Panamayubo ed Kristianon Ugali diad Mundon Mabanday-Ugali
“Nia! Agaylan maabig tan agaylan maliket ed sanaagi so panayam ed inkasaksakey!”—SALMO 133:1.
1. Anto so agawa ed saray maabig ya ugali?
“SARAY ugali so onkakapuy ed sarayan unor a 25 taon,” so kuan nen kolumnistan Ann Landers. “Aliwa lambengat a saray lalaki so agla mangilukas ed saray puerta na kotse a para ed bibii odino mangiyopresi ed sikara na yurongan ed saray luluganan. Mas lalo nen say satan.” Peteg, inerman a nengnengan tayo, nanenengneng tayoy ebidensya a sikatayo so manbibilay ed ompapalalon mabanday-ugalin mundo. Saray totoo so milaglagan ya ununa ed pila, mansigarilyo ed saray napno na toon elebeytor, manpaknol na manlaldis a musika ed saray publikon pasen, tan arum nira. Ibabaga ed sikatayo na inagew-agew ya eksperiensia ya anggaman ed apaaligwas iran pankanawnawa ed edukasyon tan estandarte na panagbilay, say kawalaan tayo so sakey a panaon a say Salamat tan Ipangasi yo so nagmaliw iran sankailin salita, tan malaknab lan alingwanan so kaslakan a kortesiya tan sibilidad.
2. Akin a say kakulangan na maabig iran ugali natan so aliwan makapakelaw?
2 Kasin amin na saya so makapakelaw? Andin peteg. Ipapanonot to lambengat so inkapuyanan nen apostol Pablo a mangibaga nipaakar ed ugali na totoo ed “kaunoran iran agew” sano ‘saray maatap a panaon a mairap a pilimogan so wadia.’ Diad limog na arum a bengatla, impasakbay nen Pablo a saray totoo so magmaliw a “maaro ed inkasikaran dili, . . . mapasirayew, mapangta, . . . malamang, . . . andian na aro ed nianakan, . . . andian na dangka.” (2 Timoteo 3:1-3) Anggan say gendagendat a panimano so mangiparungtal a say ontan ya ugali so kasmak natan ed limog na totoo ed amin ya edad, klase, tan nasyonalidad. Akin ya onia so saya? Antoray sengegan ya ontutulong ed inkalapagan a kakulangan na maabig iran ugali?
Saray Sengegan na Makapuy Iran Ugali
3. Panon a “say dagem” na sayan sistema so mangiyaalibansa ed mauges iran ugali?
3 Say balikas ya “aro ed inkasikaran dili” so maneskriben maong ed “siak a kapolian,” a manutukoy ed saraman so binmaleg ed danet na panangipasoot, inkasinansakey, tan dilin-panagbalikas. Sayan espiritu, ya inmumalit “ed dagem” diad kaliberliber tayo, so wala ed direktan isusumpa ed simbawa na Biblia a saray Kristianos so “manimano, aliwan diad dilin pankaabigan ed saray bengatlan dilin kayarian da, noagta ontan met ed dilin pankaabigan na saraman so arum.” (Efeso 2:2, 3; Filipos 2:4) Nansumpalan? Say kapolian a binmaleg ed ideya na ‘gawaen mo so dilin labay mo’ so peteg ya agmangimanon tuloy ed no panon a say ugali ra so mangapekta ed arum.
4. Panon so pakamoria natan ed saraman so manludlurey ed naawat iran estandarte, tan anto so nepeg a panmoria na sakey a Kristiano ed pamaakaran?
4 Sakey a bengatlan datin kinmiwas a manuna diad panamasiansia na sakey a sukat na sibilidad ed limog na totoo et say panangidesdes na kaedaran. Say kapagaan ed no anto so isipen na arum so abayaglan manamuger a puersa. Natan, anggaman kuan, say lalon makapakigtot tan makapasanok a kiwas so, lalon magmaliw a popular ed dakel a totoo. Saraman so mangipulisay ed naawat iran estandarte so agla impasen a bilang makapuy-ugali odino magaspang noagta esmarte odino sopistikado, makapasagyat a tuloy. Nonoten, anggaman kuan, a say “sopistikado” et kabaliksan to so “aliwan wala ed natural, puro, odino orihinal a kipapasen.” Satan so nanlapud parehon Griegon lamut a singa say terminon impatalos a “maarten kasiliban” ed 2 Pedro 1:16. Peteg, maabig no saray tuan Kristianos so ompaliis ed ontan iran awawey.
5. Anto so sananey a sengegan ya ontutulong diad inkaalandipat na maabig iran ugali?
5 “Lapud say sentensya a sumpa ed mauges a kimey so agtamtampol nidapo, sikato no akin a say puso na saray anak na lalaki so nagmaliw a sigpot a niteen ed panggawa na mauges,” so kuan na Eclesiates 8:11. Wadia so sananey a sengegan ya ontutulong ed ikakapuy na saray mapublikon ugali. Lapud naromog na saray totoon mainomay a tuloy so pakapaliis ed saray bengatla, sikara la so mamaawet diad pangipulisay ed naawat iran estandarte na ugali. “Saray mibabaley so sigpot a nakebbiew diad kabidbir ed publiko bilang kabiangan na kriminal ya elemento a sikara so mamubuyak ed amin a nengneng na leyes ed publiko—saray leyes trapiko, leyes ed druga, leyes na panagtakatak,” so kuan na editoryal na New York Times. Bilang nansumpalan, “say inkagaspang, bandalismo tan panagsulsulat-na-mabanday” so amin et nagmaliw ya agnapaliisan a kabiangan na inagew-agew ya eksperiensia tayo. Sirin, say sibilidad, a dingan na respeto ed arum iran kanepegan na totoo, kayarian, tan pribasya, so nakukusbo.
6. Panon a saray totoo so inapektaan na okupadon bilabilay da, tan panon a si Jesus so duma ed sayan pamaakaran?
6 Lapud saray maabig ya ugali so inkalapagan ya impasen a bilang kabiangan na panamino ed bilay, sikara so mainomay a nalingwanan sano saray totoo so manggaganat—tan maslak a totoo so singa manapurasta ed dakel a panaon natan. Bilang nansumpalan, sikara la so manlalabasan ya anggapoy salita odino pansalatan na balikas. Sikara la so mantutulakan, odino mangatlin agmakankaanos tan agla ondalan ed saray linya na trapiko pian nasalba so pigaran minutos odino segundo. Mabetbet, saray sinansakey so magmaliw ya okupadon tuloy diad saray personal a kurang na bilay da odino saray eskedyul da so napno ed dakerakel iran bengatlan gawaen, ya antokaman ya ag-inilaloan a nagawa odino bisita so magmaliw a makapaunganget odino pisasalet. Say panmorekdek ed no panon a saya so duma a manlapud nengneng na inyebat nen Jesus ed saray totoon sinmingger ed sikato anggan diad saray aliwan-kombenientin panaon.—Marcos 7:24-30; Lucas 9:10, 11; 18:15, 16; Juan 4:5-26.
7. Anto so nepeg a bantayan na saray tuan Kristianos no nipaakar ed saray ugali?
7 Anggaman sikatayo so manbibilay ed manapurasta a mundo, tan lawas ombabaleg so pankaukolan ed panaon tan biskeg tayo, say pangiyabuloy ed ontan a pakadesdesan so managdag ed sikatayon onkiwas a magaspang a satan so peteg ya agmanggawan maabig ed saray bengatla. Diad kasuniyan, say ontan a kurang so mangitonton ed lalon makulangkulang a karawalan a narerengel tayo—saray pansusuppiatan, panlalaban, pambabakal, anggan pampapateyan—a nansumpal ed pangibales na totoo na inkamagaspang ed kagaspangan. Amin na saya so kabiangan na espiritu na mundo a nepeg ya agkabiangan na saray tuan Kristianos.—Juan 17:14; Santiago 3:14-16.
Superyor Iran Modelo na Maabig Iran Ugali
8. Anggaman aliktub na saray mabanday-ugalin totoo, anto so apasesegan na saray Kristianos a gawaen?
8 Aliktub itayo na totoon mangipapanengneng na samet a panangigalang ed arum, magmainomay so isuko dia ed kadesdes tan saray maabig ya ugali so agla nagawaan. Anggaman kuan, diad pannodnonot ed bilin na Biblia a “tundaan so piuso ed sayan sistema na bengabengatla,” nayarian tayo so onnengneng ed dakel iran matalonan ehemplo ed Biblia tan pambanikelan ya itandoro so atagey iran estandarte na Kristianon ugali diad mabanday-ugalin mundo natan. (Roma 12:2, 21; Mateo 5:16) Saray kiwas tayo so nepeg a mangipanengneng a sikatayo so sigpot-puson mipakna ed salmista ya angibaga: “Nia! Agaylan maabig tan agaylan maliket ed sanaagi so panayam ed inkasaksakey!”—Salmo 133:1.
9. Anto so iparungtal na Kasulatan nipaakar ed dalan na pidedeneng nen Jehova ed saray totoo?
9 Say matalonan ehemplo diad pangipanengneng na maabig iran ugali et say Amalsa tan Ama na amin, si Jehova a Dios a mismo. Maslak ed saraman so wala ed atagey iran posisyon odino mamebemben na pakayari ed arum so ‘manpasikat’ tan kerewen dan saray kaliktan da so napagalangan. Ingen, say sankatagyan a Persona ed talba, si Jehova a Dios, so naynay a maabig-ed-ugali sano midedeneng ed saraman so wala ed leksab to. Sanen inter to ed si kaaro ton Abraham so sakey a bendisyon, inkuan to: “Itangwam iray matam, ipangasim, tan onnengneng ka a manlapud pasen a kawalaan mo.” Tan lamet: “Ontangwa ka, ipangasim, ed katawenan tan bilangen moray bibitewen.” (Genesis 13:14; 15:5) Sanen inikdan to si Moises na sakey a tanda ed pakayari To, imbaga na Dios: “Ipeket mo so limam, ipangasim, diad bandad tagtagey a tupi na kawes mo.” (Exodo 4:6) Dakel a taon ed saginonor, si Jehova, ed panamegley nen propeta ton Miqueas, so angikuan ni ed saray masugnar a totoo: “Dengel kayo, ipangasi yo, sikayoran ulo nen Jacob tan sikayoran papangulo na abung na Israel. . . . Dengel kayo, ipangasi yo, saya, sikayoran papangulo.” (Miqueas 3:1, 9) Diad sayan pamaakaran, kasin sikatayo “so nagmaliw ya umaalig ed Dios” diad pangibaga na “Ipangasi yo” sano midedeneng ed arum?—Efeso 5:1.
10, 11. (a) Anto so nibaga nipaakar ed saray dalan tan ug-ugali nen Jesus? (b) Panon so pakaalig tayo ed si Jesus ed pagmaliw a maabig-ed-ugali ed amin a totoo?
10 Si Jesu-Kristo, say sakey a “wala ed akualan a pasen na Ama, so sananey a matalonan ehemplo a makanan aligen. (Juan 1:18) Diad impideneng ed totoo, sikato so matamoy tan maabagey ed sakey a dapag, mapuersa tan mapekder ed sananey; ingen sikato so agbalot magaspang odino maramsak ed siopaman. Nankomento ed “ekstraordinaryon langkap na inkalemew-na-liknaan to ed amin a nengneng na totoo,” ibabaga na The Man From Nazareth: “Namparan diad publiko tan diad pribada et sikato so akilimog ed lalaki tan bibii a parapara. Sikato so wala ed abung a kaiba toray ankelag ya ugugaw diad inka-inosente ra tan makapakelaw a tuloy ed abung met diad apisak na konsiensian managsaol a singa si Zaqueo. Saray respetadon manangasikaso-ed-abung a bibii, a singa si Maria tan Marta, so makapitongtong ed sikato ed gendagendat ya inkaprangka, balet saray balangkantis met so nananap ed sikato ya apaseguroan a sikara so natalosan to tan kaaroen to ra . . . Say nikadkaduman agto pikakabat ed saray ketegan a mamipildit ed ordinaryon totoo so sakey ed saray matalunggaring iran kalidad na ugali to.”
11 Say pantrato ed balang sakey ed manepeg a respeto tan konsiderasyon so tanda na tuan maong-ugalin too, tan maabig no aligen tayo si Jesu-Kristo ed saya. On, maslak a totoo so magalang ed saray pigara, ilautla ed saraman so wala ed atagtagey a posisyon nen say sikara. Balet diad saraman so ipapasen dan abebbeba odino kapareho ra, mabetbet a sikara so mapaatagey, arawi, tan magaspang. Singa mapatnag a sikara so ikdan to na sakey a liknaan na inkasuperyor tan pakayari. Balet maabig a nibaga a say “inkamagaspang so kaleteyan na panangalig na too ed biskeg.” Sirin, ipapaseseg na Biblia: “Diad panangipanengneng na galang ed balang sinansakey et mangipangulo.” (Roma 12:10) No gawaen tayo so anggaay nayarian tayon manumbok ed satan a simbawa, sikatayo so aliwan arawin maabig-impanugali ed amin a totoo, a singa si Jesus.
12. Anto so segek na bangat nen Jesus ed saray relasyon na too?
12 Sayan positibo, akinpaway-a-dampoten a kalidad so impanengneng ya ehemplo met ed saray bangabangat nen Jesus, ilautla ed saman so tatawagen na Binmalitok a Ganggan: “Amin a bengatla, sirin, a labay yon gawaen na totoo ed sikayo, sikato met so gawaen yo ed sikara.” (Mateo 7:12) Makapasagyat, diad Analects, sakey ed saray Four Books nen Confucius—abayag ya impasen a pantok na ugali ed moral ed Bukig—say katawan so tinepetan na sakey ed saray babangatan to no wala so sakey a salitan nayarin manserbi a bilang prinsipyo na kondukta ed bilay. “Anganko ta say salitan ‘pantumangan’ (shu) so manggawa na ontan,” so inyebat na managbangat, tan insan inyarum to: “Agyo gagawaen ed arum so agyo labay ed arum a gawaen da ed sikayo.” Diad piduma, mainomay a nanengneng tayo so inkasuperyor na bangat nen Jesus. Say masayaksak, maligsa, tan makaaron relasyon so mansumpal lambengat sano say sakey so onkiwas a ‘manggawa ed arum’ na maabig.
Saray Kristianon Ugali a Nibase ed Kristianon Aro
13, 14. (a) Anto so agano nin naobserbaan nipaakar ed mapublikon ugali? (b) Anto so mamakiwas ed kaplesan ya interes ed saray ug-ugali tan etiketa?
13 Lapud inkasmak na mabanday iran ugali, wala so tongtong natan nipaakar ed ipawil ed manepeg ya ugali. “Sikatayo so walaan na iyaalsa a sumpad saray ugali ed ’60s” so kuan nen Marjabelle Stewart, sakey a popular a managsulat a managbangat ed tema, “balet sakey a balon rebolusyon so mangipapawil ed saratan. Bibidbiren na totoo so kaimportantian tan labay dan amtaen no antoray sosyal ya estandarte.” Saya so amasimbalo na interes ed saray ugalin nisindag diad idarakel na saray libro, babasaen, saray managsimbawan egpang, tan saray tongtongan ed TV ed amin a bengatla a manlapu ed no dinan a tinidor so usaren diad pormal a panangan ya angga ed no panon so pitongtong diad magutgut tan maples a manguuman a sosyal tan siglaotan na pamilya natan.
14 Akin, anggaman kuan, ya arum a totoo so magmaliw a lalon sinononot ed saray ugali? “Dia ed milalaslasan a sosyedad,” impaliwawa nen Stewart, “saray ugali so sakey a pamaakaran na kililiktar.” Diad arum a salita, saray maabig iran ugali so impasen a bilang paraan ya ontulong ed sakey a piulopan tan ununa. Sirin saray totoo so manbasa ed saray libro tan onatendi ed saray klase diad maabig ya ugali ed pangaral ed no panon so pankawes a para ed aligwas, ed no panon so panggawa na maabig ya impresyon, ed no panon so kaawat diad opisyales na negosyo, tan arum nira.a Sakey a problema ed amin na saya et saray ugali so nagmaliw a pamaakaran na kinepeg, a singa sakey a maskara ya isulong na sakey legan na sakey a palabas tan insan ekalen sano asumpal la. Aliwan makapakelaw, sirin, a naynay a narengel tayo so nipaakar ed makapakebbiew a tuloy iran amputin-kuelyon krimen a ginawa na saray totoon walaan na sankaabigan a ‘poli’ tan ‘klase.’
15, 16. (a) Anto so ibaga na sakey ya autoridad ed saray ug-ugali nipaakar ed “sankaabigan a totontonen ed ugali”? (b) Panon so panalaysay na 1 Corinto 13:4-7 ed saray tuan Kristianon ug-ugali?
15 Satan so dumaruma ed manepeg a kipapasen na saray maabig iran ugali. Si Amy Vanderbilt, sakey a respetadon autoridad ed tema, so nansulat ed New Complete Book of Etiquette: “Say sankaabigan a totontonen ed ugali so naromog ed Kapitulo 13 ed Ununan Corinto, say marakerakep a sulat nen San Pablo ed kablian. Sarayan totontonen so andian na pisiglaotan ed maabig iran punto na panagkawes nisay diad saraman so akinpaway iran ugali. Sikara so walaan na pisiglaotan ed saray liknaan tan awawey, inkapanangasi, tan konsiderasyon ed arum.”
16 Say tinukoy nen Amy Vanderbilt, siempre, et saray balikas ed 1 Corinto 13:4-7 a ditan et dineskribe nen Pablo ed detalye so nanduruman nengneng na Kristianon aro. Imanoen iray nansumpalan na pigaran punto a ginawa to. Alimbawa, say sakey ya “andukey-so-panangitepel to tan mapangasi” so peteg a maanos tan magalang diad pidedeneng ed arum. “Ag-onkiwas a mabanday” so sananey a nengneng ed pangibaga na ‘onkiwas a desente,” tan say “inkadesente” so asalaysay a bilang “pitutunosan ed saray estandarte na pakataway, inkamanepeg, odino kalidad.” Sirin, a singa impangipatalos nen J. B. Phillips’ New Testament in Modern English ed sayan balikas, “Say aro so walaan na maabig iran ugali.” Mairap ya isipen so anggan siopan mangipatnag na ontan ya aro ya ipasen a mabanday-ed-ugali.
17. Ed anto a saray ugali tayo so sakey a pamatnagan?
17 Malinlinew, sirin, a saray Kristianon ugali so direktan misiglaotan ed Kristianon aro. Sikara so aliwan basta paraan ed anggaan odino bengatlan isulong sano pankaabiganan na sakey a gawaen so ontan. Imbes, saray ugali tayo—say nengneng na pidedeneng tayo ed arum, say indengan tayo, ug-ugali tayo, tan walewaleng—so pamatnagan no panon so panangimano tayo ed arum a totoo tan ed kaaralman na aro tayo ed sikara. Walad kalangweran odino matatken, nepeg tayon panggunaetan a talinengen so simbawa na Biblia: “Komon ta itultuloy ya anapen na kada sakey, aliwan say dilin pankaabigan to, noagta ed pankaabigan na arum a too.” (1 Corinto 10:24) Sirin, bilang sakey a nengneng na Kristianon aro, saray Kristianon ug-ugali so sakey a pakabidbiran a tanda na saray tuan babangatan nen Jesu-Kristo.—Juan 13:35.
Maabig-Ugali ed Amin a Panaon
18. Anto so nepeg tayon determinadon gawaen anggaman ed nanenengneng tayo ed kaliberliber tayo?
18 Nipaakar ed kapolian tayo, impasakbay nen Jesus a “lapud idaraak na kaugsan et say aro na baleg a bilang so ombetel.” (Mateo 24:12) Sayan ibebetel na aro so mabitar a nipatnag diad agmanangasikaso tan masiblet ya awawey ed biang na agaylan karakel a totoo natan. Imbes a nasagyat ya onkiwas diad parehon agpanangimanon ugali, anggaman kuan, nakaukolan tayon nonoten so simbawa nen Pablo: “Ag-ibales so mauges ed mauges. Iter so maabig iran bengatla ed pakanengneng na amin a totoo. No nayari, anggad nayarian yo, mareen ed amin a totoo.” (Roma 12:17, 18) Nepeg a desisyon tayo so pagmaliw a maabig-ed-ugali ed amin a panaon, balanglan say sagpot tayo so apresyaen odino andi.—Mateo 5:43-47.
19. Panon a saray ugali tayo so mangapekta ed amin a pamaakaran na bilay?
19 On, saray Kristianon ugali so natural ya akinpaway a balikas na aro tan panangimano ed arum a wala ed puso tayo. A singa say panagsalita tayo so mangipatnag ed no anto so wala ed dalem tayo, sirin saray ugali tayo so mangipanengneng no panon so panangasikaso tayo ed arum odino agpanangasikaso ed sikara. (Mateo 12:34, 35) A singa ontan, saray ugali so onkiwas a makanakana ed amin a nengneng na bilay tayo. Sikara so nakaukolan a dalan na bilay. Panon a saraya so nepeg a niyaplikan nagnap? Panon so lalon nagnap a kabayuboan na mabunigas iran Kristianon ugali? Saya so salaysayen tayo ed ontumbok ya artikulo.
[Paimano ed leksab]
a Say salitan “etiquette” so nanlapu ed sengegan a Pranses a kabaliksan to so tiket odino etiketa. Say libron Word Origins and Their Romantic Stories, nen Wilfred Funk, so angipaliwawa: “Saray ununan totontonen na etiquette so impeket ed saray maparungtal a pasen ed saray puesto na sundalo. Say listaan so angiter ed saray totontonen ed agew . . . Anganko ta nibaga tayon say etiquette so sakey a ‘tiket’ ed magalang a sosyedad.”
Kasin Nipaliwawa Yo?
◻ Akin ya aliwan makapakelaw a saray maabig ya ugali so onkukupas?
◻ Anto so arum a sengegan na mauges iran ugali?
◻ Panon a saray Kristianon ugali so miduma a manlapud saray ugali tan etiketa na mundo?
◻ Akin a nepeg tayon pambanikelan so pagmaliw a maabig-ed-ugali ed amin a panaon?