Observando Mundo
Riesgo di Huma di Sigaria di Otro Hende
“Si pa 30 minuut so un hende sano cu no ta huma keda exponi na huma di sigaria di un humado, esei por daña su curason”, segun e corant di Canada Globe and Mail den un informe tocante un estudio resien na Hapon. Uzando tecnologia nobo ultrasonico, investigadonan na Universidad di Osaka City a logra midi directamente e mal efecto cu huma di un otro hende tin riba e celnan cu ta fura e parti paden di e curason y adernan. Ora e celnan aki ta sano, nan ta stimula bon circulacion di sanger door di yuda stroba vet di acumula paden di e adernan y di forma clompi di sanger. Investigadonan a descubri cu e fluho di sanger den curason di hende cu no ta huma “tawata mas o menos 20 porshento miho cu di humado. Pero despues di keda exponi na huma di sigaria di otro hende pa 30 minuut so”, nan fluho di sanger a baha na nivel di humado. Segun investigado dr. Ryo Otsuka, “esaki ta un evidencia directo di e efecto perhudicial cu traga huma di sigaria di otro hende tin riba e circulacion di sanger di un hende cu no ta huma.”
Un Atlas Nobo di Polucion di Lus
“E galaxia Via Lactea [Melkweg] a disparce”, segun un informe den e revista Science, “no debi na un cataclismo cosmico, sino debi cu e lusnan briyante di nos stadnan creciente ta sconde e streyanan di nos galaxia for di bista di mayoria Europeo y Mericano. E avalancha di lus artificial aki ta irita astronomonan pasobra e por interferi cu nan observacionnan.” Afin di yuda miradonan di streya frustra, cientificonan na Italia y Merca a compila un atlas nobo cu ta indica unda tin polucion di lus rond mundo. Distinto di mapanan anterior cu simplemente a indica unda bo ta mira “lus briyante riba continentenan anochi”, e atlas nobo—accesibel via Internet— ta duna informacion tocante con leu lus artificial ta plama y “ta inclui mapa di continente y algun mapa mas detaya, por ehempel, cu ta mustra visibilidad di streya for di varios parti di Europa”, segun Science.
Creando Mapa di Fondo di Oceano
Cientificonan na e Instituto di Oceanografia Bedford na Nova Scotia ta marca pauta den adapta tecnologia existente pa por crea mapa di fondo di oceano, segun e corant di Canada Financial Post. Haciendo uzo di ondanan di zonido, e tecnologia ta permiti cientificonan crea un imagen tridimensional di fondo di lama. Den e etapa final, “nan ta manda video camara di control remoto den fondo di oceano y ta tuma muestra di material.” Segun e raport, “mapa di fondo di lama tin beneficio cu potencial grandi.” Na un manera safe hende lo por “pisca y atende cu e sorto di piscanan cu ta biba den fondo di lama sin perturba otro areanan di fondo di oceano. Companianan di telecomunicacion tambe por determina e caminda mas safe y efectivo pa pasa kabel bou di awa. Companianan di azeta lo por posiciona boortoren den areanan safe y productivo.” Si crea tal mapa lo bira posibel tambe pa saca santo y greis cu tin na abundancia den fondo di lama. Esaki “den algun caso kisas ta mas barata y safe” cu coba saca nan for di bariga di sero, segun Post.
Comprende Malesa Mental
“Un di cada cuater hende na mundo lo ser afecta pa trastorno mental of neurologico na dado momento den nan bida”, segun Organisacion Mundial di Salu (OMS). Aunke docternan por trata hopi malesa mental, casi dos tercera parti di hende cu ta sufri di nan nunca ta busca yudansa profesional. “Malesa mental no ta un deficiencia cu e pashent mes ta causa”, segun dr. Gro Harlem Brundtland, directora general di OMS. “De echo, si tin un deficiencia, mester busc’e den e manera cu nos a reacciona riba hende cu tin trastorno mental of di celebro.” E ta agrega: “Mi ta spera cu e raport aki lo core cu dudanan y ideanan anticua, y marca e inicio di un era nobo den salubridad publico riba tereno di salu mental.” OMS ta bisa cu segun e tendencianan actual den salubridad, nan ta spera cu pa aña 2020 trastornonan di depresion lo ta na di dos luga, despues di malesa di curason pero prome cu tur otro malesa. Sinembargo, cu e tratamento corecto hende cu ta sufri di esei “por hiba un bida productivo y ser util pa nan comunidad.”
“Sencia Lo Por Ta Malo pa Bo Salu”
“E holo dushi di sencia lo por ta malo pa bo salu”, e revista New Scientist ta informa. “Kimamento di sencia, un producto popular hopi uza pa budista, hindu y cristian den nan cas y luganan di adoracion como remedi y pa yuda medita, ta expone hende na nivelnan peligroso di huma carga cu kimiconan cu ta causa cancer.” Un team di investigado dirigi pa Ta Chang Lin di Universidad Nacional Cheng Cung na Tainan (Taiwan), “a colecciona muestranan di aire for di paden y pafo di un tempel na Ciudad di Tainan y a compara nan cu muestranan na un crusada di trafico”, segun e raport. “Nivelnan total di PAH [polycyclische aromatische koolwaterstoffen] den e tempel tawata 19 bes mas halto cu pafo y un poco mas halto cu na e crusada di trafico.” Segun New Scientist, nan a midi un di e componentenan, “benzopiren, cu aparentemente ta causa cancer di pulmon serca humadonan”, na nivelnan cu tawata “yega te cu 45 bes mas halto cu den cas caminda tin habitante ta huma tabaco.”
Restauracion Moderno di Marmer
“Cientificonan a descubri un tecnica revolucionario cu ta permiti nan cultiva marmer for di bacteria den un par di dia”, segun The Times di Londen. Nan ta cohe bacteria masha chikito cu tin normal den tera, cultiva nan den laboratorio y laga nan crece den un likido cu ta contene e substancia pectin. Ora e bacterianan su suministro di alimento mineral caba, nan ta muri y ta produci carbonato di calcio puro—marmer—na forma likido. Ora spuit e likido aki riba escultura y otro superficienan di marmer cu a deteriora debi na edad of efectonan di weer, e ta forma un capa fini cu ta penetra den e superficie y tene e piedra hunto. Segun John Larson, hefe di conservacion di escultura na Museo- y Galerianan Nacional na Merseyside (Inglatera), door cu marmer di calidad halto ta scars, e tecnica nobo tin e bentaha di ta rapido y ta produci cantidadnan grandi di likido masha barata sin efectonan secundario perhudicial.
Ladronicia den Nomber di Dios
“Mi a traha como controlado di transaccionnan di inversion pa 20 aña, y mi a mira mas placa wordo horta den nomber di Dios cu den cualkier otro manera”, segun Deborah Bortner, presidente di e Asociacion di Administradonan di Inversion Norte Americano. “Ora bo ta inverti bo no mester ta menos alerta djis pasobra un hende ta purba combence bo pa inverti a base di bo religion y bo fe.” Segun e revista Christian Century, “den e ultimo tres añanan, controladonan di inversion den 27 estado a tuma accion contra cientos di persona y compania cu a uza creencianan spiritual of religioso pa gana confiansa di inversionistanan. . . . Den un caso notorio cu a dura [mas cu cinco aña]”, un fundacion protestant “a haya mas cu 590 miyon dollar for di mas cu 13.000 inversionista den henter e nacion. Na 1999 controladonan di inversion a sera e fundacion y tres di su funcionarionan a admiti cu nan ta culpabel di e acusacionnan di fraude.” Tres otro caso “tawata responsabel pa un total di 1,5 mil miyon dollar na perdida”, segun e informe di Christian Century.
Keintamento di Mundo Ta Causa Mas Desaster
“Despues di a reporta un aumento drastico di desasternan causa pa mal weer na final di añanan ’90”, Crus Cora ta di opinion cu “yudansa internacional lo no ta suficiente pa supera e impacto di keintamento mundial”, segun e corant Britanico Guardian Weekly. “Den su Raport anual di Desasternan Mundial, e Federacion Internacional di Crus Cora y e Sosiedadnan di Media Luna Cora ta bisa cu inundacion, tormenta, avalancha di tera y secura—cu prome cu 1996 tawata rond di 200 pa aña—a aumenta gradualmente te yega 392 na 2000.” Teniendo miedo cu lo tin un aumento asta mas espectacular di desasternan natural, Roger Bracke, hefe di e federacion su departamento di ausilio den desaster, a declara: “Un caminda tin un limite na loke yudansa humanitario por haci; nos tin miedo cu lo yega un punto caminda nos no por duna yudansa mas.” Segun Guardian, “inundacion tawata responsabel pa mas cu dos tercera parti di e [211 miyon] hendenan cu pa aña como promedio ta ser afecta door di desasternan natural durante e decada cu a pasa. Hamber causa door di secura a afecta casi un kinta parti di e cantidad aki, y tawata responsabel pa mayoria morto: alrededor di 42% di tur esnan causa door di desasternan natural.”