Observando Mundo
‘No Conta Carne’
Rond mundo 1 di cada 10 hende tin e problema cronico di falta di soño, segun e revista New Scientist. Cientificonan ta calcula cu na Merca so insomnio ta costa e economia 35 mil miyon dollar pa aña na hende cu ta meld ziek pa trabou y na accidente di auto. Kico por yuda hende cu ta sufri di insomnio pega soño? Investigadonan di Oxford University a pidi un grupo di persona cu ta sufri di insomnio pa pensa riba un esena placentero y relahante, manera un waterval of un destinacion faborito pa pasa facansi. Nan a pidi un di dos grupo pa ‘conta carne’, mientras cu nan a laga un di tres grupo haci kico cu nan kier. E di dos cu e di tres grupo a tuma un tiki mas tanto tempo pa pega soño, pero e prome grupo, como promedio, a pega soño mas cu 20 minuut mas tempran cu normal. Allison Harvey, miembro di e team di investigacion, a bisa cu ‘conta carne’ no ta yuda masha pasobra e “no ta suficiente interesante pa bo logra lubida bo precupacionnan.”
Selvanan Cu Ta Colecta Awa for di Nubia
Selvanan tropical di yobida cu ta crece riba 900 meter por colecta “te 40 porshento mas tanto awa for di nubia cu loke ta ser midi como awasero”, segun e cientificonan Australiano dr. Paul Reddell y dr. David McJannet. Di acuerdo cu e Organisacion di Mancomunidad Cientifico y Investigacion Industrial, “nubia abou y neblina ta pasa constantemente door di selva, ta condensa riba e palonan y ta bira druppel di awa cu ta cai na suela”, agregando asina miyones di liter di awa na e fluho di riunan tropical. Sinembargo, “ora kap e selvanan di yobida, e cantidad di humedad cu ta alcansa e suela ta baha drasticamente.”
Consumo Fuera di Proporcion
Actualmente binti porshento di e poblacion di tera ta consumi 86 porshento di tur producto y servicio na mundo, segun The State of World Population 2001. E informe cu e Fondo di Poblacion di Nacionnan Uni a produci, ta spierta tocante “un enorme ‘desigualdad den consumo’” entre esnan cu ta biba den paisnan industrialisa y esnan cu ta biba den paisnan den desaroyo. Por ehempel, “un mucha cu nace awe den un pais industrialisa lo consumi mas y lo causa mas polucion den su bida cu 30 pa 50 mucha cu nace den paisnan den desaroyo. Actualmente, un kinta parti di poblacion di mundo cu ta biba den nacionnan industrialisa ta produci mas cu mita di e koolzuurgas cu ta ser manda den atmosfer, mientras cu e kinta parti di mas pober ta produci solamente 3 porshento”, e raport ta bisa. Ademas, e area di tera productivo of lama necesario pa sostene e estilo di bida di un individuo den un pais rico ta casi cuater biaha mas grandi cu esun cu ta necesario pa sostene un individuo den un pais den desaroyo.
Bacator Ingenioso
Resientemente investigadonan a descubri con e bacator di e famia di stenocara ta haya su awa di bebe den e Desierto di Namib, na suitwest Africa. Pa sobrevivi den e desierto, caminda por lo general rond di un centimeter di awa ta cai pa aña, e bacator aki ta colecta awa di bebe for di e neblina pisa cu ta supla subi tera for di Oceano Atlantico. Con e ta hacie? Segun e revista Natural History, “lomba di e bacator ta cubri cu bolobonchi”, cu bou di un microscop, “ta parce un paisahe di punta halto y vaye.” E puntanan halto ta trek awa, mientras cu e vayenan cubri cu was ta rechasa awa. “E bacator ta bira cara pa biento, hisa su curpa parti patras un tiki segun cu e bolobonchinan ta catch e humedad for di e neblinanan. Una bes un gota di awa cu e catch bira suficiente pisa, e ta lora bai abou y cai den boca di e insecto”, e revista ta declara.
Prome Sintomanan di Anorexia
“Mayornan por detecta e prome etapanan di anorexia of bulimia den nan yiunan for di nan custumbernan di come”, The Times di Londen ta informa. E Asociacion di Abnormalidad cu Comemento (AAC) a publica un guia cu ta yuda mayornan y esnan cu ta duna cuido identifica problema cu comemento prome cu nan yega mucho leu. E prome señalnan di spiertamento ta inclui corta co’i come chikito chikito na un manera obsesiona of tuma casi cinco minuut pa cou e cuminda. Algun persona cu tin abnormalidad cu comemento ta uza triki, manera bisti paña hancho pa sconde cuminda cu nan no a come bou di dje. Tambe nan por pidi pa warda of deshaci di potret di nan, riba cua nan ta mustra salu y cu peso normal. E guia di AAC ta conseha mayornan pa no ignora e señalnan aki y pa ta franco tocante loke nan a ripara.
Veneno di Termometer
“E mercurio den un solo termometer por contamina un lago di un grandura di 40 hectar, y tur aña termometernan kibra ta manda rond di 17 ton di mercurio den e sistema di riolering Mericano”, segun e revista National Geographic. Pisca ta absorba e mercurio y door di esei hende cu ta come pisca ta haya e metal den nan curpa, loke por causa daño neurologico. Ya caba varios stad, manera Boston, a prohibi uzo di termometernan di mercurio. Einan algun establecimento ta cambia termometer cu ta contene mercurio pa termometernan digital y otro aparatonan menos peligroso.
Hasi Ehercicio cu Moderacion
“Ta bon pa haci ehercicio (manera jog, core bais of landa) tres bes pa siman 30 minuut of un ora largo”, e revista di noticia Frances L’Express ta bisa. Pero si bo kier evita problema serio di salu, e ehercicio no mester ta mucho pisa. Demasiado actividad atletico por gasta bo joinnan di weso, garna kraakbeen, causa hernia, fractura di weso, presion halto, problema cu digestion, osteoporosis na edad jong y asta atake di curason. L’Express ta informa cu “tur aña na Francia, esfuerso fisico ta causa morto repentino di 1.500 deportista cu ta den optimo condicion.” Dr. Stéphane Cascua, un specialista di medicina pa deportista na e hospital Pitié-Salpêtrière na Paris, ta duna e conseho aki na varios “deportista di diadomingo” cu ta bin haya nan ta recupera den hospital: Haci ehercicio regularmente, pero solamente na mas o menos 75 porshento di bo maximo capasidad cardiovascular.
Fruta di Padestul, Palo y Potoroos
Expertonan ta kere cu ta potoroos—un buideldier masha raro mes cu parce djaca—ta indirectamente responsabel pa e existencia di algun di e selvanan di eucalipto mas impresionante di Australia, segun The Bulletin, un revista di noticia di Sydney. Potoroos ta biba den e mondinan halto di e area di Gippsland na Victoria. Por lo menos 90 porshento di e diet di e animal aki ta consisti di fruta di padestul cu ta crece bou di suela na Australia. E schimmel cu ta produci fruta di padestul ta coopera cu e palonan den bicindario door di forma un casca rond di nan raiz y plama un red extenso di fibra den e suela pa saca awa y substancianan nutritivo. En buelta, e palonan ta duna e schimmel sucu produci door di fotosintesis. Ki papel e potoroos ta hunga? Despues cu e caba di saboria e fruta di e padestul, cu tin un holo fuerte, e animal ta cana plama su sushi tur caminda riba suela di e selva. E sushi aki ta contene celnan reproductivo di e schimmel. Di e manera ei, fruta di e padestul, e palonan y potoroos ta sigui bona hunto.
E Peliger di Bochincha den Lama
“Tin un miedo creciente cu e oceanonan a bira druk cu hopi trafico di boto, zonido y confusion pa bayena, dolfein y otro mamifero marino”, e corant di Londen The Independent ta informa. Expertonan cu a investiga e morto di seis bayena y un dolfein cu a drif yega costa di Bahamas a haya cu nan a muri di sangramento celebral severo, causa posiblemente pa transmisionnan sonar for di barco di guera den cercania. Barco comercial, construccion riba lama, boto di motor y jet ski tambe ta pone e pober mamiferonan marino sufri. Nan ta ser afecta pa nivelnan di zonido cu no ta afecta hende. “Ora bayena y dolfein ta bai abou, e aire di nan pulmon ta bai den cierto canalnan den nan curpa”, e articulo ta splica. “E luchtbellen sera den nan curpa por amplia ondanan di zonido te cu 25 biaha, y esei ta hiba na . . . daño masivo di tehido na un nivel di zonido mucho mas abou y na un distancia mas largo riba lama cu nan a kere tawata posibel.” Tambe e zonido den oceanonan “ta pone cu bayena y dolfein lo mester grita mas duro pa comunica cu otro”, manera e investigado Doug Nowacek ta bisa. “Esei por stroba nan di topa otro y forma pareha, y si nan no por tende mas, nan no por dirigi nan curso.”