Watchtower BIBLIOTHEEK ONLINE
Watchtower
BIBLIOTHEEK ONLINE
Papiamento (Aruba)
  • BIJBEL
  • PUBLICACION
  • REUNION
  • g04 8/8 pag. 5-10
  • Con pa Proteha Bo Mes Contra Fraude

No tin video disponibel pa loke bo a scoge.

Sorry, nos no por a play e video.

  • Con pa Proteha Bo Mes Contra Fraude
  • Spierta! 2004
  • Subtema
  • Articulonan Similar
  • Proteha Informacion Personal
  • Uza Sano Huicio
  • Haci Negoshi Solamente cu Hende di Bon Reputacion
  • Pon’e Riba Papel
  • Fraude Ta un Problema Mundial
    Spierta! 2004
  • Unda Bo Por Haya Norma y Balor Moral?
    Spierta! 2004
Spierta! 2004
g04 8/8 pag. 5-10

Con pa Proteha Bo Mes Contra Fraude

KISAS bo a yega di tende hende bisa cu ta masha facil pa nek un hende honrado. Pero mescos cu hopi dicho, esaki pa un parti ta berdad. Tur dia hende honrado ta bira victima di fraude of estafa; ser honrado so no ta proteha nan. Ta algun di e mentenan di mas sabi na mundo ta sinta inventa y efectua plannan mañoso pa kita placa for di hende. Mas cu shen aña pasa un escritor a remarca: “Tin algun fraude ta asina bon hinca den otro, cu bo mester ta bobo pa nan no gaña bo.”

Engaño ta existi for di hopi tempo, y ta data for di den hofi di Eden. (Genesis 3:1-5) Tin hopi variacion di plannan mañoso bieu, y tur ora hende ta trama plannan nobo. Pues, con bo por defende bo mes? Bo no tin nodi bai siña tur e maneranan cu criminalnan ta uza pa estafa hende. Un par di precaucion basico mes lo ta masha util pa proteha bo di bira victima.

Proteha Informacion Personal

Si un persona horta bo chequeboek of tarheta di credito, e por cumpra cos cu nan. Si e horta informacion tocante bo cuenta bancario y e tin suficiente informacion personal di bo, e por asumi bo identidad y pretende di ta abo. Unabes un criminal haci esaki, e por lanta placa for di bo cuenta bancario, paga cos door di carga bo cuenta di tarheta di credito, y haya fiansa riba bo nomber.a Polis por asta aresta bo pa crimennan cu bo no a comete!

Pa proteha bo mes contra e tipo di fraude aki, bo mester ta cuidadoso cu tur documento personal, entre otro, bo statementnan di banco y chequeboek, rijbewijs y cedula. No duna informacion personal of financiero na otro hende, a menos cu tin un motibo legitimo pakico nan mester tin e informacion ei. Esaki ta conta specialmente pa number di tarheta di credito y informacion di cuenta bancario. E unico biaha cu bo mester duna un hende bo number di tarheta di credito ta ora bo kier cumpra algo cu ne.

Tin estafado cu ta coba den co’i sushi en busca di tal informacion. En bes di djis benta papelnan cu ta contene datonan personal afo, ta sabi pa kima nan of scheur nan na pida pida. Esaki ta conta tambe pa cheque uza, statementnan di banco y di bolsa di balor, y tambe tarhetanan di credito bieu, rijbewijs bieu y paspoort bieu. Ta sabi tambe pa destrui solicitudnan pa tarheta di credito cu bo no a pidi pero cu ta bin via post, ya cu esakinan ta contene informacion personal di bo cu un otro hende lo por haci mal uzo di dje.

Uza Sano Huicio

E base di hopi fraude ta e promesa di haya ganashinan irealisticamente halto for di un inversion. Un trampa comun, estilo di bira rico lihe ta e sistema di piramida. Aunke tin hopi version di e trampa aki, e strategia normal ta cu hende cu ta inverti den dje mester busca otro inversionista, y nan ta ricibi un comision pa esei.b Kettingbrief of cadena di carta tambe ta funciona den e mesun manera door cu e carta ta pidi bo pa manda placa pa hende na cabes di un lista. Nan ta priminti bo cu ora bo nomber yega na cabes di e lista, abo lo ricibi miles di florin.

Sistemanan di piramida semper ta cai den otro pasobra ta imposibel pa sigui haya miembro nobo. Considera e siguiente calculacion. Si cinco hende cuminsa cu un piramida y cada un busca cinco hende mas, e cantidad di hende nobo ta bira 25. Si nan, na nan turno, busca 5 hende, esei lo ta 125 miembro mas. Ora e buscamento di miembro nobo yega na e di nuebe nivel, lo tin casi dos miyon hende cu lo tin cu busca mas cu nuebe miyon miembro nobo! Promotornan di piramida sa masha bon cu na dado momento no por bin mas hende nobo acerca. Ora cu nan ta sospecha cu e punto ei ta serca di yega, nan ta coi tur e placa y baha na awa. Abo probablemente lo perde bo placa, y e hendenan cu bo a busca lo purba awor pa recupera nan placa for di abo. Corda, pa abo gana placa den e sistema di piramida, un otro hende tin cu perde placa.

Tin un persona ta ofrece bo pa gana placa facil of pa haya ganashi inmenso a cambio di un inversion? Ata un palabra di cautela: Si un oferta ta parce mucho bon pa ta berdad, por lo general ta asina mes. No sea mucho lihe pa kere loke propaganda ta bisa ni e “testimonionan” di clientenan satisfecho, pensando cu “e caso aki si ta diferente.” Corda cu hende no ta den negoshi pa parti placa pornada of pa comparti secreto pa haci abo rico. Si un hende ta pretende cu e sa cierto cosnan cu lo yuda bo gana un fortuna, puntra bo mes: ‘Dicon e no ta uza e informacion ei pa enrikece su mes? Dicon e ta perde su tempo pa purba bend’e cu ami?’

Kico si nan bisa bo cu bo a gana un rifa of un premio? No bira mucho entusiasma, e por ta un trampa, uno cu a perhudica hopi hende caba. Por ehempel, un señora na Inglatera a ricibi un carta for di Canada cu a bis’e cu el a gana un premio pero cu e mester manda un suma di 45 florin pa procesa e premio. Despues cu el a manda e placa, el a haya un yamada telefonico for di Canada cu a bis’e cu el a gana e di tres premio den un rifa na balor di 441.000 florin, pero cu e mester paga un porsentahe di e suma ei pa sigui procesa e premio. E señora a manda 4.410 florin y no a haya nada a cambio. Si bo tin cu paga pa un “regalo gratis” of pa un premio, esei ta un trampa. Puntra bo mes: ‘Cuanto chens tin cu lo mi a gana un premio den un rifa den cua mi no a inscribi?’

Haci Negoshi Solamente cu Hende di Bon Reputacion

Bo ta kere cu bo por ripara cu hende ta deshonesto? Tene cuidou! Estafadonan sa con pa gana hende su confiansa. Nan ta masha bon den pone nan victimanan confia nan. Un bendedo, sea e ta honesto of deshonesto, sa cu prome cu e por bende bo un producto, e tin cu bende su mes, es decir, e tin cu combence bo pa confi’e. Claro cu esaki no kiermen cu bo mester desconfia tur hende, pero un midi saludabel di desconfiansa ta importante pa bo por defende bo mes contra fraude. En bes di purba saca afo si un hende ta confiabel a base di loke bo instinto ta bisa bo, sea alerta pa dos indicacion bon cla cu ta caracterisa hopi proyecto fraudulento: Na prome luga, e oferta ta parce mucho bon pa ta berdad? Y na di dos luga, e bendedo ta purba presiona bo pa tuma un decision pura?

Riba Internet bo ta haya cantidad di oferta cu ta mucho bon pa ta berdad. Aunke Internet ta ofrece hopi producto y servicio balioso, e ta haci posibel tambe cu criminalnan por estafa nan victimanan den un forma rapido y anonimo. Bo tin E-mail? Wel si ta asina, kisas bo ta hayando spam, es decir, E-mail di propaganda cu bo no a pidi p’e. Aunke spam ta ofrece un variedad sin fin di producto y servicio, hopi di esakinan ta fraudulento. Si bo reacciona riba un di e E-mailnan ei cu nan a manda pa bo sin cu bo a pidi p’e, door di manda placa pa ricibi un producto of servicio, probablemente lo bo no haya nada bek. Den caso cu bo haya algo mes, casi sigur lo e no ta bal e placa cu bo a paga p’e. E miho conseho ta: Nunca cumpra algo for di un persona cu ta manda E-mail di propaganda cu bo no a pidi p’e.

Esaki ta aplica tambe na hende cu ta bel bo pa bende bo algo, loke nan ta yama telemarketing. Aunke hopi di e companianan cu ta promove benta di nan producto via di telefon ta legitimo, tur aña telemarketing ta estafa miles di miyones di florin for di hende. Ta imposibel pa sa si e promocion ta legitimo door di djis papia cu un hende cu a bel bo na telefon. Un estafado por asta pretende di ta un representante di banco of di un agencia di proteccion di tarheta di credito. Bo tin motibo pa ta desconfia si un persona ta bel bo y pretende di ta di un banco of un compania caminda bo tin un cuenta, y ta pidi bo informacion cu nan lo mester tin caba den nan file. Si esei sosode cu bo, lo bo por pidi e persona su number di telefon, anto bel e bek despues cu bo a confirma cu e number ei realmente ta di e banco of agencia.

Un bon custumber ta pa no duna number di bo tarheta di credito ni ningun otro informacion personal na un hende desconoci cu bel bo. Si un hende bel bo pa bende bo algo cu bo no kier, bo por bis’e cortesmente: “Despensa, pero mi no ta haci negoshi na telefon cu hende cu mi no conoce.” Anto sera e telefon. No tin ningun motibo pa bo sigui cu un combersacion indeseabel cu un hende desconoci cu kisas ta purba estafa bo.

Trata solamente cu compania y hende di bon reputacion. Tin hopi compania legitimo cu cua bo por haci negoshi sin problema na telefon of via Internet. Si ta posibel, busca informacion tocante e bendedo, e compania y e inversion mediante un agencia of organisacion independiente. Pidi informacion tocante e inversion, y les’e cuidadosamente pa haci sigur cu e ta legitimo. No laga hende pura bo of presiona bo pa tuma un decision rapido.

Pon’e Riba Papel

No ta tur estafa ta cuminsa como estafa. Un negoshi honesto por bai malo. Ora esei sosode, e hendenan na cabes kisas por drenta den panico y recori na medidanan fraudulento pa recupera nan perdida. Casi sigur bo a tende historia di ehecutivonan cu a gaña tocante e entrada y ganashi di nan compania, y ora cu e compania a bati bankroet nan a baha na awa cu e placa cu a resta.

Pa proteha bo mes contra fraude y mal comprondemento, bo mester obtene riba papel e detayenan di cualkier inversion grandi prome cu bo tuma un decision. Tur contract cu bo firma mester tin den dje tur e condicionnan di e inversion y e promesanan haci. Bo mester ta conciente tambe di e echo cu sin importa con confiabel un inversion por parce, no tin un hende cu por garantisa cu tur cos lo bai manera a plania. (Eclesiastes 9:11) Con cu bai bin, no ta existi inversion cu ta completamente sin riesgo. Pues, mester tin un contract por escrito cu ta spesifica kico ta e debernan y responsabilidadnan di cada persona den caso cu e negoshi bai failliet.

Bo tin menos chens di bira victima di fraude si bo ta conciente di e principionan basico aki cu nos a considera brevemente y ta aplica nan. Un antiguo proverbio biblico ta duna conseho balioso. E ta bisa: “E hende simpel ta kere tur cos, ma e homber prudente ta wak bon unda e ta bai.” (Proverbionan 14:15) Un estafado ta scohe personanan sin experencia, hende cu ta inclina na kere tur loke e bisa. Lamentablemente, tin hopi hende cu no ta tuma precaucion contra fraude y estafa.

[Nota]

a Wak e Spierta! di 8 di april 2001, pagina 28-30 (na Spaño, 22 di maart 2001, pagina 19-21).

b E sistema di piramida ta ser defini como un “programa di marketing di varios nivel den cua hende ta paga un suma di entrada pa haya e oportunidad di busca otro hende pa haci mescos.” Por lo general e plan mañoso di piramida no ta encera mercancia of servicio.

[Comentario na pagina 7]

Si un oferta ta parce mucho bon pa ta berdad, por lo general ta asina mes

[Cuadro/Plachi na pagina 6]

Conseho pa Victimanan di Fraude

Normalmente victimanan di fraude ta sinti nan mes masha culpabel, yen di berguensa y rabia cu nan mes. No culpa bo mes. Bo ta un victima; e culpa ta sinta serca e persona cu a nek bo. Si bo a haci un fout, admiti esei na bo mes, anto sigui cu bo bida. No conclui cu bo ta bobo. Corda cu estafadonan ta logra estafa hende masha inteligente: cabesnan di Estado, managernan di banco, ehecutivonan, managernan financiero, abogadonan y otro hende.

Estafadonan ta kita no solamente placa of pocesion for di victimanan di fraude, sino tambe nan confiansa y balor propio. Ora un “amigo” estafa bo, esei ta un traicion di bo confiansa. Ta un cos doloroso ora nan estafa bo. Duna bo mes tempo pa pena. Hopi bes ta bon pa papia tocante e asunto cu un persona di confiansa. Oracion tambe por duna hopi consuelo. (Filipensenan 4:6-8) Pero, reconoce cu na dado momento bo tin cu pone e asunto un banda y sigui padilanti. Pakico prolonga bo sufrimento? Pone metanan positivo, y traha pa alcansa nan.

Tene cuidou cu trampanan pa recupera e placa cu bo a perde. Estafadonan sa bel personanan cu nan a estafa, pa ofrece nan yudansa pa recupera nan placa. Nan meta ta pa bolbe estafa e persona.

[Cuadro/Plachi na pagina 8, 9]

Trampa di Spam Seis Trampa Comun Via E-mail

1. Piramida: Hopi bes nan ta presenta como oportunidadnan pa traha hopi placa sin cu bo tin cu inverti mucho placa y trabou. Tin un sistema di piramida cu ta ofrece bo un computer of cualkier otro articulo electronico si bo paga pa join un club y despues busca mas participante. Un otro variacion ta e kettingbrief of cadena di carta. Cadena di carta casi semper ta ilegal. Mayoria hende cu inverti den nan ta perde nan placa.

2. Plannan mañoso cu ta duna bo oportunidad pa traha na cas: Tin un forma di e trampa aki cu ta ofrece bo e oportunidad di arma cosnan manera hoya, co’i hunga of pakete di obra di man. Bo ta inverti placa den e material y dedica tempo na arma e producto, anto na final bo ta tende cu e promotornan no por cumpra bo producto pasobra e no ta cumpli cu nan norma di calidad.

3. Trampanan di salu y dieta: Riba Internet bo ta haya cantidad di oferta di cosnan manera pildo cu ta yuda bo perde peso sin cu bo tin cu haci ehercicio of tene dieta, cura pa impotencia y cremanan cu ta stop cabei di cai. E ofertanan aki tin biaha ta ser acompaña pa testimonio di clientenan satisfecho. Frasenan comun cu ta bin dilanti den e propagandanan aki ta entre otro “gran avance cientifico”, “cura milagroso”, “formula secreto” y “ingrediente antiguo.” Echo ta cu mayoria di e productonan aki no ta haci nada.

4. Oportunidadnan pa inverti cen: E trampanan aki tipicamente ta ofrece porsentahenan halto di ganashi cu masha tiki of ningun riesgo. Un version comun ta pa inverti den un banco offshore. Nan ta atrae inversionista cu e garantia cu e hendenan cu ta maneha nan placa tin conexionnan financiero cu personanan den puesto halto y tambe informacion confidencial.

5. Yudansa pa mehora e evaluacion di bo credito: E trampanan aki ta ofrece pa kita informacion negativo for di bo registro di credito ya asina bo por bin na remarca pa un tarheta di credito, un fiansa pa auto of un trabou. Apesar di e garantia ei, e promotornan no por haci loke nan ta priminti.

6. Promocion di premionan di facansi: Bo ta haya un E-mail cu ta felicita bo pasobra bo a gana e chens di gosa di un facansi na un prijs super barata. Tin di e promocionnan ta bisa cu nan a scohe abo specialmente. No lubida cu e mesun anuncio ta bai pa miyones di hende y cu e acomodacion cu bo haya lo ta di calidad hopi mas inferior di loke nan ta haci propaganda p’e.

[Reconocemento]

Fuente: U.S. Federal Trade Commission

[Plachi na pagina 7]

Sistema di piramida semper ta cai den otro

[Plachi na pagina 9]

Tur contract cu bo firma mester tin den dje tur e condicionnan di e inversion y e promesanan haci

    Publicacion na Papiamento (Aruba) (2002-2024)
    Log Out
    Log In
    • Papiamento (Aruba)
    • Comparti
    • Preferencianan
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Condicionnan di Uzo
    • Maneho di Privacidad
    • Configuracion di Privacidad
    • JW.ORG
    • Log In
    Comparti