Captura den un Gota di Oro
DI E CORESPONSAL DI SPIERTA! NA REPUBLICA DOMINICANA
UN FRUMINGA ta cana lihe lihe riba troncon di un palo, inconciente di e peliger cu ta ward’e. Diripiente, un pia ta pega, despues un otro, te ora e fruminga keda pega den e hars di e palo. Un gota di oro chikito mas ta cai y tapa e fruminga completamente. Awor si e no por scapa mas. Finalmente, e masa pegahoso cu ta contene e fruminga ta cai na suela. Awasero ta laba e fruminga atrapa hiba den un riu caminda e ta keda dera den lodo. Miles di aña despues e fruminga ta ser descubri, perfectamente conserva den un gota di oro. E hars a bira duro y forma amber (barnsteen), un piedra precioso masha gusta.
Kico nos sa di amber? Un amber cu un insecto dera den dje por conta nos algo di den pasado lehano? Nan ta contene e secreto cu ta permiti hende recrea formanan di bida cu pa hopi tempo no ta existi mas?
Oro di Nort
Pa miles di aña, e origen misterioso di amber y su bunita colo di oro a intriga hende. Ademas, amber a parce di tin un poder asombroso! Rond di aña 600 prome cu Era Comun, e cientifico Griego Tales a ripara cu ora frega amber cu paña, e por trek pluma of pida yerba chikito. E “poder asombroso” aki ta electricidad statico. Por cierto, den algun idioma e palabra pa “electricidad” ta deriva for di e palabra Griego pa amber, cu ta electron. Mas cu dos mil aña despues e docter Ingles William Gilbert a descubri cu, ademas di amber, otro supstancianan tambe por produci electricidad statiko.
Entre aña 54 pa 60 di nos era, Emperado Romano Nero a manda un oficial di ehersito bai busca e fuente di e substancia precioso aki. Biahando den direccion nort, el a hay’e na Costa Baltico y a regresa cu centenares di kilo di amber. Na Roma nan a balora amber pa su bunitesa y supuesto habilidad di proteha esun cu tin e bisti for di daño. Tambe e tawata un ingrediente pa remedi y enguente. Historiado Romano Plinio a informa cu amber tawata asina popular cu un estatua chikito corta den amber tawatin mas balor cu un esclabo saludabel!
E prome civilisacionnan di nort Europa a uza amber, tin bes yama e oro di nort, pa troca pa hero, coper y otro productonan di suit. Durante Edad Medio, e Cabayeronan Teutonico cu a caba di regresa for di e Crusadanan tawata controla e comercio den amber y e produccion di dje na Europa strictamente. Esnan cu tawata colecciona amber sin autorisacion por a ricibi castigo di morto.
Mientrastanto, riba e isla caribense di Quisqueya, awor Republica Dominicana y Haiti, e indjannan Taino tambe a descubri amber. Ora Columbus a bishita Quisqueya na 1942 pa prome bes, el a regala un Cacique jong di e isla un cadena di cralchi di amber cu ta lombra. Parce cu Columbus a keda sorprendi ora el a ricibi a cambio un par di sapato dorna cu cralchi di amber!
Kico Ta Amber?
Amber di Republica Dominicana ta e hars cu a bira duro di un tipo di palo tropical blachi hancho cu no ta existi mas. Algun famia di dje, conoci localmente como algarroba, ta crece ainda den Caribe y tambe na Centro y Sur America. Sinembargo, ta na Oost Africa so bo por haya e famia mas yega di e “palo di amber” Dominicano. Amber di e region Baltico na Europa ta bini di un tipo di palo di kelki.
Con amber ta ser forma? Pa cuminsa, aki aya e casca di e palo ta scheur un tiki. Un taki ta kibra y crea un split den e troncon. Bacator tambe ta coba buraco den e palo. Esei ta pone e hars pegahoso core (lek) bin afo pa seya e split of buraco. Ora cu un insecto of otro criatura chikito, pa su di malo, keda pega den e hars, e ta hoga completamente den dje despues di tempo. Distinto di likido di palo cu ta consisti di awa y nutriente, hars ta consisti di terpeen, alcohol y ester. E substancianan kimico aki ta actua manera secante y antibiotica. Nan ta balsama cualkier insecto of mata cu keda sera den e hars. Bou di e condicionnan ambiental apropiado, e hars ta seca pocopoco bira duro y bira amber, conservando su contenido intacto pa miles di aña. Pesei, amber ta hars di palonan di pasado cu a bira fossiel.
Unda Por Haya e Tesoro Perdi?
Aunke por haya amber na tur parti di mundo, ta solamente un 20 luga asina tin suficiente amber cu por haci algo comercialmente rendable cu ne. Actualmente, mayoria amber ta bini di e region Baltico di Oost Europa, Republica Dominicana y algun parti di Mexico.
No ta facil pa haya amber. Hopi cientifico ta kere cu pa hars cambia bira amber, mester der’e bou di tera, generalmente den klei muha of lodo bruha cu santo. Hopi mina na Republica Dominicana ta situa den tereno halto y bruto cubri cu mondinan subtropical cu hopi vegetacion. Ta na pia of riba burico so por yega na e luganan ei, via camind’i cabrito masha steil.
Algun mina tin e forma di pos hancho y hundo. Pero otronan ta tunnelnan smal cu por ta asta 200 meter largo. Pa motibo cu mashin y explosivonan por kibra amber, mineronan mester pasa den tur e trabou di kibra piedra di santo duro y klei pisa na man cu beitel, piki cu scop. Hopi bes e unico cos cu un minero tin pa duna poco lus ta un bela.
Di Piedra Grof pa Hoya Rafina
Despues cu e minero kita e piedra rond di e amber, e ta bai den lus di solo briyante cu ne, lab’e y kita su casca grof na un banda. Na e banda ei e ta hunta e superficie cu azeta. Esei ta haci posibel cu e por wak den e amber. E ta wak kico tin sera den dje. Esei por ta bestia chikito, insecto of otro material organico cu a bira fossiel den e amber. Kisas den 1 di cada 100 piedra di amber Dominicano bo por topa un insecto. En cambio, ta solamente den 1 di cada 1.000 piedra di amber Baltico por mira un insecto. Un di e motibonan ta pasobra por lo general amber Baltico no ta mucho transparente, mientras mas cu 90 porshento di amber Dominicano ta transparente.
Nan ta sortia e amber cuidadosamente segun tamaño, forma, colo y contenido. Mayoria di e miles di piedra di amber cu nan ta coba saca tur siman ta chikito. Pero no tur. Tin un amber Dominicano cu ta pisa rond di 8 kilo! Cu e pidanan mas chikito sin nada aden nan ta traha hoya, mientras cu e pidanan mas balioso ta reserva pa coleccionistanan priva of museo.
Mayoria amber tin e colonan hel y oro bibo. Tur luna nan ta haya un par di amber blou na Republica Dominicana. Amber berde ta asta mas scars ainda. Cientificonan ta pensa cu ta e variacionnan den e composicion kimico di e hars y di e mineralnan di e tera den cua el a cai, ta determina su colo.
Un Bista di e Mondinan di Antaño
Debi na su caracteristicanan unico, un piedra di amber cu su “preso” ta keda existi hopi mas tanto tempo cu e ecosistemanan tropical yen di palo for di cua e ta bini. E material organico den mayoria fossiel a bira piedra. Su structura original a ser remplasa cu mineral. Di otro banda, amber riba su mes ta algo organico, mescos cu cualkier animal of mata cu tin den dje. Si e ta transparente, cientificonan por studia y saca potret tridimensional di su tesoronan antiguo sin haci daño na nan. Nan ta yama amber un bentana di oro pa tira bista den pasado pa motibo cu e ta contene un registro di no solamente e insectonan y otro criaturanan chikito sino tambe di mata y ecosistemanan cu a disparce hopi tempo pasa.
Kico ta e cosnan di mas balioso cu piedra di amber sa contene? Hopi ta depende di e punto di bista di e coleccionista. Algun di e cosnan mas costoso ta esnan conoci entre amantenan di amber como e tres tesoronan: scorpion, toteki y sapo. Door cu mayoria di nan ta mas grandi y mas fuerte cu hopi insecto, nan por a libra nan mes facilmente for di e gara di hars. Esnan cu si a keda atrapa por lo general tawata masha chikito of kisas debil pa motibo di enfermedad of herida door di otro bestia yagdo. Cuanto biaha nan a yega di haya un di eseinan? Masha poco biaha! Un coleccionista ta calcula cu hende a yega di descubri apenas 30 pa 40 scorpion, 10 pa 20 toteki y 8 pa 9 sapo. Esnan cu ser haya ta precioso en berdad. Na 1997 nan a descubri un amber Dominicano cu ta contene un sapo chikito, y nan a calcula cu e ta bal mas cu $50.000.
Pa algun cientifico, otro tipo di cosnan sera den amber ta asta mas fasinante. Door cu e insectonan a ser atrapa lihe, hopi amber ta contene “bistasonan” di historia di antiguedad. Bo por haya indicacion di e comportacion di insecto, manera esun di un bestia yagdo cu su victima. Algun cu ta contene webo, larva cu ta saliendo, popchi di haraña cu embryo, of haraña cu a caba di sali for di popchi ta permiti cientificonan studia e etapanan di desaroyo di insecto. Un piedra di amber, warda den un museo na Stuttgart, Alemania, ta contene un colonia di 2.000 fruminga di antiguedad.
Mescos tambe, for di loke amber ta contene cientificonan por haya informacion tocante e flora di e mondinan di antiguedad. Flor, padestul, yerba, blachi y simiña conserva den amber a haci posibel pa identifica hopi mata y palo di pasado. Ademas, cientificonan ta bastante sigur cu un tempo tawatin palo di figo tambe, aunke ningun di nan blachi of takinan a ser haya. Con nan por sa? Pasobra nan a descubri varios sorto di maribomba den amber—maribomba cu ta biba solamente den palo di figo. Pesei ta rasonabel pa asumi cu palo di figo a crece den mondi tambe.
Reconstruccion di Pasado?
Algun aña pasa un pelicula popular tawata basa riba e idea cu lo por reproduci dinosauro door di e DNA di sanger di dinosauro haya den sanguranan sera den amber. Hopi cientifico ta duda cu esaki ta realmente posibel. Tur criatura viviente tin nan propio DNA cu ta contene e instruccionnan codifica cu ta determina nan caracteristicanan hereditario. Sinembargo, aunke experimentonan cientifico a recupera fragmentonan chikito di DNA for di algun insecto y mata haya den amber, e experimentonan aki no por reproduci criaturanan cu a pasa pa historia.
E DNA recupera no ta solamente daña sino tambe incompleto. Segun un calculo, e fragmentonan cu por ser recupera ta kisas menos cu een miljoenste deel di e informacion total den e codigo genetico di e organismo. E tarea di reconstrui e codigo ei completamente a ser compara cu reconstrui un buki cu tin miles di pagina for di un frase bruha y incompleto.a
Di tur manera, e idea di clone dinosauro a bolbe lanta interes den amber, y actualmente tin exhibicionnan di amber den museonan rond mundo. Na e Museo Mundo de Ambar na Santo Domingo, Republica Dominicana, bishitantenan por mira imagennan interactivo riba computer y studia amber bou di microscop poderoso. Den un tayer na e museo, artesanonan hopi habil ta comberti amber bruto den hoyanan bunita y piedra precioso cu ta contene fossiel.
Amber a fasina humanidad pa hopi siglo. Awe, amber ta masha gusta pa su colonan bibo y bunitesa misterioso. Tambe e ta laga nos tira un bista den pasado y permiti nos haya sa masha hopi cos.
[Nota]
a Pa mas informacion tocante genetica, mira e Spierta! na Spaño di 22 di maart 1995, pagina 3-10.
[Plachinan na pagina 17]
A yega di haya varios insecto y tambe sapo pega den amber
[Plachinan na pagina 18]
Pida amber chikito ta ser comberti den piedra precioso rafina
[Reconocemento pa Potret na pagina 17]
Insectonan den amber na pagina 16 y 17 y hoya na pagina 18: Pa cortesia di Museo Mundo de Ambar, Santo Domingo RD - Foto Gianfranco Lanzetti; pagina 17 sapo: Pa cortesia di Museo Mundo de Ambar, Santo Domingo RD e Nelson Fulgencio - Foto Gianfranco Lanzetti