Say “Abung nen David”​—Katuaan Odino Isisip Labat?

SI David​—say malangwer a pastol a nagmaliw a managtugtog, manag-anlong, sundalo, propeta, tan sakey ya ari​—so matalonggaring ed kabantogan diad Biblia. Nasasalambit so ngaran to a 1,138 a danay; say balikas ya “Abung nen David”​—mabetbet ya ontutukoy ed dinastiya nen David​—so inusar a 25 a danay. (1 Samuel 20:16) Isisip ta lambengat si Arin David tan say dinastiya to? Anto so ipapatnag na arkeolohya? Sakey ya agano nin makatantandan nalmoan diad sakey ya arkeolohikal a pankokotkotan diad Tel Dan ed mamaamianen a Galilea so nirereport a manusuporta ed inkamaawaran nen David tan say dinastiya to.

Diad tiagew na 1993, sakey a muyong na arkeologo, ya indaulo nen Propesor Avraham Biran, so amalin ed sakey a pasen ed paway na akinpaway a wangalan na kadaanan a Dan. Aromog da so sakey a simentadon plaza. Sakey ya andeket a basalt a bato ya akatungil ed dalin so magmainomay a nakal. Sanen pinigar so bato ed pataktak, saray sulsulat so mabakabakat. “O, Dios ko, walaan itayo na inskripsion!” inkelyaw nen Propesor Biran.

Si Propesor Biran tan say kaiba to, si Propesor Joseph Naveh diad Hebrew University ed Jerusalem, so tampol a nansulat na makasientipikon report nipaakar ed inskripsion. Base ed sayan report, onia so nabasa ed sakey ya artikulo ed Biblical Archaeology Review a magasin, Marso/Abril 1994: “Matalag a say sakey ya arkeolohikal a nalmoan so onapireng ed unaan a pahina na New York Times (puera lambengat so Time a magasin). Balet satan so agawa nen imbeneg a tiagew ed sakey ya aromogan diad Tel Dan, sakey a masanting a pukdol ed mamaamianen a Galilea, diad pinagkasalian na Palandey Hermon diad abay na sakey ed saray agusan na Ilog Jordan.

Nalmoan diman di Avraham Biran tan saray kakaiba ton arkeologo so makatantandan inskripsion manlapud komasiam a siglo K.K.P. a manutukoy ed namparan diad ‘Abung nen David’ tan diad ‘Ari na Israel.’ Saya so sankaunaan a pankanawnawa a say ngaran a David so aromog ed dinanman a kadaanan ya inskripsion nilikud ed Biblia. Say bengatlan ontutukoy so inskripsion aliwa lambengat ed sakey a ‘David’ noagta diad Abung nen David, say dinastiya na baleg ya Israelitan ari, so nagkalalo nin makatantanda.

“Say ‘Ari na Israel’ so sakey a termino a mabetbet a naromog ed Biblia, nagkalalo la ed Libro na Arari. Anggaman ontan, nayarin saya so sankadaanan ya ag-Biblikon impanukoy ed Israel ed Semitikon sulat. No sayan inskripsion so mamaneknek na antokaman, ipapanengneng to a namparan say Israel tan Juda, a duma ed saray ibabaga na arum ya iskolar a kritiko ed Biblia, so importanti iran panarian diad sayan panaon.”

Say panagpetsa so nibase ed ohas na saray letra, analisis ed saray langan aromog ed asingger a piraso na bato, tan say karga na inskripsion. Amin a taloran metodo so mangituturo ed parehon peryodo na panaon, say komasiam a siglo K.K.P., manga masudsulok a sanlasus a taon kayari nen Arin David. Sisiaen na saray iskolar a say niukit a nisulat et kabiangan na monumentoy impanalo ya impaalagey ed Dan na sakey ya Aramaeanon kalaban na namparan say “Ari na Israel” tan say “[Ari na say] Abung nen David.” Saray Aramaeano, a nandayew ed sakey a bantog a dios-na-bagyo, si Hadad, so nanayam ed bandad bukig.

Legan na tiagew na 1994, duara nin piraso na sayan bato so aromog. Irereport nen Propesor Biram: “Diad sarayan duaran piraso so pakaromogay Arameanon dios a si Hadad, ontan met ed impanukoy ed bakal ed baetan na saray Israelita tan saray Arameano.”

Say sankabalegan a pirason nala nen 1993 so mankarga na 13 agtanton mabaltaw a bersikulon nisulat ed daan a Hebreon sulat. Diad saman a panaon, saray tulnek so inusar bilang manangapag na saray salita pian ibiig iray salita ed sakey a teksto. Balet, say “Abung nen David” so nisulat bilang saksakey a salita tekep na saray letran “bytdwd” (literal ya impatalos ed romano iran letra) imbes a “byt” (abung), tulnek, tan insan “dwd” (David). Natalosan, onlelesa iray tepet nipaakar ed panangipatalos ed “bytdwd.”

Ipapaliwawa na onsianon linguista a si Propesor Anson Rainey: “Ag-impaliwawa nen Joseph Naveh tan Avraham Biran ed detalyado so inskripsion, anganko ta impasen dan saray managbasa so makaamta a say manangapag na salita ed baetan na duaran bengatla ed ontan ya inkasangal et mabetbet ya eekalen, nagkalalo la no say impaniba et sakey a niletneg-a-maong a dugan ngaran. ‘Say Abung nen David’ so talagan ontan a dugan politikal tan geograpikon ngaran ed pegley na komasiam a siglo K.K.P.”

Sakey nin Arkeolohikal a Testimonya

Kayari na satan ya impakadiskobre, sakey ya onsiano ed baton Mesha (tatawagen met a Baton Moabita), si Propesor André Lemaire, so angireport ya ontutukoy met itan ed “Abung nen David.”# Say baton Mesha, a nalmoan nen 1868, so walaan na dakel a panparehoan ed say baton Tel Dan. Pareho iran manpetsa ed komasiam a siglo K.K.P., walaan na parehon materyal, manpareho ed kabaleg, tan nisulat ed ngalngali manparehon Semitikon sulat.

Nipaakar ed balon panangipawil ed aderal a linya na teksto ed baton Mesha, onia so insulat nen Propesor Lemaire: “Ngalngali duay taon sakbay na impakaalmo ed piraso na bato ed Tel Dan, inisip kon say baton Mesha so mankarga na impanukoy ed say ‘Abung nen David.’ . . . Say rason no akin a sayan impanukoy ed ‘Abung nen David’ so agnin balot naimano et nayari palagin lapud katuaan a say baton Mesha so agbalot awalaan na dugan editio princeps [inmunan edisyon]. Satan so ipaparaan ko, 125 taon kayari na impakadiskobre ed baton Mesha.”

Say ontan ya arkeolohikal ya impormasyon so paninteresan lapud sakey ya anghel, si Jesus a mismo, saray apostol to, tan saray totoo ed inkalapagan so mamapaneknek ed inkamaawaran nen David. (Mateo 1:1; 12:3; 21:9; Lucas 1:32; Gawa 2:29) Saray arkeolohikal a nalmoan so mapatnag ya onaabobon a sikato tan say dinastiya to, say “Abung nen David,” so katuaan, aliwan isisip labat.

[Paimano ed leksab]

Kabat na saray managbasa na palapagan na Watch Tower Society so baton Mesha. (Nengnengen so The Watchtower, Abril 15, 1990, pahina 30-1.) Nipaparayag itan ed Louvre Museum, Paris.

[Litrato ed pahina 31]

Say piraso na bato ed Tel Dan,* adiskobre nen 1993 diad syudad na Dan, mamaamianen a Galilea

* Say drowing so nibased sakey a litraton walad Israel Exploration Journal.