Akaloob so Ideya ed Saray Relihyon ed Mamabukig
“Naynay kon nononoten a say ag-ipatey na kamarerwa et inkalapagan a katuaan a panisiaan na amin. Kanian talagan abigla ak sanen naamtaan kon walay matudio diad Mamabukig tan diad Mamasagur a masimoon a manusuppiat ed sisiaen. Natan et panumamengan ko no panon ya akasabi so ideyan ag-ipapatey ed kaisipan na Hindu.”—SAKEY YA ESTUDYANTE ED UNIBERSIDAD A PINABALEG A HINDU.
1. Akin a makapainteres ed sikatayo so pikakabat ed inkatibukel tan inkayat na doktrinan ag-ipatey na too ed nanduruman relihyon?
PANON ya akaloob so ideyan walaan na imortal a kamarerwa so too ed Hinduismo tan ed arum a relihyon ed Mamabukig? Satan a tepet so makapainteres anggan ed saramay manaayam ed Mamasagur ya agmikabisado ed sarayan relihyon, ta aapektaan na sisiaen so panmoria na amin nipaakar ed arapen. Lapud say bangat ya ag-ipatey na too et kaslakan a bangat ed maslak a relihyon natan, say pangamta ed inkatibukel na ideya so talagan mamalesay magmaong a pakatalos tan pitatalosan.
2. Akin a say India so makatantandan lapuan na relihyoson impluensia ed Asia?
2 Onia so inkuan nen Ninian Smart, propesor ed panaaral nipaakar ed relihyon diad University of Lancaster diad Britanya: “Say sankaimportantian a sentro na impluensiay relihyon ed Asia et say India. Aliwa lambengat a lapud mismon ginmapo ed India so dakel a pananisia—Hinduismo, Budhismo, Jainismo, Sikhismo, tan arum nira—noagta lapud sakey ed saraya, say Budhismo, so angimpluensian tuloy ed kultura na ngalngalin intiron Bukig ya Asia.” Dakel a kulturan naimpluensiaan ed onian dalan so “siansian mangipapasen ed India bilang say espiritual a binalegan dan dalin,” inkuan na Hindun iskolar a si Nikhilananda. Panon, sirin, a sayan bangat ya ag-ipapatey so kinmayat ed India tan ed arum a parti na Asia?
Say Bangat na Hinduismo a Reinkarnasyon
3. Unong ed sakey a manag-awaran, siopay posiblin angitarok ed India ed ideyan iyalis-alis na saray kamarerwa?
3 Diad komanem a siglo K.K.P., legan a si Pythagoras tan saray patumbok to ed Gresya so mangitatandoro ed teoryan iyalis-alis na kakamarerwa, saray matudio na Hindu a manaayam diad saray pangdel na ilog Indus tan Ganges so manitibukel ed parehon ideya. Say nambabansag ya inlesa na sayan sisiaen “ed Gresya tan ed India so agnibagan inkibanbana,” kuan nen manag-awaran a si Arnold Toynbee. “Say sakey a posiblin kaslakan a lapuan [na impluensia],” impabitar nen Toynbee, “et say maakar a sosyedad ya Eurasian, a, diad koma-8 tan koma-7 siglo B.C. et sinmabi ed India, Abalaten-Sagur ya Asia, say kelang a bansa ed amianen a baybay na Andeket a Dayat, tan say Balkan tan Anatolian iran pulpulo.” Say alis-alis iran Eurasian a tribu so mapatnag ya angitarok ed India ed ideyan iyalis-alis.
4. Akin a say ideyan iyalis-alis na saray kamarerwa et anagyat ed saray matudio na Hindu?
4 Ginmapo so Hinduismo ed India a mas asasakbay, diad insabi na saray Aryan ngalngali 1500 K.K.P. Nanlapulad gapo, sinisia na Hinduismo a say kamarerwa so duma ed laman tan say kamarerwa et makaliktar ed ipapatey. Diad ontan et saray Hindu so nandadayew ed inmuunan ateng tan angiparaan na taganon kanen na saray kamarerwa na inaatey da. Pigaran siglo ed saginonor sanen say ideyan iyalis-alis na saray kamarerwa so akasabi ed India, seguradon anagyat itan ed saray matudio na Hindu a mipupuligesgesan ed inkalapagan a problema’d kaugsan tan paniirap ed limog na totoo. Inlaok iya ed tatawagen a say ganggan na Karma, say ganggan na sengegan tan epekto, atibukel na saray matudio na Hindu so teoryan reinkarnasyon a ditan saray kamaongan tan kaugsan ed sakey a bilay so natumangan odino nadusa ed onsublay a bilay.
5. Unong ed Hinduismo, antoy ultimon kalat na kamarerwa?
5 Balet wala ni sakey ya ideyan angimpluensia ed bangat na Hinduismo nipaakar ed kamarerwa. “Ompatnag a tua a diad mismon panaon sanen say teoryan iyalis-alis tan karma et aporma, odino ed asasakbay ni,” kuan na Encyclopædia of Religion and Ethics, “sananey ya ideya . . . so kalkalnan atibukel ed melag a grupoy matudio diad N. India—say pilosopikon ideya na Brahman-Ātman [say supremo tan magnayon a Brahman, say ultimon inkapeteg (ultimate reality)].” Sayan ideya so inlaok ed teoryan reinkarnasyon pian ukeran so ultimon kalat na saray Hindu—kibulos manlapud sikulo na iyalis-alis ta pian makapikasakey ed ultimon inkapeteg. Sayan, sisiaen na saray Hindu, so nadampot diad pambanikel parad aawaten a walna ed publiko tan nikaduman pikakabat na Hindu.
6, 7. Antoy pananisia na Hinduismo natan nipaakar ed Biek a bilay?
6 Kanian intukoy na makabat a lalaki na Hindu so ideyan iyalis-alis na saray kamarerwa ed doktrinan reinkarnasyon diad impangilaok ed ganggan na Karma tan ideya na Brahman. Onia so insulat nen Octavio Paz, analoy Nobel Prize a manag-anlong tan datin embahador na Mexico ed India: “Leleg ya onkakayat so Hinduismo, ontan met so ideya . . . a makabkabaliksan ed Brahmanismo, Budhismo, tan arum a relihyon ed Asia: metempsychosis, say iyalis-alis na saray kamarerwa ed mantutumbokan a kiwawala.”
7 Say doktrinan reinkarnasyon so pinagka-letnegan na Hinduismo natan. Onia so kuan na Hindun pilosopo a si Nikhilananda: “Say pakadampot ed ag-ipapatey et aliwan para lambengat ed pigaran apili, noagta kasiporan la’d amin, so mapekder a sisiaen na amin a masimoon a Hindu.”
Say Sikulo na Kianak-Lamet ed Budhismo
8-10. (a) Panon ya uukeran na Budhismo so kiwawala? (b) Panon ya isasalaysay na sakey ya iskolar na Budhista so kianak-lamet?
8 Say Budhismo so inletneg ed India ngalngali 500 K.K.P. Unong ed Budhistan tradisyon, sakey a prinsipe na India ed ngaran a Siddhārtha Gautama, ya akabatan bilang Buddha kayari impakaliwawaan, so angiletneg ed Budhismo. Lapud simit itan na Hinduismo, saray bangat to so diad arum a dalan et mipara’d Hinduismo. Unong ed Budhismo, say kiwawala et tuloytuloy a sikulo na kianak-lamet tan ipapatey, tan singa ed Hinduismo, kada kipapasen na indibidual ed peles a bilay to so nadedetermina diad saray gawa to ed apalabas a bilay.
9 Balet ag-ipapaliwawa na Budhismo so kiwawala na kamarerway too a makaliktar diad ipatey. “Say anengneng [nen Buddha] labat ed kamarerway too et temporaryon nantutumbokan ya agtuloy-tuloy a sikolohikon kipapasen, a pinansiansian saksakey na panpilalek,” so inkuan nen Arnold Toynbee. Ingen, panisiaan nen Buddha a walay bengatla—sakey a sikolohikon kipapasen odino puersa—so nipasa manlapud sakey a bilay ed sananey. Onia so isasalaysay nen Dr. Walpola Rahula, sakey a Budhistan iskolar:
10 “Say sakey a persona so kombinasyon labat na saray puersa odino enerhiya a pisikal tan mental. Say tatawagen tayon ipapatey et say sigpot ya itutunday andar na pisikal a laman. Kasin amin na sarayan puersa tan enerhiya et ontundan kabansag na ag-onaandar a laman? ‘Andi,’ kuan na Budhismo. Say linawa, bunek, pilalek, gunaet a manbilay, gunaet a mantultuloy, gunaet a magmaliw a lalon nagkalalo ni, so abalbaleg a puersan mamapagalaw ed saray intiron kabibilay, intiron kiwawala, pati ingen ed say intiron mundo. Saya so sankabalgan a puersa, sankabalgan ya enerhiya ed mundo. Unong ed Budhismo, sayan puersa so ag-ontutunda lapud agla iyaandar na laman, salanti ipapatey; noagta itultuloy ton ipatnag so inkasikato diad sananey a porma, a panlapuay kiwawala-lamet a tatawagey kianak-lamet.”
11. Antoy panmoria na Budhista ed Biek a bilay?
11 Onia so panmoria na Budhista ed Biek a bilay: Say kiwawala et magnayon likud no nadampot na indibidual so unor a kalat a Nirvana, kibulos ed sikulo na saray kianak-lamet. Say Nirvana so sakey a kipapasen na aliwan maandon liket nisay pagmaliw a walaan na ultimon inkapeteg. Kipapasen labat itan na agkiwawala—say “andiay-patey a pasen” ed labas na kiwawalay indibidual. Uukeran na Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary so “Nirvana” bilang “sakey a pasen odino kipapasen ya anggapo lay kapagaan, ot-ot, odino akinpaway a nagagawa (external reality).” Imbes a panggunaetay ag-ipapatey, papasesegen iray Budhistan lampasan itan diad pandampot ed Nirvana.
12-14. Panon ya ipapasabi na nanduruman nengneng na Budhismo so ideyan ag-ipapatey?
12 Legan ya onkakayat itan ed nanduruman pasen ed Asia, pinasimbalo na Budhismo iray bangat to pian nitunos iray lokal a sisiaen. Alimbawa, say Mahayana Budhismo, say Budhismon manunaan ed Tsina tan Hapon, so manisia ed mangatatawen a bodhisattvas, odino arapen iran Buddha. Babayaen na saray bodhisattva so iloob ed Nirvana ra ta pian nasali day maminpigapigan kianak-lamet et nalingkoran tan natulongan day arum a makadampot ed satan. Diad ontan et napili na sakey so pangituloy ed sikulo na kianak-lamet anggan kayari impakadampot ed Nirvana.
13 Sakey nin pananguman a nagmaliw a nagkalautlan maimpluensia ed Tsina tan Hapon et say doktrinay Puron Dalin ed Bandad Sagur, a pinawala nen Buddha Amitabha, odino si Amida. Saramay ontatawag ed ngaran na Buddha a walaan na pananisia so nianak lamet ed Puron Dalin, odino paraiso, a saray kipapasen ditan et mamainomay ed pakadampot ed unor a pakaliwawaan. Antoy atibukel ed sayan bangat? Onia so salaysay nen Propesor Smart, ya asalambit ed inmuna: “Singa nailaloan, say karlangan na paraiso, a malinlinew ya adeskribe ed pigaran Mahayana a kasulatan, so sinmandi ed nirvana ed kaslakan ya imahinasyon bilang ultimon kalat.”
14 Inlaok na Budhismo ed Tibet so arum a lokal a sisisiaen. Alimbawa, say Tibetan a libro na inaatey so manideskribe ed kapalaran na indibidual diad temporaryon kipapasen sakbay na kianak-lamet. Saray inaatey so ibabagan ipasinag ed makaseleng a liwawa na ultimon inkapeteg, tan saramay agmakasarag ed liwawa et agmakagamor na kibulos noagta kianak-lamet. Malinew, say Budhismo ed nanduruman porma to so mangipapasabi ed ideyan ag-ipapatey.
Panagdayew ed Inmuunan Ateng Diad Shinto na Hapon
15-17. (a) Panon ya atibukel so panagdayew ed saray espiritu na inmuunan ateng diad Shinto? (b) Panon a say pananisian ag-ipatey na kamarerwa et pinagka-letnegan ed Shinto?
15 Wala lay relihyon ed Hapon sakbay ya akasabi Budhismo nen komanem a siglo K.P. Relihyon ya anggapoy ngaran, tan tugyopen itan na saray sisisiaen a misiglaotan ed saray moral tan kustombre na totoo. Balet, diad inggapo na Budhismo, linmesa so pankaukolan ya ibiig so relihyon na Hapon manlapud Budhismo. Kanian niwala so terminon “Shinto,” kabaliksan toy “say dalan na dirios.”
16 Antoy sisiaen na orihinal a Shinto nipaakar ed Biek a bilay? Diad inggapoy pantanem na pagey ed daralusan, “kinaukolan na onian agrikultura so organisadon maong tan maligen iran komunidad,” so insalaysay na Kodansha Encyclopedia of Japan, “tan atibukel—iray ritual na agrikultura—a diad saginonor et walaay importantin betang ed Shinto.” Say takot ed tinmaynan iran kamarerwa so angitonton ed sarayan inmuunan totoo a mangimbento na saray ritual a pamareen ed sikara. Saya so nansumpal ed panagdayew ed saray espiritu na inmuunan atateng.
17 Unong ed sisiaen na Shinto, say “tinmaynan” a kamarerwa so walaan ni na personalidad to balet ta amatikan lapud patey. Sano saray inateyan et manggaway ritual ed panangiponpon, say kamarerwa so nadalisay anggad punton naekal lan amin so kabandayan, tan magmaliw a mareen tan mabunlok. Nasabi panaon, say espiritu na inmuunan ateng so magmaliw a dios, odino managbantay na kapolian. Legan na impibansag to’d Budhismo, inlaok na Shinto so pigaran Budhistan bangabangat, pati say doktrinan paraiso. Sirin, naimano tayon say panisia ed ag-ipapatey et pinagka-letnegan ed Shinto.
Ag-ipapatey ed Taoismo, Panagdayew ed Inmuunan Ateng Diad Confucianismo
18. Antoy panmoria na Taoista nipaakar ed ag-ipapatey?
18 Say Taoismo so inletneg nen Lao-tzu, ya inkuan a nanayam ed Tsina ed komanem a siglo K.K.P. Say kalat ed bilay, unong ed Taoismo, et pian itunos so aktibidad na too ed Tao—say dalan na palsa. Say panmoria na Taoista nipaakar ed ag-ipapatey so nasegek ed onian dalan: Say Tao et say mananguley a prinsipyo ed talba. Say Tao et andian na gapoan tan andian na anggaan. Diad pambilay unong ed Tao, say indibidual so mibibiang la’d satan tan magmamaliw a magnayon.
19-21. Angitonton ed anton panaggunaet iran panamalbeng na Taoista?
19 Diad pangetma ran makapikasakey ed palsa, asabi panaon et saray Taoista so nagkalalo lan interesado ed inkamagnayon tan abilidad a kipawil ed gendat. Pinalbengan da a nayarin diad pambilay a mitunosan ed Tao, odino dalan na palsa et nayarin nadiskobre na sakey iray sekreto na palsa tan naproteksionan ed pisikal a pakasakitan, sakit, tan anggan patey.
20 Ginapoan na saray Taoista so man-eksperimento diad pandalepdep, ehersisyo ed panaglinawa, tan panagdieta, ya impasen a bayaen toy kabulok tan ipatey na laman. Ag-abayag kinmayat iray alamat nipaakar ed saray imortal a makatekkiab ed saray lurem tan ompayawar tan naandipat no pirawat na sakey tan manaayam ed sagrado iran palandey odino ed ararawin isla ed loob na dakel a taon, a susustinien labat na linaew odino makapanyarin prutas. Unong ed awaran na Intsik nen 219 K.K.P., say imperador a si Ch’in Shih Huang Ti so angibaki na sakey a plota na saray bapor a lugan toy 3,000 ugugaw nin lalaki tan bibii pian anapen so maalamat ya isla na P’eng-lai, ayaman na saray imortal, pian alaen so bulong a tambal na ag-ipapatey. Nikuan ni, agla ra akapawil ya awit so totomaren.
21 Say panaanap ed magnayon a bilay so angitonton ed saray Taoista ed pan-eksperimento diad pantimpla na saray tableta na ag-ipapatey a singa sakey ya alkemista. Diad panmoriay Taoista, niwalay bilay sano mantekep so mansumlangan a puersa na yin tan yang (bii tan laki). Kanian, diad pangikanaw ed ismay (andeket, odino yin) tan asogi (magket, odino yang), inalig na saray alkemista so prosesoy palsa, tan abaloan dan say produkto to et sakey a tableta na ag-ipapatey.
22. Antoy nanresultaan na impluensiay Budhista ed relihyoson bilay na saray Intsik?
22 Diad komapiton siglo K.P., akaloob so Budhismo ed relihyoson bilay na saray Intsik. Say resulta et sakey a kombinasyon na saray bangat na Budhismo, espiritismo, tan panagdayew ed inmuunan ateng. Say “Budhista tan Taoismo,” kuan nen Propesor Smart, “so angiter na inkasangal tan letnegan pian natibukel iray sisiaen nipaakar ed sananey a bilay imbes a kulang ni ed kadaanan a panagdayew na saray Intsik ed inmuunan-ateng.”
23. Antoy talindeg nen Confucius nipaakar ed panagdayew ed inmuunan ateng?
23 Si Confucius, sakey nin bantog a matudio na Tsina na komanem a siglo K.K.P., a say pilosopiya to et nagmaliw a basiyan na Confucianismo, so agnankomenton malaknab nipaakar ed Biek a bilay. Imbes, indanet toy kaimportantian na kamaongan ed moral tan aawaten a walna ed publiko. Balet ta sikatoy paborabli’d panagdayew ed inmuunan ateng tan mas indanet toy panagselebra ed saray ritual tan seremonya nipaakar ed espiritu na inaatey lan inmuunan atateng.
Arum A Relihyon ed Mamabukig
24. Antoy ibabangat na Jainismo nipaakar ed kamarerwa?
24 Niletneg so Jainismo ed India nen komanem a siglo K.K.P. Imbangat na manangiletneg to, si Mahāvīra, ya amin a mabilay a bengatla so walaan na magnayon a kakamarerwa tan say pakaliktar na kamarerwa ed panangaripen na Karma et posibli labat panamegley na pirmin dilin-panangiburi tan dilin-disiplina tan mapeget a panangiyaplikay agkaruksaan ed amin a pinalsa. Sisiaen na saray Jain iraya anggad natan.
25, 26. Antoran sisiaen na Hindu so naromog met ed Sikhismo?
25 Say India met so gapoan na Sikhismo, relihyon ya aagamilen na 19 milyon a totoo. Sayan relihyon so ginmapo nen koma-16 siglo sanen deniside nen Guru Nānak a panlaoken so sankaabigan na Hinduismo tan Islam tan naporma so nankasakey a relihyon. Inawat na Sikhismo iray sisiaen na Hindu ed ag-ipatey na kamarerwa, reinkarnasyon, tan Karma.
26 Malinew, say sisiaen a mantultuloy so bilay kayari ipatey na laman et importantin kabiangan ed maslak a relihyon ed Mamabukig. Balet, komusta so Kakristianoan, Judaismo, tan Islam?
[Mapa ed pahina 10]
(Parad aktual a pormat na balikas, nengnengen so publikasyon)
CENTRAL ASIA
KASHMIR
TIBET
CHINA
KOREA
HAPON
Banaras
INDIA
Buddh Gaya
MYANMAR
THAILAND
SRI LANKA
CAMBODIA
JAVA
3RD CENTURY B.C.E.
1ST CENTURY B.C.E.
1ST CENTURY C.E.
4TH CENTURY C.E.
6TH CENTURY C.E.
7TH CENTURY C.E.
[Litrato ed pahina 9]
Say reinkarnasyon so pinagka-letnegan na Hinduismo
[Litrato ed pahina 11]
Diad pambilay a mitunosan ed palsa, panggugunaetan na sakey a Taoista so pagmaliw a magnayon
[Litrato ed pahina 12]
Si Confucius so paborabli’d panagdayew ed inmuunan ateng