. (Isaias 41:21-26; 42:8, 9; 46:8-10) Saray tinmuan propesiya na Biblia so ebidensia na madibinon inkipuyan, aliwan ed atrasadon panangisulat. Natan et usisaen tayo so arum a matalonggaring iran propesiyan tinmua—mangiiter na kaaruman a paneknek a say Biblia so salita na Dios, aliwa lambengat a too.
Say Inkadakep ed Babilonia
2, 3. Anto so angitonton ed si Arin Ezekias pian ipanengneng ed saray imbaki na Babilonia so amin a kaykayamanan na abung tan panarian to?
2 Si Ezekias so ari ed Jerusalem ed ngalngalin 30 taon. Nen 740 K.K.P. atasian to so impaneral na saray Asiriano ed mamaamianen a kaabay ton Israel. Nen 732 K.K.P. asagmak to so manangiliktar a pakayari na Dios, sanen sinmaew so gunaet na Asiria a kubkoben so Jerusalem, tekep na makadesyang a nansumpalan ed managlubak.—Isaias 37:33-38.
3 Natan, si Ezekias so angawat na saray imbaki a nanlapud kinen Merodach-baladan, say ari na Babilonia. Saray embahador so wadman pian kunkunwarin miliket ed si Ezekias diad inyabig to ed graben sakit. Anggaman ontan, angangko ta naimano nen Merodach-baladan a si Ezekias so posiblen kaalyado a sumpad pakayari mundon Asiria. Sayan ideya so ag-impulisay nen Ezekias sanen impanengneng to ed saray binmisitan taga-Babilonia so amin a kayamanan na abung tan panarian to. Angangko, labay to met so mialyado a sumpad posiblin ipawil na saray Asiriano.—Isaias 39:1, 2.
4. Anton makadesyang a pansumpalan na lingo nen Ezekias so impropesiya nen Isaias?
4 Si Isaias so matalonggaring a propeta ed saman a panaon, tan atebek ton tampol so ag-inkaalwar nen Ezekias. Kabat ton say agbalot onsaew a salimbeng nen Ezekias et si Jehova, aliwan say Babilonia, tan inkuanto ed sikaton sayan impangipanengneng to na kayamanan to ed saray taga-Babilonia so mamaarap ed desyang. “Onsabi so agew,” kuan nen Isaias, “sano amin a wala ed abung mo tan saray tinipon na atateng mo ed panangisimpenan angga ed saya ya agew, niyakar ira naani ed Babilonia.” Inkuan nen Jehova: “Anggapo naani natilak.”—Isaias 39:5, 6.
5, 6. (a) Anto so ikuan nen Jeremias a mamekder ed propesiya nen Isaias? (b) Diad anton dalan a saray propesiya nen Isaias tan Jeremias so asumpal?
5 Nen komawalon siglo K.K.P., ompatnag a singa agnasumpal iyan propesiya. Anggaman ontan, sanlasus taon ed saginonor, say kipapasen so anguman. Sinalatan na Babilonia so Asiria bilang matalonan pakayari mundo, bangta say Juda so ontanlan inmuges, diad relihyoson pantalos, ta inekal na Dios so panamendision to. Natan, sananey lamet a propeta, si Jeremias, so pinuyanan a mangulit ed pasakbay nen Isaias. Inyabawag nen Jeremias: “Yakar ko ra [saray taga-Babilonia] naani sumpa ed saya a dalin tan sumpa ed saray manaayam ed sikato . . . Et saya ya amin a dalin sikato naani kibalatar, tan sakey a pankelawan, et saraya a nasyon manlingkor ira ed ari na Babilonia ed pitomplo a taon.”—Jeremias 25:9, 11.
6 Ngalngalin apat taon kayari impangipropesiya’d satan nen Jeremias, say Juda so ginawa na saray taga-Babilonia a kabiangan na imperyo ra. Taloran taon kayari na saya, intarok dan kautibo ed Babilonia so arum iran Judio, a pati arum a kayamanan na templo ed Jerusalem. Waloran taon ed saginonor, pinmuliktar so Juda tan nilubak lamet na ari na Babilonia, si Nabuconodosor. Natan, say syudad tan templo to so aderal. Amin a kayamanan to, tan saray mismon Judio, so intarok ed arawin Babilonia, unong ya impasakbay nen Isaias tan Jeremias.—2 Awaran 36:6, 7, 12, 13, 17-21.
7. Panon a paneknekan na arkeolohya so inkasumpal na saray propesiya nen Isaias tan Jeremias nipaakar ed Jerusalem?
7 Ibabaga na The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land a sanen asumpal so impankubkob na Babilonia, “say inkaderal na syudad [Jerusalem] so sigpot.” Ikuan nen arkeologon W. F. Albright: “Saray impankotkot tan impangusisa ed Juda so amaneknek a saray baley na Juda so aglambengat sigpot a dineral na saray Caldeos ed amidduan inlubak da, noagta saraya so agnapanayaman ed loob na saray kailalakan—mabetbet et andi lan balot ed awaran.” Kanian, papaneknekan na arkeolohya so makapakigtot ya impakasumpal na sayan propesiya.
Say Nansumpalan na Tiro
8, 9. Anton propesiya so imbalikas nen Ezequiel sumpad Tiro?
8 Si Ezequiel so sakey nin kadaanan a managsulat ya angikurit ed saray madibinon impuyan a propesiya. Sikato so nampropesiya ed kasampotan na komapiton siglo K.K.P. ya anggad komanem—salanti, legan na taotaon a mamaarap ed inkaderal na Jerusalem insan legan na inmuna iran dekada ed inkadakep na saray Judio ed Babilonia. Anggan saray modernon kritiko so mipakna a say libro so insulat ed ngalngalin diad sayan panaon.
9 Inkurit nen Ezequiel so makapasagyat a propesiya nipaakar ed kaderal na mamaamianen a kaabay na Israel, say Tiro, a datin kaaro na totoo na Dios ingen nagmaliw a kabusol ed saginonor. (1 Arari 5:1-9; Salmo 83:2-8) Insulat to: “Onia so kuan nen Katawan a Jehova, ‘Nia, onsumpa ak ed sika, O Tiro, et patatdangen ko naani so dakel a nasyon a sumpa ed sika, unong a say dayat patatdangen to so saray daluyon to. Et sikara igeba ra naani ray bakor na Tiro tan bagbagen da naani ray ilang to; kaskasen ko met naani so dabok to ed sikato tan sikato naani gawaen ko a sakey a bato ya alukasan. . . . Et ipaldeg da naani so saray batom tan saray kiew mo tan say dabok mo ed pegley na saray danum.’”—Ezequiel 26:3, 4, 12.
10-12. Kapigan so sigpot ya inkasumpal na propesiya nen Ezequiel, tan panon?
10 Kasin saya so peteg ya agawa? Bueno, pigaran taon kayari impangipropesiya nen Ezequiel, say Tiro so kinubkob nen Nabuconodosor, say ari na Babilonia. (Ezequiel 29:17, 18) Anggaman ontan, satan ya impankubkob so aliwan magmainomay. Sakey a kabiangan na Tiro so walad kontinente (say kabiangan a tatawagen a Daan a Tiro). Balet say sakey a kabiangan na syudad so walad isla a ngalngalin kapalduan milya manlapud gilig na baybay. Say isla so kinubkob nen Nabuconodosor ed 13 taon sakbay a sinmuko ed sikato.
11 Anggaman ontan, diad 332 K.K.P. a say propesiya nen Ezequiel so sigpot ya asumpal ed amin iran detalye to. Diad saman, say Asia so kukubkoben nen Alejandron Baleg, say managsakup a taga-Macedonia. Lapud masekder ed kawalaan ton isla, say Tiro so tinmalindeg sumpad sikato. Aglabay nen Alejandro ya itilak ed benegan to so potensyal a kabusol, balet ta agto labay so mandarak na dakel iran taon diad pangubkob ed Tiro, a singa ginawa nen Nabuconodosor.
12 Panon so impanolbar to ed sayan problema ed militar? Sikato so nanggawa na taytay a dalin, odino tambak, a mamaarap ed isla, ta pian makabaliw iray sundalo to tan nakubkob da so islan-syudad. Anggaman ontan, imanoen no anto so inusar to ed impanggawa na tambak. Inreport na The Encyclopedia Americana: “Diad panamegley na saray kera na inggeba ton kabiangan na syudad ed kontinente, impaalagey to so baleg a tambak nen 332 pian ikawing so isla ed kontinente.” Kayari antikey lambengat ya impangubkob, say islan-syudad so aderal. Likud ed saya, amin iran detalyen impropesiya nen Ezequiel so asumpal. Anggan ‘saray bato tan kiew tan dabok’ na Daan a Tiro so ‘nipasen ed mismon utel na danum.’
13. Panon so impaneskribe na koma-19 siglon managbaroy ed lugar na kadaanan a Tiro?
13 Sakey a koma-19 siglon managbaroy so nankomento ed no anto so atilak ed kadaanan a Tiro sanen agew to, ya angikuan: “No nipaakar ed orihinal a Tiro a kabkabat nen Solomon tan saray propeta ed Israel, anggapon balot so atilak a tanda likud ed tinapyas a baton pantyon diad gilig na palandey, tan ed letnegan iran bakor . . . Anggan say isla, ya impagmaliw nen Alejandron Baleg a tambak (cape) diad panamegley na impantager ed danum diad leet na saya tan say kontinente, ya andian na saray pakabidbiran manlapud asasakbay a peryodo nilikud ed saray Krusada. Say modernon baley, ya amin et balobalo, et okupaan to so mamaamianen a kapaldua na datin isla, bangta ngalngalin amin a natitilak a dalin so atabonan na agnibiig iran deral.”
Insublay na Babilonia
14, 15. Antoran propesiya so inkurit nen Isaias tan Jeremias a sumpad Babilonia?
14 Sanen komawalon siglo K.K.P., si Isaias, say propetan amasakbay ed saray Judios ed manasingger a panakup na Babilonia ed sikara, so angipasakbay met na bengatlan makapakelaw: say sigpot a kabagbag na mismon Babilonia. Saya so detalyadon impasakbay to: “Nia bangonen ko so saray Medo a sumpad sikara . . . Et say Babilonia, say gayaga na saray nanarian, say kalimgasan na pangta na saray Caldeo, sikato naani singa sanen say Dios binagbag to so Sodoma tan Gomorra. Sikato naani agla natooan agmet la napanayaman a manlapu ed kailalakan angga ed kailalakan.”—Isaias 13:17-20.
15 Impasakbay met nen propeta Jeremias so kageba na Babilonia, a nagawa diad dakel iran taon ed saginonor. Tan inlaktip to so makapasagyat a detalye: “Sakey a tiagew so wala ed tapew na saray danum to, et namagaan naani. . . . Saray makapanyari a lalaki na Babilonia pinaulyan da so mibakal. Sikara ontilak ira ed saray salimbeng. Say biskeg da kinmulang.”—Jeremias 50:38; 51:30.
16. Kapigan asakup so Babilonia, tan diad siopa?
16 Diad 539 K.K.P., anampot so uley na Babilonia bilang say matalonan pakayari mundo sanen say mabiskeg a Persianon manuley a si Ciro, so linmubak ed syudad a kaiba na armadan Medo. Anggaman ontan, aromog nen Ciro a saya so mairap. Say Babilonia so apaliberan na angkakabaleg iran bakor tan singa agnalooban. Sakey ni, say baleg ya ilog Eufrates so pinmanat ed syudad tan balbaleg a tulong ed saray depensa to.
17, 18. (a) Panon ya agawa so “sakey a tiagew ed danudanum [na Babilonia]”? (b) Akin a ‘saray makapanyarin lalaki [na Babilonia] so tinmundan mibakal’?
17 Deneskribe na Griegon manag-awaran a si Herodotus no panon a sinolbar nen Ciro so problema: “Impasen to so arum a kabiangan na armada to ed lolooban na ilog ed syudad, tan say sananey a kabiangan ed pasen a papawayan to, tan ingganggan ton onloob ira ed syudad ed panamegley na ilog, sano onatapew so danum . . . Pinaagos to so Eufrates ya impaarap ed libsong diad panamegley na sakey a banawang [artipisyal a linok a kinotkot na sakey a datin manuley ed Babilonia], a satan et datin lunek, a say ilog so naekatan a tuloy anggad nayari lan panakaran. Kanian saray Persianon inggagalan akatambang ed gilig na ilog, a natan et angga lambengat ed ulpo na too, so nanakar ed ilog tan nilooban da so baley.”
18 Diad onian paraan a say syudad so nagba, unong ya impasakbay nen Jeremias tan Isaias. Balet imanoen so detalyadon kasumpalan na propesiya. Literal a walay ‘tiagew a niwala ed danudanum to, tan amagaan ira.’ Say inyekat na danudanum na Eufrates so nanggawa ed si Ciro a makaloob ed syudad. Kasin ‘saray makapanyarin lalaki na Babilonia so tinmundan mibakal,’ unong ya impasakbay nen Jeremias? Say Biblia—ontan met ed saray Griegon manag-awaran a si Herodotus tan Xenophon—so angikurit a saray taga-Babilonia so peles a manliliket sanen agawa so inlubak na saray Persiano. Sakey ya opisyal ya inskripsion cuneiform, say Nabonidus Chronicle so angikuan a say Babilonia so nilooban na saray armada nen Ciro ya “anggapoy bakal,” nayarin mankabaliksan ya anggapoy baleg a bakal ya agawa. Mabitar, saray makapanyarin lalaki na Babilonia so agnanggunaet a mangiyagel ed sikato.
19. Kasin asumpal so propesiya a say Babilonia so “aglan balot napanayaman”? Ipaliwawa.
19 Anto so nipaakar ed pasakbay a say Babilonia so “aglan balot napanayaman” lamet? Agtampol asumpal itan nen 539 K.K.P. Balet anggapoy mintis a tinmua so propesiya. Kayari inkagba to, say Babilonia so sentro na saray rebelyon, anggad 478 K.K.P. sanen sikato so dineral nen Xerxes. Diad kasampotan na komapat a siglo, implano nen Alejandron Baleg ya ipaalagey-lamet itan, balet ta sikatoy inatey sanen say kimey so onggagapo. Nanlapulad saman, say syudad so kalkalnan kinmapuy. Siansian walaray totoon manaayam diman nen inmunan siglo na Komon a Panaon tayo, balet natan say atilak lambengat ed kadaanan a Babilonia et sakey a bunton na saray deral ed Iraq. Anggan arum a kabiangan na deral so nipaalagey-lamet, say Babilonia so sakey lambengat a nenengnengen na saray turista, aliwan mabilay, masayaksak a syudad. Say akibalatar a pasen to so mantasi ed unor a kasumpalan na impuyan iran propesiya sumpad sikato.
(Ituloy ed ontumbok a paway.)