Observando Mundo
Lobster Ta Bai Cabes pa Cas
“Lobster [spiny lobster] tin un habilidad inexplicabel di haya nan caminda pa cas, asta despues cu tapa nan wowo, core cu nan den circulo y pone nan den lama desconoci”, segun e corant Canades National Post. E investigadonan a captura decenas di lobster serca di Florida Keys, pone nan den tankinan scur, y saca nan casi 37 kilometer leu for di caminda a coi nan. Aunke nan wowonan tawata tapa, e lobsternan semper a move bai den direccion di e luga caminda a coi nan. E investigadonan ta indica cu posiblemente esaki ta e forma mas avansa di orientacion cu te ainda nan a descubri den bestia cu no tin wes’i lomba. Dr. Kenneth Lohmann, cu a encabesa e investigacion, a bisa: “Apesar di kico cu nos a haci pa desorienta nan, toch e lobsternan a saca afo ta ki direccion nan mester a coi pa yega cas bek. Eigenlijk, esei ta un descubrimento basta remarcabel. Figura bo cu e marisconan chikito ei di un manera of otro por determina na unda nan ta, bou di condicionnan den cua hende lo tawata completamente perdi.”
Esei No Ta un Crimen
“Hui for di prizon no ta un crimen na Mexico”, segun The Corea Herald. “Mexico su sistema huridico ta reconoce cu tur hende di naturalesa kier ta liber. Y no ta castiga nan pa purba haya e libertad ei.” Nan ta acusa presonan solamente si durante nan huida nan kibra lei, herida un persona, causa daño na propiedad, soborna un hende of conspira cu otro preso. Sinembargo, tin un peliger si. Bewakernan di prizon ta autorisa pa tira ken cu purba hui. Esaki a pone presonan uza algun metodo sumamente ingenioso pa hui. Por ehempel, na 1998 un preso condena pa asesinato a tene diet te ora cu e tawata pisa solamente 50 kilo ya asina su casa por a carg’e bai cas cu ne den un maleta. Normalmente e casa ta uza e maleta pa hiba su pañanan sushi cas. Nan a gar’e nuebe luna despues pero el a bolbe scapa y te awe nan no a mir’e.
Expancion di Union Europeo
“Mei siglo despues cu e Guera Friu a parti e Continente na dos, negociadonan a yega na un acuerdo . . . pa uni West Europa cu Europa Central”, segun e corant International Herald Tribune di Paris. Aceptando e invitacion pa join Union Europeo na aña 2004, e dies paisnan invita—Cyprus, Estonia, Hungria, Latvia, Lituania, Malta, Polonia, Republica Checo, Slovakia y Slovenia—lo agrega 75 miyon hende mas na Union Europeo. Pues, “un solo mercado di 450 miyon hende” lo resulta den un produccion economico combina di 10,7 biyon dollar Mericano. Esaki ta casi igual na Merca su produccion di 11,5 biyon dollar. “Pa prome bes den historia, Europa lo ta uni”, segun Romano Prodi, presidente di e Comision Europeo. Entre e cantidad di problemanan cu ta confronta e Union despues cu esaki expande lo ta e reto pa haci negoshi den 21 idioma oficial.
Casamento Estilo Occidental na Hapon
Aunke ta solamente 0,8 porshento di e poblacion di Hapon ta bisa di ta cristian, ceremonianan di casamento segun e estilo di mundo Occidental ta birando popular, e corant The Japan Times ta informa. E ceremonianan aki ta bai acompaña pa tur cos, incluso un bisti di bruid blanco, boket di flor y e caminata pa altar. Un revista cu a haci un encuesta bou di 4.132 pareha cu a casa na aña 2001, a saca afo cu 61,2 porshento tawatin un casamento estilo Occidental, 20,1 porshento tawatin casamento sinto, y 0,9 porshento tawatin ceremonianan budista. Pa casamentonan estilo Occidental, companianan cu ta organisa casamento por lo general ta paga ‘stranheronan cu no ta clero pero kende nan cara tin caracteristicanan di hende blanco’ pa haci e ceremonia, ya cu hopi bes nan clientenan ta prefera esakinan. Un bosero di un compania di casamento a bisa: “Hopi pareha hoben ta pensa cu si un stranhero haci e ceremonianan matrimonial, esei por duna nan casamento un toke mas sofistica of asta solem.” E tipo di “pastonan di weekend” aki simplemente ta percura pa e votonan matrimonial wordo haci y ta resita pasashinan di Bijbel dilanti di esnan presente.
Yerbanan Peligroso
“E creencia popular cu pasobra mata ta un cos natural nan no por causa ningun daño na nos curpa, ta incorecto”, segun e corant El Financiero di Ciudad di Mexico. Segun Abigail Aguilar Contreras di e Instituto Mexicano di Seguro Social, por ta peligroso pa dicidi riba bo mes ki yerba lo bo uza como remedi. E corant a declara: “Uzo inadecua di matanan medicinal por causa daño na bo organismo y asta morto, ya cu nan ta contene substancianan activo of droga.” Un ehempel di esei ta oleander geel, cu na Spaño nan ta yama codo de fraile, y cu nan ta uza pa baha peso. E yerba aki por causa diarea y sacamento y por haci daño na e curason. Pesei, lo ta sabi pa consulta cu un experto di yerba prome cu bo dicidi di uza yerba pa propositonan curativo.
Adicto na Compra y Benta di Accion
Personanan adicto na compra y benta di accion ta esnan cu awor ta haya atencion di un terapista Aleman, segun e corant Die Welt di Hamburg. Segun Joachim Otto, consehero di adiccion, e adictonan aki na prome instante a ser atrai door di e “excitacion euforico di ganashi rapido.” Nan a cuminsa participa den compra y benta di accion “como cu nan tawatin miedo cu di otro manera nan lo a perde e chens di nan bida.” Pero despues nan a perde control y a bira adicto na e “enorme velosidad cu transferencianan ta tuma luga, e riesgo envolvi i e estado permanente di excitacion.” Awor hopi di nan tin debenan grandi. Algun di nan a malgasta tur e cen cu nan tawatin gespar of a hipoteca nan cas, sin cu nan esposa tawata sa. Ta te ora cu nan famia no por soporta e adiccion mas, mayoria di nan ta bai busca yudansa di un terapista.
Morocho Cu No A Nace den e Mesun Aña
“E morochonan Caleigh y Emily Johnson tin hopi cos en comun, cu excepcion di nan fecha di nacemento. Cada un a bin na mundo den un aña diferente”, segun e corant Daily News di New York. “Caleigh a nace 11:24 p.m. dia 31 di december. Emily a bin na mundo 12:19 a.m. dia 1 di januari.” Nan mama, Dawn Johnson, di Barnegat, New Jersey, tawata supercontento. El a bisa: “Aunke nan ta morocho, mi tawata kier pa nan cada un tin nan propio identidad. Y nan a demostra esei for di principio.” E morochonan, cu tawata conta pa nace dia 2 di februari, a yega un luna mas tempran.
Lenguahe di Internet Ta Invadi Klas
“E lenguahe informal y abrevia cu nan ta uza den chat room di Internet y pa manda mensahe cortico via Internet of telefon cellular ta invadiendo lesnan di Ingles di scol secundario”, segun e corant Toronto Star. Algun educado ta kere cu e “tecnologianan nobo ta influenciando no solamente e manera cu alumnonan ta skirbi, sino tambe e manera cu nan ta pensa.” Alumnonan a adopta un lenguahe nobo di abreviacion na Ingles. Regularmente nan ta uza e abreviacionnan ei pa combersacionnan por bai mas lihe ora nan ta chat of ora nan ta manda mensahe via telefon cellular. Awor e mescla aki di palabranan skirbi y abreviacion ta aparece den e huiswerk di e alumnonan.
Descubrimentonan Nobo Relaciona cu Cofi
“Cofi sin cafeina no ta mas saludabel cu cofi normal y por tin mes tanto chens di tene esnan cu beb’e lanta henter anochi”, segun The Times di Londen. Investigacion cu cientificonan di Hospital Universitario, na Zurich, Suisa, a haci ta indica cu kisas cafeina no ta e causa di e problema, ya cu ambos tipo di cofi ta afecta e sistema cardiovascular y di nervio den casi mesun maneranan. Dr. Roberto Conti, e investigado principal, a admiti: “Te cu awor nos tawata atribui e efectonan cardiovascular di cofi na cafeina, pero awor nos a descubri [cu] hende cu no sa bebe cofi, ora nan bebe cofi sin cafeina nan tambe ta desplega e mesun efectonan aki. Esaki ta demostra con tiki nos sa di e efectonan di un di nos co’i bebenan mas popular, y e stimulante cu mas hopi ta wordo consumi na mundo.”