Edukasyon ed Saray Panaon na Biblia
“Et ibangat yo so saraya naani ed saray anak yo.”—DEUTERONOMIO 11:19.
1. Anto so mangipapanengneng a si Jehova so interesado ed edukasyon na ariripen to?
SI Jehova so say Baleg ya Managbangat. Agton balot pinaulyan iray ariripen to ed kipapasen ya anggapoy amta. Sikato so lawas mabulos a mangipanabang na pikakabat ed sikara. Ibabangat to ed sikara so linawa tan saray dalan to. Diad dakel iran milenyo say bugbugtong ya Anak to so walad abay to, naynay a manaaral bilang “uloen a komikimey” na Dios. (Uliran 8:30) Sanen wadia’d dalin inbalikas nen Jesus: “Onong na inbangat na Ama ed siak, salitaen ko so saraya’n bengatla.” (Juan 8:28) Tutukoyen so Dios bilang Agnikumparan Managbangat, tinepet nen Elihu: “Siopa so managbangat a mipara ed sikato?” (Job 36:22) Nansalita si propetan Isaias nipaakar ed si Jehova bilang say “Engranden Managbangat” ed totoo To tan impropesiya [to]: “Amin iran anak mo nibangat ira ed Jehova; et baleg naani deen na saray anak mo.” (Isaias 30:20; 54:13) Agnasuppiat, pilalek nen Jehova a naligliwa tan nabangatan a maong iray matudion pinalsa to.
Patriarkal ya Edukasyon
2, 3. (a) Panon so inpanmoria na matoor iran patriarka ed edukasyon na ilalak da, tan anton instruksion so inter nen Jehova ed si Abraham? (b) Anton engranden gagala so walad benegan na instruksion pian bangatan so ilalak nen Abraham?
2 Sakey ed saray manunan kanepegan na ulo na pamilya ed saray panaon na patriarka et say panangibangat ed ananak tan ed sankaabungan to. Parad ariripen na Dios say edukasyon na ananak da so sakey a relihyoson obligasyon. Inkuan nen Jehova ed aripen ton Abraham: “Akiamta ak ed sikato ta pian iganggan toray anak to tan sankaabungan to ya ontumbok ed sikato pian tuloken da so dalan nen Jehova a manggawa na inkatunong tan kaptekan; pian si Jehova et natoor to ed Abraham so sinalita to ed sikato.”—Genesis 18:19, NW.
3 Ipapanengneng na sayan madibinon balikas ya inpasen nen Jehova so edukasyon bilang importanten tuloy. Di Abraham, Isaac, tan Jacob so kinaukolan na Dios a manbangat ed saray sankaabungan da diad saray dalan To ed inkatunong tan kaptekan ta pian saray arapen a kailalakan so walad kipapasen a manumbok ed dalan nen Jehova. Kanian, sumpalen nen Jehova iray sipan to nipaakar ed bini nen Abraham tan panamendito ed “saray amin a nacion.”—Genesis 18:18; 22:17, 18.
Say Edukasyonal a Sistema ed Israel
4, 5. (a) Anto so angiduma ed edukasyonal a sistema na Israel ed arum a nasyones? (b) Anton arum nin importanten pandumaan so nidatak ed Encyclopaedia Judaica, tan anto so andi duaruwan angarum ed sayan pandumaan?
4 Ikuan na Encyclopaedia Judaica: “Say Biblia so manunan lapuan ed pakatalos na kurang na edukasyon diad kadaanan ya Israel.” Inusar nen Jehova si Moises bilang inmunan toon managbangat na Israel. (Deuteronomio 1:3, 5; 4:5) Inpasabi nen Moises iray salitan inter ed sikato nen Jehova. (Exodo 24:3) Kanian, diad tua, say Dios so manunan Managbangat na Israel. Saya so mismon angiduma ed edukasyonal a sistema na Israel manlapud arum a nasyones.
5 Iyaabawag na parehon reperensya: “Say atagtagey ya edukasyon odino aral ed libro diad Mesopotamia tan Ehipto so pormal tan limitado ed saray managkopya, a satan so ag-ompatnag a kipapasen diad Israel. Andi duaruwan say pandumaan so nisesengeg ed mas simplin alpabetikon sistema na panagsulat ya inusar na saray Hebreo. . . . Say kaimportantian na alpabetikon panagsulat parad awaran na edukasyon so nepeg ya imanoen. Satan so angipaarap ed impangikaindan na tradisyonal iran kultura na panagkopya ed Ehipto, Mesopotamia, tan ed komaduan-milenyon Canaan. Say pagmaliw a marunong a manbasa tan mansulat so agla manangibiig tan eksklusibon nengneng na sakey a klase na propesyonal iran managkopya tan saserdoten mikabat ed mairap a talosan a cuneiform tan saray hieroglyphic script.”
6. Anto so walan Biblikon ebidensya a nanlapulad gapo na awaran da et saray Israelita so totoon marunong a manbasa tan mansulat?
6 Mangitatarok so Biblia na ebidensya a saray Israelita so totoon marunong a manbasa tan mansulat. Sakbay ni ingen na inloob da ed Nisipan a Dalin, imbaga ed sikara ya isulat daray ganggan nen Jehova ed lusek na kapokapot da tan ed saray pinto ra. (Deuteronomio 6:1, 9; 11:20; 27:1-3) Manwarin sayan ganggan so andi duaruwan piguratibo, maseguron andian itan na kabaliksan ed ordinaryon Israelita no agto amta so mansulat tan manbasa. Ipapanengneng na saray kasulatan a singa say Josue 18:9 tan Uko-ukom 8:14 a nilikud ed papangulon di Moises tan Josue et amta na arum so mansulat la sakbay a say monarkya so inletneg ed Israel.—Exodo 34:27; Josue 24:26.
Saray Metodo ed Panagbangat
7. (a) Unong ed Kasulatan, siopa so angiter na manunan edukasyon ed ananak ya Israelita? (b) Anton inpormasyon so inter na Pranses ya eskolar ed Biblia?
7 Diad Israel, saray anak so inbangat na namparan ama tan ina ed masakbay a tuloy ya edad. (Deuteronomio 11:18, 19; Uliran 1:8; 31:26) Insulat na eskolar ed Biblia a si E. Mangenot ed Pranses a Dictionnaire de la Bible: “Bektan sikato la so makapansalita, naaralan na ugaw so pigaran balikas ed Ganggan. Ibalikas na ina to ed sikato so sakey a bersikulo; sano amta to la itan, sikato so ikdan to na sananey. Diad saginonor, say nisulat a teksto na saray bersikulon nisalita da la manlapud memorya so niiter ed ananak. Kanian sikara so niparungtal ed panagbasa, tan sano sikara so ontatken, makapantultuloy ira ed relihyoson instruksion diad panamegley na panagbasa tan panagdalepdep ed ganggan na Katawan.”
8. (a) Anton manunan metodo ed panagbangat so inusar ed Israel, balet ed anton importanten nengneng? (b) Antoran katulongan ed memorya so inusar?
8 Isusuheri na saya a sakey a manunan metodon inusar ed panagbangat et say pangipatlep ed bengabengatla. Saray bengatlan naaralan nipaakar ed saray ganggan tan pidedeneng nen Jehova ed totoo to so nepeg a nipasepsep ed puso. (Deuteronomio 6:6, 7) Sikaray nepeg a dalepdepen. (Salmo 77:11, 12) Pian natulongan so kalangweran tan matatken a manpatlep, saray nanduruman katulongan ed memorya so inusar. Isakup na saraya iray alpabetikon acrostic, nantutumbokan iran bersikulo diad sakey a salmo ya onggapo ed duman letra, diad alpabetikon uksoy (singa ed Uliran 31:10-31); alliteration (saray salitan onggapo ed parehon letra odino tanol); tan say panangusar na numero, a singa saramay nausar ed unor a kapaldua na Uliran kapitulo 30. Makapasagyat, say Kalendaryon Gezer, sakey ed sankadaanan iran alimbawa na kadaanan a Hebreon panagsulat, so ipapasen na arum iran eskolar ya ehersisyo ed memorya na maneeskuelan ugaw-a-laki.
Say Kurikulom
9. (a) Anto so sakey ya importanten kabiangan na panagaral a programa parad ananak ya Israelita? (b) Anto so ibabaga na sakey ya encyclopedia na Biblia nipaakar ed ginawan panagbangat a mitunosan ed tinaon iran piesta?
9 Say edukasyon diad Israel so aglimitado ed pakaaral na panbasa tan pansulat. Sakey ya importanten teman imbangat et say awaran. Say pakaaral ed makapakelaw iran gawa nen Jehova diad biang na totoo to so sakey a manunan kabiangan na kurikulom. Sarayan maawaran a katuaan so nepeg ya ibangat ed nantutumbokan a kailalakan. (Deuteronomio 4:9, 10; Salmo 78:1-7) Intarok na selebrasyon ed tinaon a pispista so maabig a pankanawnawa parad ulo na pamilya a bangatan iray ananak to. (Exodo 13:14; Levitico 23:37-43) Misiglaot ed saya ikuan na The International Standard Bible Encyclopedia: “Diad panamegley na instruksion na ama diad ayaman tan ed saray salaysay to ed kaimportantian na saray pista, saray Hebreon anak so imbangat no panon ya inpatnag na Dios so Inkasikato ed sikara diad apalabas, no panon a sikaray manbilay ed kaplesan, tan no antoray sipan na Dios nipaakar ed arapen na totoo To.”
10. Anton praktikal a panangipasal so initer ed saray bibii? ed saray lalaki?
10 Insakup na edukasyon na atateng so praktikal a panangipasal. Binangatan iray bibii na saray dunong ed sankaabungan. Ipanengneng na pansaran kapitulo na Uliran a sarayay dakel tan nanduruma; isakup daray panagputipot na inaramey, panaggansilyo, panagluto, panaglako, tan inheneral a panangipakurang ed sankaabungan. Saray lalaki so gendagendat ya inbangat ed sekular ya anapan na ama ra, balanglan diad agrikultura odino arum a trabaho odino abilidad. Diad saginonor iran panaon niyugali na saray rabbi a Judio so pangibagan: “Say agmangibabangat ed ilalak to na mausar a trabaho et papabalegen ton magmaliw a sakey a matakew.”
11. Anto so mangipapanengneng ed manunan gagala na edukasyon ed Israel, tan anton leksion so karga na saya parad saray kalangweran natan?
11 Say espiritual a kaaraleman na saray metodo ed panagbangat ya inusar ed Israel so mabitar ed interon libro na Uliran. Ipapanengneng to a say gagala et say pangibangat ed “saray andian na eksperiensia, NW” na saramay atagtagey a bengatlan singa say kakabatan, disiplina, pakatalos, pakatebek, inkaalas, inkabinta, pikakabat, tan abilidad ed panagnonot—amin na saya diad “takot ed Jehova.” (Uliran 1:1-7; 2:1-14) Idadanet toray motibo a nepeg a mamayubo’d sakey ed ariripen na Dios natan pian paaligwasen [to] so edukasyon to.
Saserdotes, Levitas, tan Propetas
12. Siopa nilikud ed atateng so anakbat na betang diad panangibangat ed totoo na Israel, tan anto so manunan kabaliksan na Hebreon salitan nipatalos a “ganggan”?
12 Manwarin say manunan edukasyon so intarok na atateng, malaknab ya inbangat nen Jehova so totoo to diad panamegley na saserdotes, saray agsaserdoten Levita, tan saray propeta. Diad pinal a panamendisyon to ed tribo nen Levi, inkuan nen Moises: “Komon ta ibangat da naani ed kinen Jacob so bilibilin mo, tan dia ed Israel ibangat da so panamatonongan [ganggan, NW] mo.” (Deuteronomio 33:8, 10) Makatantanda, say salitan “ganggan” diad Hebreo (toh·rahʹ) so inaon manlapud lamot a wala’d berbon [verbal] porman mankabaliksan ya “ipanengneng,” “ibangat,” “bilinen.” Ikuan na Encyclopaedia Judaica: “Sirin say kabaliksan na salitan [torah] so ‘bangat,’ ‘doktrina,’ odino ‘instruksion.’”
13. Akin a say Ganggan na Israel so duma manlapud legal iran sistema na arum a nasyones?
13 Saya met so mangibiig ed Israel manlapud arum a nasyones tan anggan ed modernon-agew a nasyones. Saray mapulitikan nasyon natan so walaan na tugyop na saray ganggan a ditan et daiset lambengat so amta na karaklan a populasyon. Sano akasumlang so totoo ed say ganggan, kaukolan a sikaray manbayar na atagey ed saray abogado pian idepensa ira. Saray eskuelaan na ganggan so parad saray espesialista. Ingen, diad Israel say Ganggan so paraan na Dios ed pangibaga ed totoo to no panon so labay ton pandayew da ed sikato tan panbilay unong ed linawa to. Aliwan singa arum a legal iran kodigo, insakup to itan so panangaro ed Dios tan ed kaabay. (Levitico 19:18; Deuteronomio 6:5) Say Ganggan so aliwan singa libron-ganggan a walaay pipilien. Angitarok itan na doktrina, bangat, tan instruksion diad paraan na panagbilay a nepeg ya aralen.
14. Anto so sakey a rason no akin ya impulisay nen Jehova so Levitikon inkasaserdote? (Malaquias 2:7, 8)
14 Sinumpal na saserdotes tan saray Levita so responsabilidad dan manbangat ed totoo legan a [sikaray] matoor. Balet mabetbet, ya inkaindan na saserdotes so obligasyon dan manbangat ed nasyon. Sayan kakulangan na edukasyon ed Ganggan na Dios so awalaan na makapataktakot iran nansumpalan ed namparan saserdotes tan totoo. Diad komawalon siglo K.K.P., inpropesiya nen Jehova: “Say baley ko abagbag lapu ed kakulangan na [anggapoy, NW] pikakabat: a lapu ed impolisay mo so pikakabat, siak met naani ipolisay taka, pian sika so ag naani sacerdote ed siak: bangta nilingoanan mo so tunong [ganggan, NW] na Dios mo, siak met lingoanan ko naani so saray anak mo.”—Oseas 4:6.
15. (a) Niyarum ed saserdotes, siopa ni so pinawala nen Jehova bilang managbangat ed Israel, tan anto so insulat na sakey ya eskolar ed Biblia nipaakar ed betang da bilang edukador? (b) Diad kaunoran anto so agawa ed Israel tan Juda lapud impulisay da so pikakabat ed si Jehova tan ed saray dalan to?
15 Nilikud ed saserdotes, pinawala nen Jehova iray propeta bilang saray managbangat. Nabasa tayo: “Si Jehova [andi-tundan amasakbay, NW] tinasian to ed Israel, tan ed Juda, ed panamegley na amin a profeta, tan amin a managnengneng, ya inkuan to, Manpataoli kayo manlapu ed saray mauges a dalan yo, tan unoren yo so saray gangan ko tan saray panontonan ko, unong na amin a gangan ya ingangan ko ed saray ateng yo, tan sikato so inpawit ko ed sikayo ed panamegley na saray ariripen ko a profeta.” (2 Arari 17:13) No nipaakar ed betang na propetas bilang saray edukador, insulat na Pranses ya eskolar ed Biblian si Roland de Vaux: “Saray propeta so walaan met na kimey a mamilin ed totoo; saya so kabiangan na trabaho ra a singa ed panangipasakbay na arapen. Tan say mapropetikon puyan so angiter na autoridad ed pangipulong da ed salita na Dios. Maseguro a diad silong na monarkya saray propeta so relihyoso tan moral a managbangat na totoo; tan, niyarum tayo ni, a say sankaabigan ed amin a managbangat da so tutumboken a tuloy.” Diad kakulangan na suston edukasyon ed panamegley na saserdotes tan Levitas pati ed insaew ya ontumbok ed propetas nen Jehova, saray Israelita so angitalirak ed daladalan nen Jehova. Naplag so Samaria ed saray Asiryano nen 740 K.K.P., tan say Jerusalem tan templo to so dineral na saray taga-Babilonia nen 607 K.K.P.
Edukasyon Kaleganan tan Kayari Inkakautibo
16, 17. (a) Anton edukasyonal a programa so inpilit ed si Daniel tan ed taloran kakaiba to? (b) Anto so nanggawa ed sikaran makasagmak ed sayan Binababilonian edukasyon tan ingen et nansiansian matoor ed si Jehova?
16 Ngalngali samploran taon sakbay na kadederal na Jerusalem, si Arin Joachin tan sakey a grupo na piprinsipe tan saray dederlengen so intarok nen Arin Nabucodonosor ed Babilonia. (2 Arari 24:15) Arum ed sikara et si Daniel tan talora nin dederlengen a kalangweran. (Daniel 1:3, 6) Inganggan nen Nabucodonosor a sikaran apat so nikadkaduman managmak na talo’y-taon a panangipasal a kurso diad “aral tan pansasalita na saray Caldeo.” Niarum ni, sikaray intaryaan na “inagewagew a betang ed saray kanen na ari tan ed alak ya inumen to.” (Daniel 1:4, 5) Saya so posiblin mapeligro nisesengeg ed pigaran rason. Anganko, say kurikulom so aliwa lambengat a talo’y-taon a kurso ed lenguahe. Say terminon “saray Caldeo” ed sayan balikas so isipen na arum a mangidesigna, ya “aliwan saray taga-Babilonia bilang totoo, noagta say di-aral a klase.” (The Soncino Books of the Bible) Diad komentaryo to ed Daniel, ibalikas nen C. F. Keil: “Si Daniel tan saray kakaiba to so nibangat ed kakabatan na Caldeon saserdotes tan di-aral a lalaki, ya inbangat ed saray eskuelaan ed Babilonia.” Say maarin probisyon ed tagano so angipaarap met ed sikara diad isumlang ed saray panameget ed panangan ya inpaakseb na say Ganggan nen Moises. Panon iran apakan?
17 Bilang sangiyan parad apatiran dederlengen a kalangweran iran Judio, diad mismon gapo et insalaysay lan maong nen Daniel ya ag-ira mangan odino oninum na bengatlan onsumlang ed konsiensia ra. (Daniel 1:8, 11-13) Benendisyonan nen Jehova iyan masekder a talindeg tan pinalemek [to] so puso na mangaasikason opisyal a taga-Babilonia. (Daniel 1:9, 14-16) No nipaakar ed saray aral da, apaneknekan a tuloy a diad tinmumbok iran ebento na kabibilay na apatiran kalangweran a Hebreos a say kapilitan a talo’y-taon a kurikulom da ed kulturan Babilonia so ag-angisuwawi ed sikara manlapud maapit a siglaotan da ed si Jehova tan ed puron panagdayew to. (Daniel, kapitulo 3 tan 6) Si Jehova so nanggawa ed sikaran ontalonan ag-apasakitan manlapud sayan inpilit a talo’y-taon ya inkimedmer ed Binababilonian atagey ya aaralen. “Et nipaakar ed saraya ya apat a tobonbalo, say Dios initdan to ra na pakatalos tan karonongan dia ed amin ya aral tan kakabatan: et si Daniel walaan na pakatalos dia ed saray amin a pasingawey tan saray kogkogip. Et dia ed amin a pamaakaran na kakabatan tan pakatalos, ya akibalitaan na ari ed sikara, aromog to ra a maminpolo a magmaong nen saray amin a mago tan mangkukulam ya wala ed amin a nanarian to.”—Daniel 1:17, 20.
18. Anton edukasyonal a programa so inpakurang ed Juda kayari na Binababilonian inkakautibo?
18 Kayari inkakautibo ed Babilonia, sakey a baleg a kimey na edukasyon so inpakurang nen Esdras, sakey a saserdoten “inpasen to so puso to a mananap na tunong [ganggan, NW] nen Jehova, tan manumpal ed sikato, tan mangibangat ed Israel na saray panontonan tan saray pangoksoyan.” (Esdras 7:10) Diad saya et sikato so tinulongan na matoor iran Levitan “angisalaysay na ganggan ed totoo.” (Nehemias 8:7) Si Esdras so sakey ya eskolar ed Biblia tan “onsianon managsakal, NW,” odino eskriba. (Esdras 7:6) Diad agew to a saray eskriba so nagmaliw a matalonggaring bilang sakey a klase.
Rabiniko Iran Eskuelaan
19. Anton klase na saray edukador so inmapireng ed Israel diad panaon na insabi nen Jesus ed dalin, tan diad antoran importanten rason a sikato tan saray babangatan to et ag-anagmak ed atagtagey ya edukasyon na Judio?
19 Diad panaon ya inmapireng si Jesus ed dalin, nagmaliw lan matalonggaring a klase na saray managbangat iray eskriba, a lalon ontutumbok ed saray tradisyon nen diad saray tuan bangat na Salita na Dios. Kaliktan dan natawag a “Rabbi,” a nagmaliw lan sakey a narayrayew a titulon mankabaliksan na “Say Baleg (Ekselentin) a Sakey Ko.” (Mateo 23:6, 7, paimanod-leksab, NW) Diad Kristianon Griegon Kasulatan, saray eskriba so mabetbet ya isisiglaot ed Pariseos, ya arum ed sikara et managbangat a mismo na Ganggan. (Gawa 5:34) Inakusa nen Jesus so namparan grupo lapud ginawa [ran] andi-kakanaan so salita na Dios nisesengeg ed tradisyon tan pangibabangat ed “bilin na totoo a bilang doktrina.” (Mateo 15:1, 6, 9, NW) Agpankelawan a si Jesus nisay maslak ed saray babangatan to so agnanaral ed rabiniko iran eskuelaan.—Juan 7:14, 15; Gawa 4:13; 22:3.
20. Anto so inpanengneng ed sikatayo na sayan impanrepaso ed edukasyon diad saray panaon na Biblia, tan anto so mangipanengneng a kaukolan na ariripen nen Jehova so edukasyon?
20 Ipanengneng na sayan impakatalos ed edukasyon diad saray panaon na Biblia a si Jehova so Engranden Instruktor ed totoo to. Diad panamegley nen Moises, inorganisa na Dios so sakey ya epektibon sistema na edukasyon diad Israel. Balet kayari na andukey a panaon, sakey a sistema na Judion atagtagey ya edukasyon so atibukel ya angibangat na bengabengatlan sumlang ed Salita na Dios. Anggaman agnanaral si Jesus ed saraman a Judion eskuelaan, anggaman kuan, sikatoy agnaparengan a Managbangat. (Mateo 7:28, 29; 23:8; Juan 13:13) Inganggan to met iray babangatan to a manbangat, angga ed konklusyon na sistema na bengabengatla. (Mateo 28:19, 20) Pian nagawaan iya, kaukolan a sikaray magmaliw a maong a managbangat tan bilang nansumpalan et mankaukolan na edukasyon. Kanian panon so nepeg a panmoria na tuan Kristianos ed edukasyon natan? Sayan tepet so nausisa ed ontumbok ya artikulo.
Panubok ed Memorya
◻ Akin a makapanseguro itayon si Jehova so interesado ed edukasyon na ariripen to?
◻ Diad antoran pamaakaran a say edukasyonal a sistema na Israel so duma manlapud arum a nasyones?
◻ Anton edukasyon so naawat na ananak ya Israelita?
◻ Antoran metodo na panagbangat so inusar ed Israel?
◻ Akin a si Jesus tan saray babangatan to so agnanaral ed atagtagey ya aral na Judio iran eskuelaan?
[Litrato ed pahina 12]
Say inkapilitan ya edukasyon ed Babilonia so ag-angiyarawi ed si Daniel tan ed kakaiba to manlapud si Jehova