Pundamentalismo—Anto Itan?
INER so ginapoan na pundamentalismo? Diad kasampotan na imbeneg a siglo, inuuman na saray liberal a teologo iray sisiaen da pian naabrasay panagaral ed sulsulat na Biblia (higher criticism) tan sientipiko iran teorya, a singa say ebolusyon. Bilang resulta, naapektoay panagmatalek na totoo ed Biblia. Sengegan itan na impangiletneg na konserbatibon relihyoson papangulo ed Estados Unidos ed tatawagen dan pinagkabasiyan na pananisia.a Kasakbayan na koma-20 siglo, impalapag day sakey a diskusyon nipaakar ed sarayan pinagkabasiyan diad serye na saray tomo ya apauloan na The Fundamentals: A Testimony to the Truth. Manlalapud sayan titulo so terminon “pundamentalismo.”
Diad primeron kapaldua na koma-20 siglo, pantotongtongan a tuloy so pundamentalismo ed panapanaon. Alimbawa, nen 1925, indemanda na saray relihyoson pundamentalista so sakey a maestro a manngaran na John Scopes a taga-Tennessee, E.U.A., ya akabkabat bilang bista nen Scopes. Antoy krimen a ginawa to? Sikatoy mangibabangat na ebolusyon a sumlang ed ley na estado. Diad saraman ya agew, inisip na arum a say pundamentalismo so agmanbayag. Nen 1926, say Christian Century, sakey a Protestantin magasin, so angikuan a saya so “palso tan pinawala labat na too” tan “talagan andian na saray kualidad a walaay nagawaan a maong odino makapanbayag.” Agaylan lingo itan a padisir!
Nanlapulad dekada na 1970, say pundamentalismo so naynay a nibabalita. Oniay kuan nen Propesor Miroslav Volf, na Fuller Theological Seminary, California, E.U.A.: “Say pundamentalismo so aglambengat nambayag, noagta binmulaslas met.” Natan, say salitan “pundamentalismo” so aglambengat onaaplika ed saray pakurang na Protestanti noagta pati met ed arum a relihyon, a singa say Katolisismo, Islam, Judaismo, tan Hinduismo.
Say Reaksion ed Panaon Tayo
Akin ya ontanlay ikakayat na pundamentalismo? Ikuan na saramay manaaral ed satan a lapu itan ed, anggan panon et nisesengeg ed moral tan relihyoson pakawetwetan ed panaon tayo. Diad asasakbay iran taon et nambilay so maslak a sosyedad ed kaliberliber a nibasi so moral a pakaseguroan ed tradisyonal iran sisiaen. Natan et naaangat odino nipupulisay iratan a sisiaen. Ipipilit na dakel ya intelektual a totoo ya anggapo so Dios tan say too et begtebegtew ed agmanginennenen a talba. Dakel a sientista so mangibabangat a say katooan so resulta na nibanbanan ebolusyon, aliwan gawa na sakey a maaron Manamalsa. Anaeg so maabuloy a mentalidad. Abakbak so mundo ed impakabalang na moral iran kablian diad amin a kabiangan na sosyedad.—2 Timoteo 3:4, 5, 13.
Panpipilalekan na saray pundamentalista iray datin pakaseguroan, tan nanggunaetan na arum ed sikara ya ipawil iray komunidad tan nasyon ed iisipen dan suston moral tan doktrinal iran letnegan. Gagawaen day anggaay nayarian da pian paskarey arum a manbilay unong ed sakey a “dugan” moral a kodigo tan sistema na doktrinal iran sisiaen. Say sakey a pundamentalista so kombinsidon tuloy a sikato so duga tan saray arum et aliwa. Ibabaga nen Propesor James Barr, ed libro ton Fundamentalism, a say pundamentalismo so “mabetbet a kokonsideraen a sumlang tan mabanday a termino, a mangisusuheri na inkapeget, inkadebotado, agpanangikayat, tan sektarianismo.
Bangta anggapo so malabay a natawag bilang mapeget, debotado, odino patumbok na sakey sekta, agmakapanpapakna so amin no siopan talaga so pundamentalista tan no siopa so andi. Balet, walara so aspeton pakabidbiran ed relihyoson pundamentalismo.
Panangibiig ed Sakey a Pundamentalista
Say relihyoson pundamentalismo so gendagendat a sakey a getma diad pamasiansia ed saray sinisian orihinal a tradisyon odino relihyoson sisiaen na sakey a kultora tan pian sumpaen so natetebek bilang sekular ya awawey na mundo. Ag-ibabagan saray pundamentalista so sumpad amin a bengatlan moderno. Ta epektibon tuloy a nauusar na arum so modernon komunikasyon pian iyalibansa so punto-de-bista ra. Balet lalabanan da so so sekularisasyon na sosyedad.b
Aglambengat determinado iray pundamentalista a pansiansiaen ed inkasikara so tradisyonal ya inkasangal na saray doktrina odino dalan na kabibilay noagta pian ipaakseb da met iratan ed arum, ya umanen iray inkasangal na sosyedad pian nikompormi iratan ed saray sisiaen na saray pundamentalista. Kanian, agmangangga ed Katolikon pundamentalista so panangipulisay ed panagpaekal. Maseguron detdetan toray managgaway ley ed bansa to a mangipaakseb na saray ley ya ilegal so panagpaekal. Diad Polandiya, unong ed peryodikon La Repubblica, pian naabobonan so ley a sumpad panagpaekal, indaulo na Iglesia Katolika so “sakey a ‘bakal’ diad impangusar to ed amin a pakayari tan impluensya to.” Diad panggawa na ontan, saray autoridad na simbaan so onkikiwas a kaparparan tuloy na saray pundamentalista. Pilalabanan met na Protestantin Christian Coalition ed Estados Unidos so mipadparan “bakabakal.”
Manunan nakabatan iray pundamentalista lapud saray nilamot a relihyoson papanisiaan da. Sirin, say sakey a Protestantin pundamentalista so magmaliw a kombinsidon manangiyalibansa na literal a panangipatalos na Biblia, a nayarin lalaktipen so sisiaen a say dalin so apalsa ed literal ya anemiran agew. Say sakey a Katolikon pundamentalista so andian na saray panduaruwa nipaakar ed inkasusto na papa.
Malinlinew, sirin, no akin a say terminon “pundamentalismo” so mangipapanengneng na agmakatunongan a panatisismo tan no akin a saramay aliwan pundamentalista so mapaga sano nalilikas dan onkakayat so pundamentalismo. Bilang indibidual, nayarin agtayo miabobon ed saray pundamentalista tan onkebbiew lapud saray politikal a panangimaneobra ra tan say tunggal paminsan a marawal a gawa ra. On, saray pundamentalista ed sakey a relihyon so nayarin natalagnaw ed saray gawa na saramay walad arum a relihyon! Siansia, mapaga so dakel a maisip a totoo ed sengegay kikakayat na pundamentalismo—say ondaraak ya inkalukak ed moral, say pakababalang na pananisia, tan say pangipupulisay ed espiritualidad diad modernon sosyedad.
Kasin say pundamentalismo so alenleneg ya ebat ed sarayan nagagawa? No andi, anto so napanpilian?
[Saray paimano ed leksab]
a Say natatawag a Limaran Punto na Pundamentalismo, a naukeran nen 1895, et “(1) say sigpot ya inkipuyan tan inkasusto na Kasulatan; (2) say inkadios nen Jesu-Kristo; (3) say inkianak nen Kristo ed birhin; (4) say kasandin pananakbong nen Kristo ed krus; (5) say silalaman ya inkioli tan say personal tan pisikal a komaduan ipapawil nen Kristo diad dalin.”—Studi di teologia (Studies of Theology).
b Say kabaliksan na “sekularisasyon” et say panangidanet ed sekular, imbes di say espiritual odino sagrado. Anggapoy pibabali na sekular ed relihyon odino diad saray relihyoson sisiaen.
[Blurb ed pahina 5]
Nen 1926, sakey a Protestantin magasin so aneskribe ed Pundamentalismo a bilang “palso tan pinawala labat na too” tan “talagan andian na saray kualidad a walaay nagawaan odino makapanbayag”