Napanmatalkan Ta Iyan Libro?

“Mas dakel so naromog kon manpaneknek ed autentisidad na Biblia nen say diad dinanman ya agmasanton [sekular] awaran.”​—Sir Isaac Newton, bantog ya Inglis a sientista.1

KASIN sayan libro​—say Biblia​—et napanmatalkan? Tutukoyen ta na satan so totoon peteg a nanbilay, paspasen a talagan wala, tan ebenton tudtuan agawa? No on, wala komon so ebidensia ya insulat itan na maalwar, matua iran managsulat. Walan talagay prueba. Dakel ed saratan so nalmoan la a nitabon ed dalin, tan dakel ni so naromog ed mismo a libro.

Panagkotkot ed Saray Ebidensia

Say pakadiskobre ed antigo iran bengatla (artifact) a nitabon ed daldalin ya asalambit ed Biblia et manusuporta ed inkasusto ed awaran tan geograpya na Biblia. Konsideraen pay pigaran ebidensia ya akotkot la na saray arkeologo.

Si David, say makpel a malangwer a managpastol a nagmaliw ya ari na Israel, so bantog ed saray managbasay Biblia. Nasasalambit ed Biblia so ngaran to a 1,138 a danay, tan say balikas ya “Abung nen David”​—a mabetbet a manutukoy ed dinastia to​—so asalambit a 25 a danay. (1 Samuel 16:​13; 20:16) Balet, anggad sanen agano ni et anggapoy malinew ya ebidensia nilikud ed lugan na Biblia a nanbilay si David. Is-istorya ta labat si David?

Nen 1993 say grupo na saray arkeologo, ya indaulo nen Propesor Avraham Biran, so makapakelaw ya akadiskobre’d bengatla, a nireport ed Israel Exploration Journal. Diad pasen na kadaanan a pukdol a natatawag na Tel Dan, diad mamaamianen a parti na Israel et ditan da nalmoan so baton basalt. Akaukit ed bato iray salitan “Abung nen David” tan “Ari na Israel.”² Say inskripsion, apetsaan na komasiam a siglo K.K.P., so inkuan a kabiangan na monumentoy impanbiktorya ya impaalagey na saray Aramaeano​—kakabusol na Israel a nanayam ed bukig. Akin a makatantandan tuloy iyan kadaanan ya inskripsion?

Base ed report nen Propesor Biran tan ed kaiba to a si Propesor Joseph Naveh, onia so inkuan na sakey ya artikulo ed Biblical Archaeology Review: “Saya so sankaunaan ya impakaromog ed ngaran a David ed dinanman a kadaanan ya inskripsion nilikud ed Biblia.”3a Wala ni bengatlan makatantanda nipaakar ed inskripsion. Say balikas ya “Abung nen David” et nisulat ed saksakey a salita. Onia so isasalaysay nen Propesor Anson Rainey ya eksperto ed lenguahe: “Say manangapag a salita . . . so mabetbet ya eekalen, nagkalalo la no say kombinasyon et niletneg-a-maong a ngaran na too. ‘Say Abung nen David’ so peteg a politikal tan geograpikal a ngaran diad kapegleyay-komasiam a siglo K.K.P.”⁵ Kanian si Arin David tan say dinastia to so kabkabat ed kadaanan a mundo.

Kasin say Nineve​—say baleg a syudad na Asiria ya asalambit ed Biblia​—et peteg a wala? Agni abayag, salanti nen asasakbay a koma-19 siglo, talagan agpanisiaan itan na pigaran kritiko ed Biblia. Balet nen 1849, akotkot nen Sir Austen Henry Layard iray deral ed palasyo nen Arin Senakerib diad Kuyunjik, lugar ya apaneknekan a kabiangan na kadaanan a Nineve. Kanian nampareen iray kritiko ed satan a punto. Balet sarayan deral so angiparungtal na dakel nin impormasyon. Diad saray pader na ag-aderal a kuarto et walay litraton mangipapatnag ed impakautibo ed akutaan a maong a syudad, a saray kautibo so pinanmartsa ed arap na onlulusob ya ari. Diad bandad tagey na ari et oniay inskripsion: “Si Senakerib, ari na mundo, ari na Asiria, so inmirong ed nîmedu -trono tan pormal ton inusisay samsam (nala) a nanlapud Lakis (La-ki-su).”⁶

Sayan litrato tan inskripsion, a nanengneng ed British Museum et mitunosan ed salaysay na Biblia nipaakar ed impangautibo nen Senakerib ed Lakis a syudad na Juda, a singa nirekord diad 2 Arari 18:​13, 14. Bilang komento to ed kaimportantian na nalmoan da, insulat nen Layard: “Siopay manisian nayari odino posibli itan, sakbay ya adiskobre iraya, a diad dalem na bunton na dalin tan basura a kawalaay pasen na Nineve et naromog ditan so awaran na impanbabakal di Ezekias [ari na Juda] tan Senakerib, ya insulat a mismo nen Senakerib diad mismon panaon sanen agawa iratan, tan mamepekder ed anggan kamelmelagan a detalye na inrekord ed Biblia?”⁷

Akakotkot iray arkeologo na dakel niran antigon bengatla​—saray dinamili, deral na saray paalagey, tapyas, plata, dokumento, monumento, tan inskripsion​—a mamepekder ed inkasusto na Biblia. Nalmoan na saray managkotkot so Caldeon syudad na Ur, say sentroy komersio tan relihyon a nanayaman nen Abraham.⁸ (Genesis 11:​27-31) Say Nabonidus Chronicle, ya akotkot ed koma-19 siglo, so manidiskribi ed inkaplag na Babilonia ed lima nen Ciro a Baleg nen 539 K.K.P., agawan nisalaysay ed Daniel kapitulo 5.⁹ Walay inskripsion (a nipreserba iray taping ed British Museum) ya aromog ed lolooban ed kadaanan a Tesalonica a lugan toy kangaranan na saray manuley na syudad ya adiskribi bilang “politarch,” salitan agnausar ed klasikal a Griegon literatura balet ta inusar na managsulat na Biblia a si Lucas.¹⁰ (Gawa 17:​6, paimano’d-leksab) Diad ontan et naalangon so inkasusto nen Lucas nipaakar ed saya​—a singa ed inkialangon to la ed arum a detalye.​—Ikompara so Lucas 1:3.

Anggaman ontan, saray arkeologo, so aglawas mantutunosan, nagkalalo la no diad Biblia. Anggano ni, lugan a mismo na Biblia so mabiskeg ya ebidensian napanmatalkan itan a libro.

Matua so Inkipresinta To

Aliwa labat lan saray impanbiktorya so irekord na saray matuan manag-awaran (a singa say inskripsion ed impangautibo nen Senakerib ed Lakis) noagta ontan met ed saray impakatalo, aliwa labat lan saray intalona noagta ontan met ed saray insaew, aliwa labat lan saray biskeg noagta ontan met ed saray kaleteyan. Pigpigaran awaran so mangipaparungtal na ontan ya inkamatua.

No nipaakar ed saray manag-awaran na Asiria, onia so ipapaliwawa nen Daniel D. Luckenbill: “Mapatnag a say kaapaan na inkaari so sengegay pangimaneobra ed inkasusto na awaran.”¹¹ Diad pangiyiilustra ed ontan ya “kaapaan na inkaari,” onia so itatangsit na kuritan nen Asurnasirpal, Ari na Asiria: “Matalonggaring ak, baleg ak, nitandoro ak, makapanyari ak, pinagalangan ak, nigloria ak, manunaan ak, mabiskeg ak, mabayani ak, masebeg ak a singa lion, tan palbayani ak!”¹² Kasin panisiaan mon amin so nabasam ed ontan iran kuritan bilang suston awaran?

Diad pidumaan, saray managsulat na Biblia et makarepreskoy inkamatua ra. Si Moises, manangidaulo na Israel, so diritsaan ya angisulat ed saray nankulangan na agi ton Aaron, ed atsi ton Miriam, tan ed kakaanakan ton Nadab tan Abihu, tan ed totoo, pati say dilin lingolingo to. (Exodo 14:​11, 12; 32:​1-6; Levitico 10:​1, 2; Numeros 12:​1-3; 20:​9-12; 27:12-14) Saray graben lingo nen Arin David so agsinakbongan noagta inkurit da​—legan a manuuley si David bilang ari. (2 Samuel, kapitulo 11 tan 24) Si Mateo, managsulat ed libron ningaran ed sikato, so anaglawi no panon a saray apostol (a sikatoy kaiba met) et apansasangsangan day personal a kaimportantian da tan no panon dan pinaulyanan si Jesus ed samay labin impakaerel to. (Mateo 20:​20-24; 26:56) Saray managsulat ed saray sulat a lugan na Kristianon Griegon Kasulatan so prangkan amidbir ed saray problema, pati say seksual ya imoralidad tan panaglabi, na arum ed inmuna iran Kristianon kongregasyon. Tan sikaray diritsaan ed pangibabaga ra’d panresolbi ed saraman a problema.​—1 Corinto 1:​10-13; 5:​1-13.

Say ontan ya inkaprangka, anggapoy panangiyamot a panangipaamta so mangipapatnag na panangiyansakit dan maong parad katuaan. Lapud mabulos iray managsulat na Biblia a mangireport ed negatibon impormasyon nipaakar ed saray inad-aro ra, ed totoo ra, tan anggan sikaran mismo, aliwa ta itan a dugan rason pian panmatalekan iray insulat da?

Susto Iray Detalye

Diad saray bista ed korte, say kredibilidad na testimonyay testigo so mabetbet a nadetermina ed basian na saray menor a bengatla. Say pantutunosan na menor iran detalye so mamaneknek ed testimonya bilang susto tan tua, bangta saray pirmin agpantutunosan so mangiwalwal a pinabrika labat itan. Diad biek a dapag, say alablabas a mauksoy a salaysay​—a kada detalye et naalalasir​—so nayarin mangitapat met ed palson testimonya.

Panon a makakapet so “testimonya” na saray managsulat na Biblia ed sayan pamaakaran? Saray sekretaryo na Biblia so angipatnag na makatantandan pantutunosan. Walay maapit a panpapakna angga ed kamelmelagan iran detalye. Balet, say pantunosan et agginagalan inyareglo, a sengegay pan-inap a walay panagkomplot. Mapatnag ya agniplanoy inkibanbana to, ta saray managsulat so mabetbet a mantunosan ya andiay panangigetma. Konsideraen pay pigaran alimbawa.

Oniay insulat nen Mateo a managsulat na Biblia: “Sanen linmay Jesus ed abung nen Pedro, anengneng toy ina na asawa nen Pedro a mandokdokol a mabeblay na petang.” (Mateo 8:14) Inter dia nen Mateo so makapainteres balet ta agtanton importanti a detalye: Walaan na asawa si Pedro. Sinuportaan nen Pablo iyan menor a katuaan, ya insulat to: “Andian ak ta na kanepegan a mangala na Kristianon asawan bii, a singa met ed arum ya apostoles tan . .  si Cefas?”b (1 Corinto 9:​5, The New English Bible) Ipapanengneng na konteksto ya idedepensa nen Pablo so inkasikato sumpad diritsaan a kritisismo. (1 Corinto 9:​1-4) Mapatnag, sayan melag a detalye​—a walaay asawa si Pedro​—et ag-imbaga nen Pablo pian suportaan so inkasusto na salaysay nen Mateo noagta basta labat asalambit.

Amin ya apatiran managsulat na Ebanghelyo​—di Mateo, Marcos, Lucas, tan Juan​—so angirekord a diad labi na inkaerel nen Jesus, sakey ed saray babangatan to so anguyos na kampilan tan siningwat toy aripen na atagey a saserdote, ya inkapingolay laki. Say Ebanghelyo labat nen Juan so mangirereport ed singa agnakakaukolan a detalye: “Say ngaran na aripen sikato so Malco.” (Juan 18:​10, 26) Akin a si Juan labat so analambit ed ngaran na laki? Pigaran bersikulo ed saginonor et say salaysay so mangiiter na menor a detalye ya agnibaga ed inerman: si Juan so “kabat na atagey a saserdote.” Sikato met so kabat na sankaabungan na atagey a saserdote; sikatoy kabisado na ariripen tan kabisado to met ira. (Juan 18:​15, 16) Sirin, natural labat a nasalambit nen Juan so ngaran na asugatan a laki, bangta ag-asalambit na arum a managsulat na Ebanghelyo, a diad sikara et estranghero so laki, agda asalambit.

No maminsan, saray detalyadon eksplinasyon so inekal ed sakey a salaysay balet ta niarum ed arum lapud agginagalan impanaglawi. Singa bilang, ibabaga na salaysay nen Mateo ed impakabista ed si Jesus ed arap na Judion Sanhedrin ya arum a totoon wadman et “anampal ed sikato . . . a kuanda, ‘Ipropesiyam ed sikami, sika Kristo. Siopa so angabil ed sika?’” (Mateo 26:​67, 68) Akin a kerewen day Jesus a ‘mangipropesiya’ no siopay angabil ed sikato, anta manalalagey ed arap ton mismo so mangakabil? Ag-ipapaliwawa nen Mateo. Balet duara ed arum a managsulat na Ebanghelyo so mamano ed kulang a detalye: Saray manamasegsegang nen Jesus so anakbong ed lupa to sakbay dan tinampal. (Marcos 14:​65; Lucas 22:64) Imparungtal nen Mateo so materyal to ya agnononoten no kasin amin a detalye et niiter.

Sasaglawien na Ebanghelyo nen Juan so okasyon sanen walay baleg a karaklan a nantitipon pian ondengel ed panbabangat nen Jesus. Unong ed rekord, sanen anengneng nen Jesus so karaklan, “kuanto ed Felipe: ‘Iner so panaliwan tayo na tinapay pian saraya mangan ira?’” (Juan 6:5) Diad amin a presentin babangatan, akin a si Felipe so tinepetan nen Jesus no iner so napanaliwan day tinapay? Ag-ibabaga na managsulat. Balet, diad mipetekan a salaysay, ipapaamta nen Lucas ya agawa iya diad asingger ed Betsaida, syudad ed amianen a baybay na Dayat na Galilea, tan diad bandad unaan na Ebanghelyo nen Juan et ibabaga ton “si Felipe [et] taga-Betsaida.” (Juan 1:44; Lucas 9:10) Kanian makatunongan labat a tepetan nen Jesus so toon asisingger so baley to diman. Makatantanda so pantutunosan na saray detalye, ingen malinlinew ya agginagala iratan.

Diad arum a kaso say impangekal ed pigaran detalye labat so mangaarum ed kredibilidad na managsulat na Biblia. Alimbawa, say managsulat na 1 Arari so mangibabaga na sakey a pirmin kelang ed Israel. Ontan lan inkapalalo a say ari et agmakaromog na magenap a danum tan dika pian manbilay niray kabayo tan mula to. (1 Arari 17:​7; 18:5) Ingen, satan met a salaysay so mangirereport ya amaasol si Elias na magenap a danum ya awiten itan ed sikato diad Palandey Carmelo (pian usaren ed panagbagat) pian panoen so banawang a manliber a nayarin walay kaawang ton 1,000 metro kuadrado. (1 Arari 18:​33-35) Lapud pirmin kelang, iner so nanlapuan na satan ya amin a danum? Agla nanpelengan na managsulat na 1 Arari ya ipaliwawa. Balet, siopaman a manaayam ed Israel so makapikabat a say Carmelo so naromog ed gilig na Dayat Mediteraneo, a singa ipatnag na insidental a balikas kayari na satan a salaysay. (1 Arari 18:43) Kanian mainomay so pakala na danum ed baybay. No saya et agdetalyado a libro a sakey labat a gawagawa pian singa tua, akin a say nansulat, a diad satan a kaso et ompatnag a sakey a masilib a managpalsipika, et angitilak ni na ontan a mapatnag ya agpantunosan ed teksto?

Kanian napanmatalkan ta so Biblia? Akakotkot iray arkeologo na magenap a kagkagawaan a mamekder a say Biblia so manutukoy ed peteg a totoo, peteg a paspasen, tan peteg iran ebento. Balet, say mas makapasagyat et say ebidensian naromog ed lugan a mismo na Biblia. Saray matuan managsulat et anggapoy sinakbongan da​—anggan sikaran mismo​—diad impangirekord da ed saray eksakton agawa. Say akindalem a pantutunosan na sulsulat, pati saray inkibanbana ya agmet ginetma, so mangiiter na “testimonya” ed agnapanduaruwaan a katuaan. Tekep na ontan a “maseguro iran pakatandaan na autentisidad,” say Biblia so peteg a libron napanmatalkan yo.

[Saray paimano ed leksab]

[Litrato ed pahina 15]

Say taping na Tel Dan

[Litrato ed pahina 16, 17]

Ukit ed pader na Asiria a mangililitrato ed impangobkob ed Lakis, ya asalambit diad 2 Arari 18:​13, 14