Natural Iran Desyang Kasin say Dios so Responsabli?

“DIOS ko, anto’y ginawam ed sikami?”

Ontan so nireport ya ebat na sakey ya akaliktar ya akaamta ed deral ya intarok na interak na asakbongay-nieven Nevado del Ruiz ed Colombia nen Nobyembre 13, 1985. Say nansumpalan na onaagos a pitek so nantabon ed interon syudad na Armero tan masulok a 20,000 a totoo so atigway ed sakey a labi.

Natalosan no akin ya ontan so epekto ed saray akaliktar. Lapud anggapoy nagawaan da ed arap na makapataktakot iran natural a puersa, saratan a desyang nanlapulad inmunan panaon so itetetel na totoo ed Dios. Saray primitibon totoo so angibagat ni ingen na totoo pian paliketen so dirios da ed dayat, tawen, dalin, palandey, bolkan, tan arum nin panlalapuan na kapeligroan. Anggan natan, aawaten na arum so resulta na makaderal a natural iran agawgawa bilang kapalaran odino sakey a kiwas na Dios.

Kasin say Dios so talagan responsabli ed saray desyang a mangitatarok na ontanlan kairapan tan inkaperdi na too ed interon mundo? Kasin sikato so nepeg a tetelen? Pian naromog iray ebat, kaukolan ya usisaen tayon maong no anto so lalanoren na saratan a desyang. Diad tua, kaukolan tayon sukimaten lamet so pigara ed kabkabat ya ebidensya.

Anto So “Natural a Desyang”?

Sanen sakey a yegyeg so agawa ed Tangshan, Tsina, tan unong ed opisyal a report na Tsina et anigway na 242,000 a totoo, tan sanen say Hurricane Andrew so dinmapo ed South Florida ed Estados Unidos tan Louisiana tan sengegay inkaperdin inmabot ed binilyon a dolyar, saratan a natural a desyang so nagmaliw a paulon-balita ed mundo. Ingen, anto no say yegyeg so agawa ed anggapoy-toon Gobi Desert, 1,100 a kilometro ed amianen-bukig na Tangshan, odino anto no anguman so direksion na Hurricane Andrew tan naupot so biskeg to legan a walad dayat, ya apaliisan a tuloy so dalin? Mataltalag laran nanonotan natan.

Sirin, malinew sano say tutukoyen tayo et natural iran desyang, agtayo lambengat tutukoyen iray dramatikon natural a puersa. Tinaon et walaray nilibon yegyeg, maksil tan makalna, tan dakel a bagyo, cyclone, iteterak na bolkan, tan arum niran maruksan nagawgawa a magmamaliw lambengat iran rekord na estatistika. Balet, sano saratan ya agawgawa et sengegan na baleg a kaperdi na bilay tan kayarian na dakel tan kaderal na normal a kabibilay, saraya so magmaliw a desyang.

Nepeg ya imanoen a say inkaderal tan nansumpalan a kaperdi so aglawas misimbangan ed nalalanor iran natural a puersa. Say sankabalgan a desyang so aliwan naynay a sengegay sankabiskegan a panangipanengneng na natural iran puersa. Alimbawa, nen 1971 sakey a yegyeg a walaay kasil a 6.6 ed Richter scale so dinmapo ed San Fernando, California, ed Estados Unidos tan anigway na 65 a totoo. Sakey taon ed saginonor, sakey a yegyeg a 6.2 ed Managua, Nicaragua, so anigway ed 5,000 a totoo!

Sirin, sano nipaakar ed ompapalalon deral ya itatarok na natural iran desyang, nepeg tayon itepet, Kasin saray natural ya elemento so nagmaliw a lalon maruksa? Odino kasin walaay pibibiang na totoo ed problema?

Siopa so Responsabli?

Ipapabidbir na Biblia si Jehova a Dios bilang Engranden Manamalsa na amin a bengatla, pati ed saray natural a puersa na sayan dalin. (Genesis 1:1; Nehemias 9:6; Hebreos 3:4; Apocalipsis 4:11) Agto labay ya ibaga a sikatoy mangipapakurang ed kada kiwas na dagem odino uran. Imbes, sikatoy angiletneg na saray ganggan a mamabanlong ed dalin tan say kaliberliber to. Alimbawa, diad Eclesiastes 1:5-7, nabasa tayo so nipaakar ed taloran manunan ganggan a mamapakiwas pian magmaliw a posibli so bilay diad dalin​—say inagew-agew ya ibutay tan iselek na agew, say agmanguman a galaw na dagem, tan say sikulo na danum. Namamamtaan man odino andi na katooan iraya, diad nilibon taon sarayan natural a sistema, tan arum niran kapara na saraya, so walaay pisiglaotan ed klima, heolohiya, tan ekolohiya na dalin ya onaandar la. Diad tua, say nansulat na Eclesiastes so mangipapaimano ed baleg a pandumaan ed baetan na agmanguman tan andi-geter iran paraan na panamalsa tan ed agmanbayag tan temporaryon inkanatural na bilay na too.

Si Jehova so aglambengat say Manamalsa na saray natural a puersa noagta sikato met so walaan na pakayari a mangontrol ed saratan. Diad interon Biblia et narumog tayo iray salaysay nipaakar ed panangontrol tan panangipakurang nen Jehova ed ontan iran puersa pian sumpalen to’y gagala to. Laktipen na saraya so impamelsay ed Ambalangan Dayat ed agew nen Moises tan say impamatunda ed banwa tan bulan ed saray basbas da ya ombeltang ed katawenan nen panaon nen Josue. (Exodo 14:21-28; Josue 10:12, 13) Si Jesu-Kristo, say Anak na Dios tan say insipan a Mesias, so angidemostra met na pakayari to ed natural iran puersa, singa bilang, sanen pinapalna to so sakey a bagyo ed Dayat na Galilea. (Marcos 4:37-39) Saray salaysay a singa saraya so mangipapaseguro a si Jehova a Dios tan say Anak ton Jesu-Kristo, so sigpot a walaan na panangontrol ed amin a bengatlan walaay epekto ed bilay diad dalin.​—2 Awaran 20:6; Jeremias 32:17; Mateo 19:26.

Lapud satan so tua, kasin natetel tayo so Dios lapud indaak na inkaperdi tan inkaderal a resulta na natural iran desyang ed agano niran panaon? Pian naebatan iyan tepet, ununa et kaukolan a kunsideraen tayo no walay ebidensya a saray natural a puersa so nagmaliw a lalon dramatikon maruksa, angangko et anggan agnakontrol.

Nipaakar ed saya, imanoen so ibabaga na libron Natural Disasters​—Acts of God or Acts of Man?: “Anggapoy ebidensya a saray mekanismon klimatologo a walaay siglaotan ed saray kelang, delap tan saray cyclone et manguuman. Tan anggapoy heologon mangibabagan say ikikiwas na dalin et walaay pisiglaotan ed yegyegyeg, bolkan tan tsunami (saray daluyon na yegyegyeg) so magmamaliw a lalon maruksa. Mipadpara, onia so naimano na libron Earthshock: “Saray ankabaleg a bato ed kada kontinente so walaan na rekord na agnabilang ya ankakabaleg tan ankekelag iran heolohikon agawgawa, kada sakey ed saraya so magmaliw a sakey a makaderal a desyang ed katooan no bilang ta nagawa itan natan​—tan ipapaseguro na siensia a saratan a nagagawa so nagawan naulit-ulit ed arapen.” Diad arum a salita, say dalin tan saray dinamikon puersa na saya so ngalngalin anggapoy impanguman ed interon apalabas lan panaon. No ontan, balanglan saray pigaran estadistika so mangipapanengneng odino andi na indaak na pigaran nengneng na heolohiko odino arum niran aktibidad, say dalin so nagmaliw ya agmasebeg ed panagderal pian agnakontrol ed apalabas iran panaon.

No ontan, anto sirin so sengegan na maparanay tan deral ya itatarok na natural iran desyang a nababasa tayo? No saray natural a puersa so agnatetel, ompan say natetel et saray totoo la. On, tan bibidbiren na saray autoridad a lapud saray gawa na too, say kaliberliber tayo so parehon apektado na natural iran desyang tan magmainomay a naataki. Diad saray onaaligwas a nasyon, lapud kakulangan na tagano, napipilitan iray dumaralos ya alablabas ed panagtanem ed dalin a dadalusan da odino nipagamor ed sikara diad impamupo na kiew ed kalawakan pian pantaneman kayari to. Saya so mansusumpal ed kagegeray a tuloy na dalin. Say ombabaleg a populasyon so sengegan met na maples ya idaraak na eskuater tan binaley-baley ya eskuater ya anggapoy permison angipaalagey ed sarayan lugar ya agmaligen a panayaman. Anggan diad saray lalon maaligwas a bansa, saray totoo, a singa saray minilyon a manaayam ed San Andreas Fault ed California, so bulos ya inwalwal da so inkasikara ed kapeligroan anggaman walaray malinew a pasakbay. Diad ontan iran kipapasen, sano nagawa so sakey ya ag gendat ya agawgawa, singa bilang sakey a bagyo, delap, odino yegyeg, kasin say makaderal ya epekto na saya so talagan natawag a “natural”?

Sakey a tipikon alimbawa et say kelang ed African Sahel. Say normal a pakaamta tayo ed kelang et say kakulangan na uran odino danum a mangipaarap ed eras, okol, tan ipapatey. Balet say malaknab ya eras tan okol a nagagawa ed saman a pasen so kasin lapu lambengat ed kakulangan na danum? Onia so ibabaga na libron Nature on the Rampage: “Say ebidensyan atugyop na saray ahensya na siensia tan pananulong so mangipapanengneng a say kaplesan a kakisiray tagano so aliwan tanton rason ed manbayag a tiagew aliwan singa ed manbayag a panangabuso ed dalin tan ed panlalapuan na danum. . . . Say mantultuloy a panangabuso ed Sahel anggad magmaliw a sakey a disierto so nisesengeg ed gawa na too.” Sakey a palapagan ed Abalaten ya Aprika, The Natal Witness, so walaan na onian obserbasyon: “Say eras so aliwan nipaakar ed kakulangan na tagano; saya so kakulangan na uusaren pian makala na tagano. Diad arum a salita, satan so nipaakar ed inkaduka.”

Ontan met so nibaga no nipaakar ed baleg a deral a resulta na arum niran desyang. Impanengneng na saray panagaral a saray dukan bansa so manasagmak na agnaparaan a kinarakel na inaatey lapud natural iran desyang nen saray mayaman a bansa na mundo. Alimbawa, nanlapulad 1960 ya anggad 1981, unong ed sakey ya impanaral, say Hapon so walaan na 43 a yegyeg tan arum niran desyang tan 2,700 so inatey, ya awalaan na promedyon 63 ya inaatey ed kada desyang. Diad saya met lanlamang a peryodo, say Peru so awalaan na 31 a desyang a walaay inaatey a 91,000, odino 2,900 ed kada desyang. Akin a walaay pandumaan? Say natural iran puersa so nayarin sengegan, balet say gawa na too​—pan-sosyal, pan-ekonomya, pulitikal​—so walaay eebatan ed baleg a diperensya ed inkabalang na bilay tan inkaperdi na kayarian a resulta.

Antoray Solusyon?

Saray sientista tan eksperto so nanggunaet ed dakel laran taon pian mananap na paraan pian natalonaan iray natural a desyang. Susukimaten da so kaaralman na dalin pian talosan no akin a walaray yegyeg tan iteterak na saray bolkan. Diad tulong na saray space satellite oobserbaan daray kipapasen na panaon pian nasubaybayan iray basbas a dadalanen na saray cyclone tan saray bagyo pian nipasakbay da so isasabi na saray delap tan kelang. Amin na sayan panag-research so angiter ed sikara na impormasyon ya iilaloan dan ontulong pian nabawasan so epekto na sarayan natural a puersa.

Kasin nanbunga na maabig irayan sagpot? Nipaakar ed sayan nengneng na magastos iran paraan na modernon teknolohiya, sakey ya organisasyon a managbantay ed natural a kaliberliber so walaay onian obserbasyon: “Saraya so walaan na relatibon kaimportantian. Bangbalet no saraya so mankaukolan na baleg a kantidad tan sagpot​—no saraya so onkanan sakey a baraan pian ibaliwala iray kapeligroan a ginawan kabiangan na saray sosyedad na saray biktima tan mamapauges ed saray kapeligroan​—no ontan manggagawa iraya na mas baleg a deral nen say pankaabigan.” Alimbawa, manwarin makagungguna a naamtaan a say baybay na Bangladesh so naynay a puntirya na saray delap tan tidal wave, satan a pikakabat so ag-angamper ed minilyon a taga Bangladesh a mapilit a manayam diman. Say resulta et say naulit-ulit iran desyang a say bilang na ompapatey et nilasus nilibo.

Malinew, say impormasyon ya iiter na teknolohiya so makatulong lambengat ed limitadon paraan. Sakey nin bengatla a kaukolan et say abilidad ya ekalen iray desdes a sengegan no akin a saray totoo et anggapoy napampilian noagta say panayam ed saray pasen a lalon niwalwal ed saray kapeligroan odino manbilay ed saray paraan a maneral ed kaliberliber. Diad arum a salita, pian nakesayan so deral ya itatarok na sarayan elemento et kakaukolanen to so sigpot a pansalat na pan-sosyedad, pan-ekonomya, tan mapulitikan panangipakurang a panbibilayan tayo. Siopa so makapanggawa ed satan? Samay Sakey lambengat a makakontrol anggan ed saray natural a puersa a panlalapuan na saray natural a desyang.

Saray Kiwas na Dios ed Arapen

Si Jehova a Dios so aglambengat mideneng ed saray sintoma. Balet, lamoten toray sengegan na kairapan na too. Panganggaen to so agum tan manamairap a mapulitikal, komersyal, tan relihyoson sistema a say “too walaan na pakayari ed sananey pian kaugsan to.” (Eclesiastes 8:9) Siopaman a mikabisado ed Biblia so ag-onsaew a makaimano ed saray pahina a saya et walaan na dakel a propesiyan manutukoy ed panaon sano onkiwas so Dios pian ekalen to’y karelmengan tan kairapan tan pian ipawil to so mangaraldalin a paraiso ed deen tan inkatunong.​—Salmo 37:9-11, 29; Isaias 13:9; 65:17, 20-25; Jeremias 25:31-33; 2 Pedro 3:7; Apocalipsis 11:18.

Diad tua, satan so imbangat nen Jesu-Kristo ed amin a papatumbok to ya ipikasi, salanti, “Onsabi komon so panarian mo. Nagawa komon so linawam, onong ed tawen, ontan met ed dalin.” (Mateo 6:10) Ekalen tan salatan na Mesianikon Panarian so amin ya ag-ayadyarin uley na too, unong ya impasakbay nen propeta Daniel: “Dia ed saray agew naani na saratan ya ar-ari, say Dios na tawen mamaalagey naani na sakey a panarian ya angan kapigan ag naani naderal tan say panaguley to ag naani niiter ed sananey a baley. Balet buyakbuyaken to naani tan opoten to naani so saraya ya amin a panarian, et sikato so mansiansia lawas.”​—Daniel 2:44.

Anto ta so nagawaan na Panaria’y Dios ya agnagawaan na saray nasyon natan? Say Biblia so mangiiter na makapasagyat a pamatnagan na saray bengatlan onsabi. Imbes a saray kipapasen a niilustra ed sarayan pahina, a singa say eras tan kairapan, “wala so daakan ya ilik ed tapew na dalin ed tapew na toktok na saray palandey.” tan “say kiew ed uma mamapaway naani na bunga to, tan say dalin mangiter naani na munat to; et mataletalek ira naani.” (Salmo 72:16; Ezequiel 34:27) Nipaakar ed natural a kaliberliber, ibabaga na Biblia ed sikatayo: “Say kalawakan tan say amagan dalin magayaga ra naani; et say kabueran a lawak manliket naani, tan manbolaklak a singa bolaklak . . . Dia ed kalawakan ompositsit naani so saray danum, tan saray sobol ed kabueran a lawak. Say mansinag a buer magmaliw naani a libsong, tan say napgaan a dalin magmaliw naani a sobol na danum.” (Isaias 35:1, 6, 7) Tan anggapo laray bakal.​—Salmo 46:9.

No panon a sumpalen iyan amin nen Jehova a Dios, tan no panon ton pidenengan so amin iran natural a puersa ta pian saraya so agla magmaliw a panlapuan na antokaman a pasakit, ag-ibabaga itan na Biblia. Anggaman ontan, seguradon amin a manbibilay ed silong na saman a matunong a gobierno et “ag ira naani mankimey na maapa, ag ira naani mananak a nipaakar ed kaderia, ta sikara so bini a binendicionan nen Jehova, tan say simit da a pati sikara.”​—Isaias 65:23.

Diad saray pahina na sayan magasin, ontan met ed arum niran palapagan na Watch Tower Society, naulit-ulit ya ituturo na Tastasi nen Jehova a say Panaria’y Dios so niletneg ed tawen nen taon 1914. Diad silong na panangiwanwan na satan a Panarian, sakey a sankagloboan a panagtasi so niiter ed loob na ngalngali 80 a taon, tan natan et sikatayo so onloob la ed nisipan a “saray balon tawen tan sakey a balon dalin.” Say katooan so nibulos aliwa lambengat ed saray deral makasengeg ed natural iran desyang noagta ontan met ed amin ya ot-ot tan kairapan a mamabakbak ed sankatooan ed anem a libon taon la. Nipaakar ed satan a panaon et peteg a nibagan, “saray ona a bengatla sikara so linmabas la.”​—2 Pedro 3:13; Apocalipsis 21:4.

Balet, komusta met natan? Onkikiwas ta so Dios diad biang na saramay walad inkagipit lapud natural iran sirkumstansya odino ed arum nin paraan? Maseguron ontan, bangbalet aliwan naynay ed paraan ya iilaloan na maslak a totoo.

[Saray litrato ed pahina 8, 9]

Lapud aktibidades na totoo a say kaliberliber tayo so lalon mainomay a naapektoan na natural iran desyang

[Credit Lines]

Laif/Sipa Press

Chamussy/Sipa Press

Wesley Bocxe/Sipa Press

Jose Nicolas/Sipa Press