Say Intakas na Saray Huguenot Parad Kawayangan

“Diad ngaran na Ari tan Reyna, . . . Ideklara Mi, Ya amin a Protestantin Pranses a Pasalimbengan dia, tan Ikamang day inkasikara ed sayan Panarian Mi, so aglambengat nawalaay Maarin Proteksion Mi . . . Noagta Panggunaetan Mi met diad amin a makatunongan iran Dalan tan Paraan ta pian Nasuportaan, Natulongan tan Naasistian ira . . . ta pian say pambilay tan kipapasen da ed sayan Asakopan et magmaliw a mainawa tan mainomay parad sikara.”

ONTAN so nabasa ed 1689 a deklarasyon nen William tan Mary, say ari tan reyna na Inglatera. Balet akin a saray Protestantin Pranses, odino saray Huguenot, a singa impanawag ed sikara et kaukolan a pasalimbengan tan paprotektaan ed paway na Pransya? Akin a makapainteres ed sikatayo natan so intakas da manlapud Pransya manga 300 taon lay linmabas?

Say koma-16 a siglon Europa so apairap na bakal tan saray irangan nipaakar ed relihyon. Pati say Pransya, a walay Pambabakal na Relihyon (1562-1598) ed baetan na saray Katoliko tan Protestanti, so ag-akaliktar ed sayan gulo. Balet, nen 1598 et pinaletan nen Pranses ya Arin Henry IV so ganggan na panangiyabuloy, say Ganggan na Nantes, a mangiiter ed saray Protestantin Huguenot na kawayangan ed relihyon. Sayan legal a panamidbir ed duaran relihyon so nikadkaduma ed Europa. Walay panaon a sinampotan na satan iray inkagirogiro lapud relihyon ya abayag a sinagmak na koma-16 siglon Pransya ed loob na masulok a 30 taon.

Anggaman ginetman magmaliw a “magnayon tan agnauman,” nen 1685 et say Ganggan na Nantes so akansela lapud Ganggan na Fontainebleau. Deneskribe’d saginonor nen Pranses a pilosopon Voltaire iyan impangansela (revocation) bilang “sakey ed saray baleg a trahedya na Pransya.” Bilang temporaryon nansumpalan, anagdag itan ed intakas na ngalngali 200,000 a Huguenot ed arum a bansa. Balet, mas linmoor iray nansumpalan na saya. Balet akin a kinansela itan ya akadkaunan ganggan a mangiyaabuloy ed relihyon?

Sinumpa Manlapulad Gapo

Anggano say Ganggan na Nantes so opisyal ya inmepekto ed loob na ngalngali 90 a taon, inkuan na sakey a manag-awaran a satan et “agla oneepekto sanen akansela itan nen 1685.” On, agniletneg so ganggan ed putel iran pundasyon. Manlapulad gapo, nansengegan itan na samay adeskribe bilang “cold war” ed baetan na saray klero na Katoliko tan ed samay tinawag a “R.P.R.” (Nikuan a Reformed Religion) Nanlapula’d inkipaakseb na satan nen 1598 anggad ngalngalin 1630, say isusumpa ed Ganggan na Nantes so akasentroan na impandedebati na saray Protestanti tan Katoliko ed publiko tan impangipalapag na sulsulat na relihyoson denominasyon. Balet, dakel so aspekto na agpanangiyabuloy ed relihyon.

Kayari impilaban ed saray Protestanti manlapud 1621 anggad 1629, pinuersa ira na gobiernoy Pranses a man-Katoliko diad panamegley na serye na paraay panagpatulok. Linmoor iyan panagpairap ed silong nen Louis XIV, say “Banwa ya Ari.” Say reglamento ton pamasegsegang so nansumpal ed inkakansela ed Ganggan na Nantes.

Say Lalon Impameget

Bilang kabiangan na lalon impameget, kalkalnan nakal iray kanepegan na Protestanti bilang sibilyan. Diad baetan na 1657 tan 1685, ngalngali 300 a totontonen, mabetbet diad sugsog na saray klero, so ginawan sumpad saray Huguenot. Saraman a totontonen so angataki ed kada aspekto na bilay da. Singa bilang, say dakerakel a propesyon, a singa say medisina, ley, tan anggan ed say panagpa-amianak so nisebel ed saray Huguenot. No nipaakar ed say panagpa-amianak, inkatunongan na sakey a manag-awaran: “Panon a nimatalek na sakey so bilay to ed sakey ya erehes a say kalat to et deralen so kaplesan ya inkasangal na relihyon tan politika?”

Lalon inmelet so gemgem na panaglames nen 1677. Siopaman a Huguenot a naerel a mangokomberti ed sakey a Katoliko so manmultay sanlibon pounds a Pranses. Saray pundo na Estado a nanlapud alablabas a panagpabuis so nausar a mangimpluensia’d saray Huguenot ta pian manpakomberti. Nen 1675 angiter iray klero na Katoliko ed si Arin Louis XIV na 4.5 milyon a pounds a Pranses, a kuandan: “Natan et nepeg yon pambanikelan so mangipanengneng na pisasalamat diad pangusar yoy autoridad yo pian kompleton pagiten iray erehes.” Sayan estratehiya na “panagsaliw” ed saray komberti so nanresulta ed ngalngali 10,000 ya inkakomberti ed Katolisismo ed loob na taloy taon.

Nen 1663 et ginawan ilegal so panagkomberti ed Protestantismo. Wala met iray panameget no iner so panayaman na saray Huguenot. Bilang alimbawa na alablabas iran paraan et say pan-Katoliko na ananak diad edad a pitora anggano aglabay na atateng da. Obligado iray Protestantin atateng a bayaran so panbabangat na saray Jesuit odino arum niran Katolikon managbangat ed ananak da.

Say sakey nin ayura diad impangimedmer ed saray Huguenot et say masekreton Compagnie du Saint-Sacrament (Ulopan na say Masanton Sakramento). Saya so Katolikon organisasyon ya unong ed manag-awaran a si Janine Garrison et miparad “malaknab ya inkasangal” a kokobrian toy intiron Pransya. Akaloob ed sankatagyan iran akapueston ulopan, ag-itan naandiay pinansyal nisay impormasyon ed saray ahensyan managtiktik. Insalaysay nen Garrison a saray taktika to et amayamay: “Manlapud pananesdes anggad panaggirogiro, panangimaneobra anggad panangondena, inusar na Compagnie so amin a paraan ta pian pakapuyen so komunidad na Protestanti.” Anggaman kuan, maslak a Huguenot so nansiansia ed Pransya legan na sayan peryodo na panamasegsegang. Naobserbaan nen manag-awaran a Garrison: “Agnatalosan no akin ya agtinmaynan iray Protestanti ed Panarian ed ankabaleg a bilang sanen onloloor lay isusumpa ed sikara.” Anggaman ontan, diad saginonor et nagmaliw a kapilitan so itakas parad kawayangan.

Pinmawil ed Dati

Say Peace of Nymegen (1678) tan say Truce of Ratisbon (1684) so angipaliis ed si Arin Louis XIV a makapibakal ed arum a bansa. Diad basil na Channel diad Inglatera, sakey a Katoliko so nagmaliw ya ari nen Pebrero 1685. Naanamot nen Louis XIV iyan situasyon. Pigaran taon kasakbayan to, impaway la na saray Katolikon klero diad Pransya so Four Gallican Articles, ya ameget ed pakayari na papa. Diad saman et “minoria [nen Pope Innocent XI] so Pranses ya Iglesia a singa la onsiasian.” Kanian, diad impangibaliwala ed Ganggan na Nantes, napaaligwas nen Louis XIV so arutakan lan reputasyon to tan nipawil so gendat a pisisiglaotan to ed papa.

Say reglamento na ari nipaakar ed saray Protestanti so nagmaliw a mabitabitar. Say mainomay a metodo (panagtangguyor tan panaggaway totontonen) so mapatnag ya ag-inmepekto. Diad biek a dapag, matalona so balon paraan da a draggonades.a Kanian nen 1685, pinaletan nen Louis XIV so Ganggan na Fontainebleau, diad inkakanselay Ganggan na Nantes. Say maramsak a panamasegsegang katekep na sayan impangansela so mas ameligro ni ingen ed saray Huguenot nen say panaon sakbay na Ganggan na Nantes. Anto lay gawaen da natan?

Kasin Onamot, Mibakal, Odino Ontaynan Ira?

Deniside na arum a Huguenot so mandayew a sekreto. Lapud aderal laray pantitiponan da tan nisebel lay publikon panagdayew da, binmaling ira ed “Iglesia ed Desierto,’ odino insekreton panagdayew. Ginawa ra iya anggaman ed katuaan a nasentensiaay patey so totoon manggawa na ontan iran miting, unong ed sakey a ley ya impasa nen Hulyo 1686. Intalirak na arum a Huguenot so relihyon da, ya iisipen dan posibli so pakapanpakomberti lamet ed saginonor. Inagamil na ontan iran akomberti so pankuankuanan a Katolisismo ya aligen na saginonor iran kailalakan.

Pinabiskeg na gobierno iray panangomberti. Pian makapantrabaho, kaukolan ya ipanengneng na saray kapkapankomberti so kaletan na impagmaliw dan Katoliko a pinirmaay pari ed parokya, ya angilista ed pimimisa ra. No ag-abinyagan tan apabaleg iray ananak bilang Katoliko, alaen ira ed atateng da. Kaukolan ya iyalibansa ed saray eskuelaan so bangat na Katoliko. Nanggunaetan so pamawalay relihyoso iran babasaen a manusuporta’d Katoliko a parad “totoo na Libro [say Biblia],” a singa tawag ed saray Protestanti. Angimprinta so gobierno na masulok a sakey milyon a libro tan impawit iratan ed saray lugar a dakerakel so akomberti. Ontanlay karuksa na sarayan pakurang a no siopaman a mansasakit et mangipulisay ed unor iran seremonya na Katoliko balet ta onabig ed saginonor, sikatoy legay bilay a nasentensiaan ed prisoan odino magmaliw a taga-sagwan na baloto. Tan sano nasabi ipatey to, say bangkay to so ibantak labat a singa basura, tan nakompiska iray kayarian to.

Akilaban so arum a Huguenot ed panamegley na saray armas. Diad rehyon na Cévennes, a bantog a lugar na relihyoson panlalaban, saray militanten Huguenot a tinawag a Camisard so nanrebeldi nen 1702. Diad imbuelta ed saray impanambang na saray Camisard tan ilulubak da’d labi, pinoolan na saray tropay gobierno iray baryo. Anggaman nantultuloy so sagpaminsan ya ilulubak na saray Huguenot ed pigaran panaon, kasabi 1710 say biskeg na armada nen Arin Louis so anemek ed saray Camisard.

Say sakey nin inkiwas na saray Huguenot et say panaynan ed Pransya. Sayan isasakda so tinawag ya aktual lan pambubuyak. Maslak a Huguenot so pobpobri sanen tinmaynan ira lapud kinompiska la na estado iray kayarian da, ya akiapag so Iglesia Katolika ed kayamanan. Kanian mairap so ontaynan. Kinmiwas a tampol so gobierno na Pransya ed nagagawa, ya impaguardiaan toray rotan papaway tan sinusukisok iray bapor. Nilooban na saray pirata iray bapor ya ombubuat ed Pransya, lapud natumangan ira no walaray naerel dan takas. Saray Huguenot a naromogan ya ontatakas so pirmin nadusa. Mas alodloor ni, sinuysoy na saray espiyan mantratrabaho ed utel na saray komunidad iray kangaranan na saramay manplaplanon ontakas tan saray rota ra. Nagmaliw a kaslakan iray asabat a sulsulat, panagpalsipika, tan pakpakana.

Say Maabrasan Salimbengan

Say intakas na saray Huguenot manlapud Pransya tan say inkaabrasa ra’d saray bansan angawat ed sikara so nibantog bilang say Salimbengan. Binmatik iray Huguenot ed Holland, Switzerland, Alemanya, tan Inglatera. Diad saginonor et linma so arum ed Scandinavia, Amerika, Ireland, say West Indies, Abalaten ya Aprika, tan Russia.

Pigaran bansa ed Europa so angipasa na saray ganggan a mamapaseseg ed saray Huguenot ya onsakda ed sikara. Kabiangan ed saray insentibo et say libren naturalization, kipuera ed saray buis, tan libren pimemembro’d komersyal ya asosasyon. Unong ed manag-awaran a si Elizabeth Labrousse, maslak ed saray Huguenot et “malangwer a lalaki . . . mapeleng, makukulin uuleyan a walaay nikadkaduman kaabigan ed moral.” Kanian say Pransya, diad kapantokay pakayari to, so naandian na marurunong a trabahador diad pigaran anapan. On, inawit da “iray kayarian, aligwas, tan dunong” da diad biek-taew. Walay betang met na saray relihyoso tan mapolitikan elemento diad impangiyopresi na salimbeng ed saray Huguenot. Balet antoray nambayag a nansumpalan na sayan isasakda?

Say inkakansela na Ganggan na Nantes tan say nagagawan panamasegsegang so anagdag ed agpaborablin reaksion na dakel a nasyon. Inanamot nen William na Orange so sentimenton sumpa’d-Pransya pian magmaliw a manuley na Netherlands. Diad tulong na opisyales a Huguenot, sikato met so nagmaliw ya ari na Great Britain, a sinalatan toy Katolikon James II. Insalaysay nen manag-awaran a Philippe Joutard a “say reglamento nen Louis XIV a sumpad-Protestanti so sakey ed manuna iran sengegan na inkaekal nen James II [tan] say inkatibukel na liga na Augsburg. . . . [Sarayan] ebento so mananda ed pananguman na awaray Europa, ya angitonton ed inkasalatay inkasuperyor na Pransya ed inkasuperyor na Inglatera.”

Walaan na importantin betang iray Huguenot ed kultura na Europa. Inusar day balon aromogan dan kawayangan pian mamawalay literatura a manitibukel ed pilosopiya na say Pakaliwawaan tan saray ideya na panangiyabuloy. Alimbawa, impatalos na sakey a Protestantin Pranses iray sulat na pilosopon taga-Inglatera a si John Locke, ya ikakayat so ideyan nisipor a kanepegan. Indanet na arum a Protestantin managsulat so kaimportantiay kawayangan na konsiensia. Atibukel so ideya a say katutulok ed saray manuley et relatibo tan naibaliwala no buyaken day impipaknaan da ed totoo. Kanian, singa impaliwawa nen manag-awaran a Charles Read, say inkakansela na say Ganggan na Nantes so “sakey ed saray mapatnag a sengegay Rebolusyon ed Pransya.”

Kasin Walaray Leksion a Naaralan?

Lapud awalaay agmatalona iran nansumpalay panamasegsegang tan say inkaandiay estado na ontanlan karakel a mausausar a totoo, say ari so pinaseseg nen Marquis de Vauban, tuplegan nen Arin Louis XIV nipaakar ed militar, ya ipawil toy Ganggan na Nantes, a mangibabagan: “Say panangomberti ed kapusoan so kien lambengat na Dios.” Kanian akin ya agla akaaral so Estadoy Pransya insan to la binaliktar so desisyon to? Say seguradon rason et antakot so ari ompano onkapuy so estado. Niarum ni, matukoy itan a panugsog ed panrepormay Katoliko tan relihyoson agpanangiyabuloy na koma-17 siglo a Pransya.

Saray ebenton akapaliber ed impangansela so sengegay impangitepet na arum, “Kaunongan karakel a relihyon odino grupo so naabuloyan tan naawat ed sakey a sosyedad?” On, singa naimano la na saray manag-awaran, say pangonsidera ed istorya na saray Huguenot so gendat a mangitonton ed sakey a manisip nipaakar ed “saray paraan na pakayari tan say inkabulok a katekep na saratan.” Diad saray sosyedad natan a nankakapiga so rasa tan nandurumay relihyon, say intakas na saray Huguenot parad kawayangan so makapatenyeg a panonot ed no antoy nagawa sano dominaen na saray asugsogan-na-iglesia a politiko iray pankaabiganay totoo.

[Paimano ed leksab]

[Kahon ed pahina 28]

Saray Dragonnade

Panagkomberti Diad Panamegley na Panagtalagnaw

Moriaen na arum iray dragoon bilang “ekselenti iran misionaryo.” Balet, diad limog na saray Huguenot et makapataktakot ira, tan diad arum a kaso et nan-Katoliko iray intiron baryo diad impakarengel ed insabi ra. Balet siopa irayan dragoon?

Saray dragoon et armadon tuloy a sundalo a pinan-ayam ed kaabungan na saray Huguenot diad gagalan pagyawen iray manaayam. Say usar na saray dragoon ed onian paraan et akabatan bilang saray draggonade. Pian pabelatan iray pamilya, say bilang na sundalo ya imbaki ed sakey ya abung et agnayarian a legpeten na pamilya. Autorisado iray dragoon a manduksa ed saray pamilya, ag-ira mamaugip, tan maneral ed kaykayarian. No italirak la na saray manaayam so Protestantin pananisia, insan onalis iray dragoon.

Nausar iray dragonnade pian makakomberti nen 1681 diad Poitou, Sagur a Pransya, lugar a kawalaay dakel a Huguenot. Diad loob na pigaran bulan, manlapud 30,000 anggad 35,000 so akomberti. Inusar so parehon paraan nen 1685 ed arum niran teritoryay Huguenot. Diad loob na pigaran bulan et agamoran so manlapud 300,000 anggad 400,000 a samba na panangitalirak. Unong ed manag-awaran a si Jean Quéniart, say intalona na saray dragonnade so “nanggawa ed Impangansela [ed maabuloy a Ganggan na Nantes] ya agnapaliisan, lapud natan et ompatnag a posibli.”

[Credit Line]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris

[Litrato ed pahina 25]

Inyopresi na sayan 1689 a deklarasyon so salimbeng ed saray Protestantin Pranses a manaanap na inawa manlapud relihyoson panaglames

[Credit Line]

Diad panangiyabuloy na The Huguenot Library, Huguenot Society of Great Britain and Ireland, London

[Litrato ed pahina 26]

Say Impangansela ed say Ganggan na Nantes, 1685 (Nipanengneng so pilimeron pahina na impangansela)

[Credit Line]

Documents conservés au Centre Historique des Archives nationales à Paris

[Litrato ed pahina 26]

Dakel a temploy Protestanti so dinederal

[Credit Line]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris